Starzenie się ludności P olskich w y stęp u je od chw ili ro z p o częcia d łu g o o k reso w y ch zm ian m odelu repro du kcji ludności, zw anych p rzejściem d em o g raficzn y m , tj. od koń ca X IX w ieku.
P rzy kład ow o , w K ró lestw ie P o lsk im w 1848 r. o so b y w w iek u 60 lat i w ięcej stano w iły 3,4% ludności ogółem , n a ziem iach w c h o d zących w skład II R P około ro k u 1900 - 6,2% , w 1931 r. - 7,8% , na o b ecny m obszarze P olski - w 1950 r. 8,3% , w 1970 - 13,0% , w 1990 - 15% , zaś w 2003 r. 17%.
R ów n ież w szystkie d o ty ch czaso w e p o lsk ie pro g n o zy d e m o g raficzne w sk azy w ały n a p o stę p u ją cy pro ces starzenia się lu d n o ści. N iem niej w arto po d kreślić, że - z uw agi n a coraz bardziej p esym isty czne zało żen ia co do p o zio m u d zietności - im b liż sz a w spó łczesno ści prognoza, tym w y ższy w tym sam y m okresie je s t spo dziew any p ozio m zaaw an so w an ia teg o ż pro cesu .
N ajn o w sza d o stęp na w ersja projek cji lu d n o ściow ych G U S z 2003 r. w w arian cie najbardziej p raw d o p o d o b n y m p rzew idu je, że liczba osób w w ieku p o p ro d u k cy jn y m w zro śn ie z 5.765 tys.
w 2002 r. do 9.597 tys. w 2030, tj. o 66,9% . W y ższe będzie p rzy tym tem po w zro stu liczby m ężczy zn m ający ch przynajm niej 65 lat (w zrost o 93,1 % ), niż k o b iet w w iek u 60 lat i w ięcej (53,9 % ) (tabela 1).
36
Piotr Szukalski Polscy seniorzy w przyszłości T abela 1. D y n a m ik a w zro stu liczby osób w w iek u p o p rodukcyjn ym
w P olsce w latach 2 00 2 -2 0 30
Kategoria 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030
Liczba osób w wie <u poprodukcyjnym (w tys. osób)
Ogółem 5765,0 5885,4 6430,6 7468,2 8539,7 9254,2 9597,0 Mężczyźni 1850,3 1919,6 1956,1 2354,8 2886,1 3365,3 3572,8 Kobiety 3914,8 3965,7 4474,5 5113,4 5653,6 5888,9 6024,2 Miasto 3483,9 3621,1 4109,9 4905,1 5624,2 5994,1 6077,9
Wieś 2281,2 2264,3 2320,7 2563,2 2915,5 3260,1 3519,1
Indeksy wzrostu (rok 2002 = 1,00)
Ogółem 1 1,021 1,115 1,295 1,481 1,605 1,665
Mężczyźni 1 1,037 1,057 1,273 1,56 1,819 1,931
Kobiety 1 1,013 1,143 1,306 1,444 1,504 1,539
Miasto 1 1,039 1,18 1,408 1,614 1,721 1,745
Wieś 1 0,993 1,017 1,124 1,278 1,429 1,543
Indeksy wzrostu (rok poprzedni = 1,00'
Ogółem 1,021 1,093 1,161 1,143 1,084 1,037
Mężczyźni 1,037 1,019 1,204 1,226 1,166 1,062
Kobiety 1,013 1,128 1,143 1,106 1,042 1,023
Miasto 1,039 1,135 1,193 1,147 1,066 1,014
Wieś 0,993 1,025 1,104 1,137 1,118 1,079
Źródło: [GUS, 2004 i obliczenia własne
T em po w zro stu liczby senio rów nie będ zie jed n a k o w e w p oszczeg óln ych p o dok resach p ro gn o zy , z uw agi na w pływ c z y n n ika k o h o rtow eg o - d opływ u w in teresu jący m nas o kresie n a j
p ierw generacji pow ojenneg o w yżu, a n astęp nie n ielicznych lic z bow o generacji lat 1960. W p rzyp ad ku k ob iet - lata 2005-2015 m ają się o dzn aczać n ajszy b szy m p rzyro stem ich liczby, w p rz y padku m ężczy zn - z racji na w y ższy w ie k em ery taln y s ą to lata 2010-2020. Po roku 2020 w przy pad k u ko b iet i 2025 w przy pad ku m ężczy zn n astępo w ać będ zie w y raźne w y g aśn ięcie tem pa p rzy ro stu liczby osób w w iek u poprodukcyjnym .
