Z okresu rzymskiego pochodzą stanowiska świadczące o funkcjonowaniu miasta rzymskiego: Pompeje w Kampanii, Dugga w Tunezji – jedno z najlepiej zachowanych miast rzymskich,
Leptis Magna w Trypolitanii, Efez w Turcji i Palmyra w Syrii. Palmyra podlegała wpływom azjatyckim.
Pompeje zostały zniszczone w 79 n.e. przez wybuch Wezuwjusza. Domy przetrwały w stanie nienaruszonym wraz z wyposażeniem. Położone są nad Zatoką Neapolitańską. W pobliżu, na północ od Neapolu mieściło się Cumae, pierwsza kolonia grecka z 750 p.n.e.
Wybuch zniszczył Herculanum i inne miasta. W Pompejach w 1748 badania archeologiczne rozpoczęli Austriacy w okresie oświecenia. Pompeje przyczyniły się do zainteresowania anty-kiem rzymskim. Od 1861 prowadzono już systematyczne badania. Część sektorów pozostawiono w wyniku konsensusu do przebadania w przyszłości lepszymi technikami. Pozostawienia częsta stanowiska jako świadka stanowi obowiązek archeologa.
Miasto było założone w VII w. p.n.e. przez miejscowy lud Osków. Było następnie kontro-lowane przez Greków, od V w. p.n.e. było pod kontrolą Etrusków, a od IV w. p.n.e. zawarto sojusz wojskowy z Rzymem o wzjaemnej pomocy w przypadku zagrożenia. W IV w. p.n.e. miasto otoczono 3-kilometrowym murem z bramami.
W wyniku wybuchu wulkanu miasto zostało przysypane pyłem wulkanicznym oraz trującymi gazami. Popiół zakonserwował ciała ludzkie, które zachowały się w wyniku pustej przestrzeni, które wypełniono potem gipsem tworząc odlewy.
Miasto podzielone było na dzielnice zwane regio. Znajdował się tam amfiteatr, teatr, gim-nazjon z palestrą, forum. Amfiteatr na 20 tys. widzów wybudowano w roku 80 p.n.e.
Pompeje pozwalają zobaczyć jako funkcjonowało wielkie miasto rzymskie. Na poziomie ulicy znajdowano jadłodajnie z ladami mieszczącymi gliniane naczynia, a pod nimi paleniska. Na-czynia przykrywano pokrywkami. W każdym garnku przyrządzano inną potrawę i sprzedawano je następnie przechodniom.
Pożywienie spożywano na drewnianych tackach i w miskach. Biedniejsi spożywali potrawy w skorupach owoców lub na liściach. Zastawy ceramiczne, metalowe i szklane były drogie.
W Pompejach była główna ulica południkowa i dwie równoleżnikowe. Miasto podzielone było na 9 regio, z których jedną przeznaczono na amfiteatr.
W Pompejach zaqchowały się domostwa z I w. p.n.e. i I w. n.e. Jednym z nich jest Dom Fauna ze zrekonstruowanym perystylem. Jest zbudowany na typowym planie domu rzymskiego. Mieścił westybuł, atrium, tablinum, wirydaż w postaci ogródka oraz perystylem zastrzeżonym dla gości.
Dom Menandra jest bardziej rozbudowanym kompleksem z oddzielnymi mieszkaniami. Po-mieszczenia zwrócone ku ulicy miały charakter użytkowy. Właściciel wynajmowął je skepika-rzom i rzemieślnikom.
Wykształciły się 4 style w malarstwie rzymskim zwane I, II, III i IV stylem pompejańskim. Dougga to miasto o powierzhni 65 ha. Ruiny zachowane są w bardzo dobrym stanie. Jest nazwa jest lokalną nazwą berberyjską. Zachowały się tam domy, ulice, warszaty.
Miasto położone jest na żyznych obszarach, wokół rozwijało się rolnictwo. Miasto mieściło się na kilku wzgórzach, jest rozczłonkowane.
W centrum mieściło się prostokątne forum z bazyliką. Nad nim znajdował się Kapitol. W mieście znajdowała się cysterna na wodę, teatr, świątynia Saturna.
O ile Rzym reprezentują czystą architekturę rzymską, w Pompejach i Dougdze łączą się już wpływy ludności lokalnej z cywilizacją rzymską.
Obszar Douggi był początkowo zasiedlony przez Berberów. Dali oni początek Numidyjczy-kom, którzy wytworzyli organizm państwowy na gruzach cywilizacji fenicko-punickiej. Dougga mogła mieć początki fenicko-punickie. Ma ona charakter eklektyczny.