G en eralnie w w ięk szym stopniu do tk n ięte w zro stem liczby sen ioró w b ę d ą ob szary m iejsk ie w p o ró w n an iu z terenam i w ie j
Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa
skim i. Je st to sp o w o d ow an e d o ch o d zen iem do p ro g u starości ty ch je d n o s te k - w ch o d zący ch p rzede w szy stk im w skład gen eracji p o w o jen neg o w y żu - k tó re w latach 1960. i 1970. em ig ro w a ły na m a so w ą skalę ze w si do m iast.
R ezultatem p rzedstaw io n ego pow yżej p rzy ro stu liczb y se n io ró w b ęd zie szybki w zro st u działu osób w w ie k u p o p ro d u k cy j
nym (tab ela 2).
T abela 2. U d z ia ł osób w w iek u p o p ro d u k cy jn y m w P o lsce w la tach 2 00 2 -2 0 30 (jako % ludn ości ogółem )
Kategoria 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030
Ogółem 15,1 15,4 17,0 19,8 22,9 25,3 26,9
Mężczyźni 10,0 10,4 10,7 12,9 16,0 18,9 20,6
Kobiety 19,9 20,2 22,9 26,3 29,5 31,3 32,8
Miasto 14,8 15,4 17,8 21,6 25,4 28,0 29,6
Wieś 15,6 15,4 15,7 17,2 19,3 21,5 23,2
Źródło: ob iczenia własne na podstawie [GUS, 2004]
C ałe om aw iane 2 5 -lecie będ zie w ięc o kresem szybkiego p o d w y ższan ia się u d ziału ludności w w iek u p o p ro d u k cy jn y m w śró d ludności og ółem , p rzy czym d ru g a d ek ad a X X I w ie k u b ę dzie p od tym w zg lęd em przo d o w ać (efek t k o ho rtow y ). P roces starzen ia się ludności p rzebieg ać będ zie n iejed n ak o w o w śró d p rzed staw icieli obu płci. C hoć w u jęciu w zg lęd n y m i w m n ie j
szym stopniu b ezw zg lęd n y m bardziej w id o czn y je s t u m ężczy zn , w ciąż - ró w nież dzięki n iejed n o ro dn o ści g ran icy w ie k u p o p ro dukcy jn eg o - zd ecy d o w an ie w y ższy u d ział sen io ró w w y stęp o w ać będzie w śró d k obiet, w śró d któ ry ch w zro śn ie on z o b ecny ch 20%
do 33% . Jed n o cześn ie do ro k u 2020 n arastać b ęd zie różn ica p o m ięd zy sto pn iem starości d em ograficznej m iast i w si, co o w o c o w ać b ęd zie zd ecy d o w an ie w y ższy m u d ziałem sen io ró w na te re nach m iejskich.
Patrząc n a p o w y ższe w ielko ści, n asu w a się sam oistnie p y ta nie, ja k w y g ląd a sto p ień zaaw an so w an ia staro ści d em ograficznej w P olsce na tle innych p ań stw naszego kontynentu.
Piotr Szukalski Polscy seniorzy w przyszłości 3. Sta rzen ie się ludności P olski na tle in n ych k rajów
eu rop ejsk ich
O ceniając po zio m stanu starości d em ograficznej w E u ro pie w 200 4 r. w oparciu o od setek ludzi w w iek u 65 lat i w ięcej, n a le ży stw ierdzić, iż średnio dla całego k o n ty n en tu kształto w ał się on na p o zio m ie 15% , niem niej je d n a k w u k ład zie p rzestrzen n y m był silnie zróżnicow any. W grupie kategorii p aństw o n ajw y ższy m udziale ludności najstarszej zn alazły się (w szystkie w ielk ości w naw iasach - w sp o m n ian e u d z ia ły liczone w %): W ło ch y (19,2), S zw ecja (17,2), B elgia (17,1), N ie m c y (18,0), G recja (17,5) i B u ł
garia (17,1), n ato m iast w śród p ań stw o najn iższy m o dsetku lu d n o ści - A lb an ia (8,3), M o łd aw ia (10,3), M acedonia (10,7), S łow acja (11,5), P o lsk a (13,0), Irlan d ia (11,1), Islan dia (11,8) i C ypr (11,9).