Grobowiec Atebana? w Dougga na nekropolii jest wzorowany na monumencie z Halikarnasu. Jest zabytkiem obcym kulturze rzymskiej. Ateban był przedstawicielem miejscowego ludu numidyjskiego, który był członkiem miejscowej arystokracji, która uległa akulturacji. Panteon bóstw rzymskich założono na panteon lokalny.
Efez to miasto na zachodnim brzegu Azji Mniejszej. Był miastem portowym, położonym u podnóża wzgórz. Teatr wbudowano w zbocze górskie. Przebieg ulic był związany z rzeźbą terenu.
W IX-VII w. p.n.e. Efez rozwijał się jako jedno z pierwszych greckich miast w Jonii. Od początku był zasiedlony przez Greków. Nie było tu tak zauważalnej akulturacji jak w Dougga. Miasto rozwijało się najpierw w granicach murów, ale w czasdach hellenistycznych rozsze-rzyło się i wyszło za mury. Efez był miejscem kultu bogini Atargadis? (Artemidy). Herostrates spalił świątynię Artemidy, by stać się sławnym.
W okresie rzymskich powstały świątynie, biblioteki, bazyliki, teatr, odean, gimnazjon. Jed-nym z najważniejszych zabytków jest Biblioteka Celsusa. Stanowi ona przykład architektury z przełomu okresu hellenistycznego oraz rzymskiego. Od ponad 150 lat prowadzone są tam ba-dania austriackie. Jest to jedno z lepiej poznanych miast. Odsłonięto tam budowle publiczne oraz dobrze zachowane dzielnice mieszkalne bogatszych mieszkańców.
Efez przeżywał największy okre świetności od II p.n.e. do III n.e. Z tego okresu pochodzi większość domów w dzielnicy mieszkalnej. W czasach bizantyjskich Efez pozostał ważnym sanktuarium, gdzie czczono Matkę Boską i św. Jana. W Efezie wybudowano główną drogę łączącą port z forum.
Efez jest grecko-rzymskim miastem o długiej historii sięgającej IX w. p.n.e.
Leptis Magna jet miastem położonym w Libii i wpisanym na listę UNESCO. Zostało zało-żone jako fenicka kolonia załozona przez Kartaginę. Połozało-żone jest u wylotu okresowej rzeki. Położone było w drodze między Fenicją a koloniami fenickimi w Afryce i Hiszpanii.
W okresie rzymskim miasto rozwinęło się gwałtownie. Od czasów Augusta powstawało najwięcxej budowli. Forum pochodzi 1 p.n.e., teatr z 1 n.e., Łuk Tyberiuszza (35), Trajana (110), Septimiusza Sewera (203).
W Lepis Magna urodził się cesarz Septimiusz Sewer, który zapoczątkował dynastię Sewerów. ZWstąpił na tron w 193, a 203 odwiedził rodzinne miasto i z tej okazji powstał łuk triumfalny. Jest przykładem rzymskiego miasta założonego na fenicko-punickiej kolonii. Niewiele wiemy o zabudowie mieszkalnej Leptis Magna. Na rozwój miasta wpływ mieli Berberowie, Fenicjanie, Grecy i Rzymianie. Powstała więc mozaika kulturowa. Miasto korzystało z zaplecza rolniczego. Każde miasto rzymskie miallo przydzielony pas ziemi o promieniu kilkudziesięciu prowincji. Utrzymywało się z działalności rolniczej prowadzaonej na tym obszarze.
badania prospekcyjne umożliwiły zrekonstruowanie sieci osadniczej wokół miasta. Znajdo-wąły się tam letnie domy bogatych mieszkańców, winnice, hodowle zwierząt na skóry i mięso. Ze skór wyrabiano wszystkie elastyczne elementy np. bukłaki do transportu wina i oliwy.
W czasach Hadriana w Leptis Magna powstały wielkie termy. Teatr miał widownię skie-rowaną w stronę morza. Przed i po wojnie wykopaliska w Leptis Magna prowadzili głównie Włosi.
Palmyra położona jest 150 km od Damaszku, w Syrii. Położona jest na pustyni, w pobliżu oazy, na szlaku handlowym łączącym wschód z zachodem – Morze Śródziemne z Mezopotamią, Indiami i Chinami. transportowano tędy przyprawy z Cejlonu, chiński jedwab i pachnidła. Jej nazwa odnosi się do palm. Jest badana przez ekspozycję UW.
Z Palmyry można było łatwo dotrzeć do Mezopotamii oraz nad Morze Śródziemne. Sama położona jest jednak na obszarze bezludnym i niezurbanizowanym.
Jest tworem lokalnym, założonym na środku pustyni. Posiada jedno źródło wody zwane ****. Założona została przez miejscową ludność arabską.
Europejczycy zaczęli odwiedzać miasto w trakcie podróży od XVII wieku. Archeologia rozwinęła się tam w latach 30. XX wieku oraz w czasie wojny, gdy ekspedyzcje organizowały władze francuskie. Wykopaliska były łatwe ze względu na piaskowe podłoże.
Miasto było wyjątkowe kulturowe. Beduini, którzy założyli miasto posługiwali się własnym językiem palmyreńskim, używali własne pismo. Rozwijało się w I-II w. n.e. Powstał tam teatr i forum, typowe dla miasta rzymskiego. Arabowie zamieszkujący miasto zaczęli się szybko romanizować i zwiększać konsumpcję. Źródłem bogactwa było pośrednictwo w handlu.
W III w. n.e. Palmyra weszła w konflikt polityczny z Imperium Rzymskim. Dotąd pokojowo książęta palmyreńscy harmonijnie współpracowali z zarządem rzymskiej prowincji Syria.
Otejmat, władca Palmyry, w połowie III w., stoworzył silną organizację wojskową. Żołnierze palmyreńscy docierali z czasem do Azji Mniejszej. Był postrzegany jako sojusznik osłaniający wschodnie granice imperium. Wódz zginął, a jego władzę przejęła jego żona Zenobia, która miała większe aspiracje. Około 270 n.e. poprowadziła ona wojska na rzymską Palestynę i Egipt. Armia rzymska przeprowadziła jednak kontruderzenie.
Około 273 n.e. Rzym pod dowództwem cesarza zdobył Palmyrę i zakończył jej okres świet-ności. Miasto istniało jednak do VII-VIII w., a więc nawet w czasach arabskich. Potem zostało opuszczone i ponownie odrodziło się i funkcjonuje do dziś.
Badania polskie zaczęły się w 1959 roku z inicjatywy Kazimierza Michałowskiego. Zapropo-nowano mu badania w Palmyrze lub Resafie nad Eufratem, miejscu poświęconym kultowi św. Sergiusza. Wybrał Palmyrę.
Badania w Palmyrze rozpoczęły się od tzw. obozu Dioklecjana. Znajdował się tam obóz żołnierzy rzymskich, znajdujący się na wyniesieniu i połączony główną ulicą miasta z najważ-niejszym sanktuarium lokalnego boga Bela położonej na wielkim temenosie. Świątynia łączy cechy grecko-rzymskie i mezopotamskie. Wejście znajdowąło się na krótszym boku, a w środku były 2 celle. Po północnej i południowej stronie głównej ulicy znajdowały się dzielnice miesz-kalne.
Na placu owalnym znajdował się tetrapylon. W mieście znajdowały się łaźnie. Główna ulica otoczona była kolumnadą. Ulica kolumnadowa była typowa dla rzymskich miast Syrii. Kolumnady znajdowały się po obu stronach. Za nimi znajdowały się portyki, umożliwiające komunikację niezaleznie od pogody wzdłuż ulicy.
Ostentacyjne bogactwo Palmyry manifestowała się w bogactwie nekropolii położonej w tzw. Dolinie Grobów. Budowle grobowe miały formę wież. We wnętrzach pojawiały się sarkofagi i portrety zmarłych w stylu palmyreńskim. Porterty przedstawiały bogatych mężcztyzn, kobiety i dzieci – mieszkańców Palmyry. Zachowały się inskrypcje opisujące ich życie, wiek i zajęcia. Niektóre wieże miały także części podziemne.
Apamea nad Orontesem jest miastem rzymskim położonym w Syrii. Znajduje się tam wielka ulica kolumnadowa. Przecina ona miasta w osi południkowej, stanowi świadectwo zamożnoąści miasta. Miasto prosperowało od II do VI w. n.e., gdy zostało zniszczone przez tręsienie ziemi. Mieszkały tu elity tworzące elitę społeczeństwa późnorzysmkiego i bizantyjskiego.
Rzymski świat wschodni osiągnął apogeum rozwoju demograficznego w VI w. n.e. Gę-stość zaludnienia była wtedy bardzo duża. Wtedy rozpoczął się jednak kryzys demograficzny i ekonomiczny. Klimat oziębił się i rozpoczęły się susze. Mogło mieć to związek z wybuchem Krakatau na Filipinach i przeniesieniu stamtąd popiołów wulkanicznych.
W latach 528-529 n.e. pojawiła się dżuma nazywana plagą justyniańska, czyli plaga przy-niesiona z Azji. Spowodowała śmierć wielu milionów ludzi.