P ersp ektyw y w tym w zg lęd zie w sk a z u ją na p o w olne zm n iejszan ie się p o w y ższy ch ró żn ic w ujęciu w zględnym , choć nadal m ają być w id oczne, a n aw et w ujęciu b ezw zg lędn ym w ię k sze. Z g o dn ie ze środkow ym w arian tem projekcji N aro d ó w Z je d noczo n y ch z 200 4 r. [UN, 2005] w ro k u 2030 najw yższym i u d z ia łam i ludności w w ieku 65 lat i w ięcej charaktery zow ać się m ają:
W ło ch y (29,1% ), N ie m c y (26,6% ), A ustria (26,0% ), B elg ia (24,9% ), F ran cja (24,2% ). P o lsk a (21,8% ) m a w ciąż m ieć ud ział ludności w w ieku 65 lat i w ięcej poniżej średniej dla E u ro p y (22,9% ), choć będ zie to u d z ia ł w y ższy niż ten dla E u ro p y W schodniej ogółem (20,4% ). W ciąż na naszym k o n tynen cie m o ż na będ zie znaleźć przy k ład y k rajó w o zd ecy do w an ie lepszej sytu acji d em ograficznej - np. A lb a n ia (14,9% ), Irlandia (17,2% ), M o łd aw ia (17,6% ) czy M aced o n ia (18% ).
R easum ując - s y tu a c ja P olsk i na tle innych k rajó w e u ro p e j
skich m a być w ciąż je sz c z e korzystn iejsza. Pam iętać je d n a k n a le ży, iż p rzy g o to w an a p rzez O N Z pro jek cja bazo w ała n a z a ło ż e n iach o zn aczn ie w yższej d zietn ości P olek w trakcie n ajb liższeg o ćw ierćw iecza (zam iast 1,2 d zieck a średnio na ko b ietę w latach 2025 -2 0 3 0 pro g n o sty cy N aro d ó w Z jed n o czo ny ch przyjęli 1,48).
R ealizacja zało żeń G U S - choć ja k w sk a z u ją o statnie lata m ało praw d o p o d o b n a, podczas gdy czas pok azu je ten den cje b liższe tym zało żo n y m p rzez O N Z - p ro w ad zi do znacznie gorszej sytuacji lu dno ści Polski na tle innych krajów .
Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa
4. R eg io n a ln e z ró żn ico w a n ie procesu sta rzen ia się lu d n ości w P olsce
W n ad ch o d zący ch d ek adach p o zio m z a w an so w an ia starości d em ograficznej w P olsce ch araktery zow ać się będzie silnym zró ż n ico w a n ie m p rzestrzen n y m (tab ela 3). W ą te k ten je s t o tyle w art d łu ższeg o ro zw in ięcia, iż oczek iw ać n ależy, iż w raz z p ro c e sem o k reślan y m term in em „ g lo b alizacji” zw iększać się będ zie w aga ro zw ią z y w a n ia różn o ro d n y ch p ro b lem ó w społecznych n a p o zio m ie lokalnym .
T ab ela 3. U d z ia ł lud n ości w w iek u p o p ro d u k cy jn y m w w o jew ó
dz-W ojewództwo 2002 2005 2010 2015 2020 2030
Polska 15,0 15,4 17,0 19,8 22,9 26,9
w tym:
Dolnośląskie 15,2 15,5 17,3 21,0 24,7 28,6
Kujawsko-pomorskie 14,0 14,4 16,1 19,2 22,4 26,5
Lubelskie 16,2 16,5 17,6 19,9 22,6 26,3
Lubuskie 13,3 13,6 15,3 18,9 22,6 26,7
Łódzkie 17,1 17,3 18,9 22,0 25,2 28,7
Małopolskie 15,0 15,5 16,7 18,8 21,3 25,3
Mazowieckie 16,6 16,8 18,1 20,7 23,5 26,7
Opolskie 15,0 15,7 17,4 20,2 23,4 28,6
Podkarpackie 14,5 14,9 15,9 18,1 20,7 25,1
Podlaskie 16,3 16,6 17,6 19,5 22,2 27,1
Pomorskie 13,4 13,5 15,7 18,8 21,9 25,6
Śląskie 14,8 15,7 17,8 21,1 24,7 29,3
Świętokrzyskie 16,7 17,0 18,1 20,9 23,9 27,8
Warmińsko-mazurskie 13,1 13,4 14,8 17,7 21,2 25,8
Wielkopolskie 13,6 13,8 15,4 18,5 21,5 25,3
Zachodniopomorskie 13,6 14,0 15,9 19,6 23,5 27,4
Z ródło: o b lic z en ia w asne na p o d staw ie [G U S, 2004]
40
piotr Szukalski Polscy seniorzy w przyszłości W w ojew ództw ach łódzkim , śląskim , d olnośląskim i op o l
skim w roku 2030 u działy te z b liżą się do 30% , nigdzie je d n a k w skali całej jed n o stk i adm inistracyjnej nie p rzekroczą tej granicy.
Jednocześnie w żadnej jed n o stce adm inistracyjnej nie odnotow any zostanie poziom niższy niż 25% seniorów . G eneralnie brakom zm ian różnic w ujęciu bezw zględnym tow arzyszyć będzie zm niej
szenie różnic w ujęciu w zględnym , co oznacza w iększą je d n o ro d ność w ojew ództw pod w zględem poziom u starości dem ograficznej.
R ysunek 2. U dział osób w poprodukcyjnym w ieku w g w ojew ództw w latach 2005 i 2030 w edług prognozy G U S z 2003 r.
Jed no cześnie nastąpi relaty w n e o d m ło dzen ie o b sz aró w P o l
ski w schodniej, zaś w o jew ó d ztw a odznaczające się n ajw y ższy m stopniem starości d em ograficzn ej tw o rzy ć b ę d ą w przy szło ści zw arte skupisko w p o łu d n io w o -zach o d niej części kraju. D zięki w y ższem u p o zio m o w i d zietności w o jew ó dztw a P olski p o łu d n io w o-w schodniej - choć tam trw an ie życia je s t n a jw y ż sz e - m a ją p rzejść w p ersp ek ty w ie 25 lat z g ru py je d n o ste k o n ajw ięk szy m
Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa
sto p n iu zaw a n so w a n ia p ro ce su starzen ia się ludności do g ru p y o w a rto śc iac h najniższych.
In teresująco w n ad ch o d zący ch latach k ształto w ać się będ zie p rze b ieg p ro ce su starzen ia się ludności w p rzek ro ju m iasto-w ieś (tabela 4).
Tabela 4. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w przekroju miasto- wieś w latach 2002-2030 według województw (jako % ludności ogółem)
Województwo
Rok
2002 2005 2010 2020 2030
miasto wieś miasto wieś miasto wieś miasto wieś miasto wieś Polska 14,8 15,6 15,4 15,4 17,8 15,7 25,4 19,3 29,6 23,2 w tym:
Dolnośląskie 15,6 14,5 16,1 14,1 18,5 14,5 26,9 20,0 30,8 24,0
Kujawsko-pomorskie 14,3 13,7 14,9 13,5 17,5 14,0 25,2 18,4 29,6 22,4 Lubelskie 13,0 19,0 14,0 18,7 16,6 18,5 24,7 20,7 29,5 23,8 Lubuskie 13,3 13,4 13,8 13,2 16,2 13,8 24,7 19,3 29,0 23,3 Łódzkie 16,4 18,4 16,8 18,1 19,3 18,3 27,4 21,5 31,7 24,7 M ałopolskie 15,4 14,8 16,2 14,8 18,4 15,0 25,0 18,0 29,1 22,2 Mazowieckie 16,5 16,8 17,0 16,6 18,9 16,6 25,5 19,9 28,7 23,4 Opolskie 14,2 16,1 15,1 16,4 17,9 16,9 25,8 20,9 31,0 26,1 Podkarpackie 12,9 15,6 13,7 15,6 16,1 15,8 24,3 18,4 29,4 22,5 Podlaskie 13,0 21,1 13,7 20,9 15,7 20,5 22,9 21,2 29,0 24,4 Pomorskie 14,6 11,0 15,3 11,0 17,7 11,6 25,0 16,2 28,9 20,4 Śląskie 14,7 15,6 15,5 15,9 18,1 16,6 26,0 20,6 31,0 24,6 Świętokrzy
skie 14,8 18,4 15,7 18,1 18,4 17,9 27,4 21,2 32,0 24,8
Warmińsko-mazurskie 13,1 13,1 13,5 13,1 15,6 13,5 23,6 17,7 28,6 22,0 W ielkopolskie 14,0 13,2 14,3 13,0 16,7 13,8 23,9 18,4 27,8 22,4 Zachodnio
pomorskie 14,1 12,7 14,6 12,4 17,2 13,1 25,8 15,5 30,0 22,8 Ź ródło: o b lic z en ia w łasne n a p o d staw ie [G U S , 2004]
42
piotr Szukalski Polscy seniorzy w przyszłości W przyp ad kach m iast odsetki osób w w ieku em erytalnym w 2030 roku sięgną lub przekroczą 30% w sześciu w ojew ództw ach (tabela 4): w dolnośląskim , łódzkim , opolskim , śląskim , zach o d niopom orskim i w św iętokrzyskim . C ech ą ch arakterystyczn ą stru k tury ludności w edług w ieku w m iastach w poszczególnych w o je
w ództw ach w perspektyw ie 25 lat będzie stosunkow o m ałe zróżni
cow anie u działów osób w w ieku poprodukcyjnym (m inim um 27,8% woj. w ielkopolskie, m aksim um - 32% św iętokrzyskie).
W rok u 2 0 3 0 odsetki osób w w iek u em ery taln y m na o b sz a rach w iejsk ich b ę d ą w przy p ad k u k ażdego w o je w ó d z tw a w yraźnie niższe niż w m iastach (tabela 4). R óżnice w tym w zg lęd zie w ahać się b ę d ą w p rze d z ia le 2-8 pkt. proc. O becn ie sy tu acja tak a w y stę puje w 8 w o jew ó d ztw ach . P od staw o w y m i czy n n ik am i p rzy c z y n iającą się do takiej zm ian y będ zie z jed n e j strony w y ż sz a d z ie t
ność o d n o to w a n a n a w si, z drugiej zaś stron y p ro cesy m igracyjne (w ostatn ich latach m am y do czy n ien ia z ujem n y m i dla m iast sal
dam i m igracji w ew n ętrznych ).
5. P od w ójn e sta rzen ie się lu d n o ści i fem in izacja starości
K lu czow y m i cecham i pro cesu starzenia się ludn ości w n a d chodzących d ek ad ach b ęd zie p o d w ó jn y c h a ra k te r tego procesu i utrzy m y w an ie się fem in izacji starości.
W p ierw szy m p rzypad k u chodzi o szybki p rzew id y w an y p rzyrost liczby o só b b ard zo starych, tj. m ający ch przynajm niej 75 lat, w ram ach p o p u lacji p o lsk ich seniorów . Z m ian a ta z jed n ej strony w y n ik a z ku m u lacji p ozy ty w ny ch ten dencji w sferze r e dukcji u m ieraln o ści (o czym ju ż m ó w iliśm y w cześn iej), z drugiej stro ny z w iązan a je s t z efektem k ohortow ym . E fek t ten zw iązan y je s t z p rzesu w an iem się licznych generacji po w o jen n eg o w yżu d em o g raficzn ego do coraz starszych grup w ieku. W p erspektyw ie rok u 203 0 w ie k 75 lat o sią g n ą o soby u ro d zo n e przed 1955 - a zatem w ięk szo ść ro cznik ó w pow ojen neg o w yżu. W rezultacie liczba osób b ard zo starych w zro śn ie p o m ię d z y ro k iem 2002 a 2030 z 1 879 tys. n a 4 046 tys. osób, zaś frak cja osób m ających
Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa
p rzyn ajm n iej 75 lat w śró d w szy stk ich seniorów w w iek u 65 lat i w ięcej z 28 ,9 % n a 38% .
O g ółem zg o d n ie z p ro g n o z ą G U S u d ział osób b ardzo sta ry ch zw ięk szy ć się m a z 4 ,9 % w 2002 r. do 11,3% w ro k u 2030.
N ie dość, iż generalnie p o p u lac ja senio ró w podlegać b ęd zie p o d w ó jn em u starzeniu się, d o d atk o w o najszybciej w zrastać b ęd zie liczb a osób n ajstarszy ch - a zatem tych m ających 85 lat3, k tó ry ch liczb a w zro śn ie p o n a d dw u k ro tn ie, zaś ich odsetek w z ro śn ie z p oniżej 1% do 2,2% .
S ytu acja ta p o ciąg a z a so b ą k o n ieczn o ść uw zg lęd n ien ia b a r
d zo d u ży ch zm ia n w p ro je k to w a n iu przyszłej polityki w sferze u słu g m ed y czn y ch i - przed e w szy stk im - opiekuńczych. P rzyjąć bo w iem m ożna, iż naw et w p rzy p a d k u w y stęp o w an ia p o p ra w y stan u zd ro w ia i og ran iczan ia p o z io m u n iep ełno spraw ności p o p u lacji osób b ardzo starych (o czym szerzej dalej) zm ian y te n ie w p ełn i zre k o m p en su ją w p ływ czy n n ik a dem o g raficznego.
3 Wybór obu granic wieku jest oczywiście arbitralny, ale zgodnie z najnow
szymi pracami anglojęzycznych gerontologów starość rozpoczynająca się w wieku 65 dzielona jest na trzy podokresy: wczesną - 65-74 lat (young old), średnią 75-84 lat (old old) i późną 85 i więcej lat (the oldest old). Podział ten nawiązuje do obserwacji stwierdzających, że pierwsze lata po osiągnięciu pro
gu starości odznaczają się z reguły dobrym zdrowiem i pełną samodzielnością, druga dekada jest okresem występujących chorób chronicznych i zmniejszenia się stopnia samodzielności, zaś - jak wykazują liczne badania - po przekrocze
niu wieku 85 lat w zasadzie każda jednostka potrzebuje stałego wsparcia ze strony innych. Pamiętać należy jednak, iż trwanie życia w Polsce jest zdecydo
wanie niższe niż to ma miejsce w krajach wysoko rozwiniętych, zdecydowanie wyższy jest również poziom deklarowanej niepełnosprawności. W rezultacie założyć można, iż obecnie w warunkach krajowych mamy do czynienia ze zdecydowaniem niższym niż w krajach rozwiniętych wiekiem, gdy powszechne stają się problemy zdrowotne.
44
piotr Szukalski Polscy seniorzy w przyszłości Tabela 5. L ic zb a i w sk a ź n ik fem inizacji p o p u lacji osób b ard zo
stary ch w P olsce w latach 2 0 0 2 -2 0 30
Rok W iek Ogółem Mężczyźni Kobiety W skaźnik
feminizacji*
Udział wśród ludności
(w %) 2002 75 lat i
więcej 1879511 602283 1277228 212 4,9
85 lat i
więcej 329525 86211 243314 282 0,9
2010 75 lat i
więcej 2433412 806100 1627312 202 6,9
85 lat i
więcej 508304 127997 380307 297 1,4
2020 75 lat i
więcej 2568660 862662 1705998 198 6,8
85 lat i
więcej 724443 186369 538074 289 1,9
2030 75 lat i
więcej 4046156 1504289 2541867 169 11,3
85 lat i
więcej 779631 205819 573812 279 2,2
* licz oa kobiet w przeliczeniu na 100 mężczyzn w danym wie <u Źródło: obliczenia własne na podstawie [GUS, 2004]
Jed n o cz e śn ie u trzy m y w ać się b ęd zie w y so k a fem inizacja p olsk ich seniorów . P om im o w yższego tem p a w z ro stu liczb y m ę ż czyzn, p o p u lac ja sen io ró w będ zie o d zn aczać się zd e cy d o w a n ą p rze w ag ą kobiet. T ym , co je s t je d n a k b ez w ątp ie n ia o p ty m isty cz
ne, je s t w y n ik a ją c e z zało żen ia o w iększej red u k cji um ieralno ści w śró d m ęż c z y zn p o w o ln e ob n iżanie się w sk a ź n ik a fem inizacji, gdy za p u n k t w y jśc ia o b ierzem y p o sz cz e g ó ln e jed n o ro d n e g rup y w iek u (tab ela 6).
Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa
T abela 6. W sk aźn ik i fem in izacji w yb rany ch grup w ieku sen io ró w w latach 2 0 0 2 -2 0 3 0 (liczb a k o b iet p rzy p a d a ją c y c h na __________ 100 m ężczy zn w dan y m w ieku)___________ ____________
Wiek 2002 2010 2020 2030
65-69 133 129 119 110
75-79 191 169 157 140
85-89 265 280 252 233
Ź ródło: o b liczen ia w łasn e n a p o d staw ie [G U S, 2004]
W p o w y ższy ch u zn an io w o w yb ran y ch grup ach w ie k u w każd y m przy p ad k u (poza n ajstarszym i w o kresie 20 02 -2 0 1 0 ) m a m y do c zy n ien ia ze w z m ia n k o w an ą re d u k c ją nad w y żk i liczb y kobiet. C hoć zatem n a d u m ieraln o ść m ężczyzn w y stęp o w ać b ęd zie nadal, m o żn a spo dziew ać się, iż m oże nieco z m n iejszy się u d z ia ł senio ró w ży jący ch b ez d o ty ch czasow ego p a rtn e ra w sk u tek je g o śm ierci.
6. Z m ia n y stru k tu ry w e d łu g stanu cyw iln ego i poziom u w yk szta łcen ia
N iezw y k le w ażnym i zm ianam i, ja k ie b ę d ą m ieć m iejsce w n ad ch o d zący ch dek ad ach , będ zie m o d y fik acja stru k tu r se n io rów w ed łu g stanu cy w iln eg o i p o zio m u w ykształcenia.
W p ierw szym p rzy p a d k u chodzi zaró w n o o p o zy ty w n e, ja k i n eg aty w n e tendencje. Z jed n e j stro ny b o w iem p o stę p u ją ca re du k cja u m ieraln o ści b ęd zie sk utkow ać od raczan iem m o m en tu utraty ży jącego m ałżon k a. T ym sam ym sytu acja je d n o s te k w trz e cim w iek u zdecy d o w an ie po p raw i się. M niej je d n o z n a c z n ie n a le ży o cen iać z m ia n ę z p u n k tu w id zen ia sytuacji osó b w czw arty m w ieku - p ó źn iejsza u trata życio w eg o p artn era m o że oznaczać w takim przy p ad k u k on ieczn o ść rek o m p o zy cji ról społeczn y ch i sieci w sp arcia w w iek u i stanie zdrow ia, gdy je s t to zd e cy d o w a nie trudniejsze.
Z drugiej stro n y n a le ż y oczek iw ać w p ersp ek ty w ie n a d c h o dząceg o ć w ierćw iecza znaczn eg o w zrostu u d ziału rozw ied zio n y ch seniorów . C ho ciaż zg odn ie ze spisem z 2002 r. o soby po 60. roku
Piotr SzukaIski Polscy seniorzy w przyszłości życia b ard zo rzad k o b y ły ro zw ie d z io n e (3% m ężczyzn i 3 ,5 % kobiet), je ś li sp o jrzy m y na p rzy szły ch sen io ró w sytu acja w y g ląd a inaczej. P rzy kład ow o , w w iek u 50-54 lat ro zw ied zio n y ch je s t 6%
m ężczy zn i 7,7% k obiet. R o zw ó d p o g arsza sy tu a c ję ob o jg a d o tych czaso w y ch p a rtn e ró w (o g ran icza b o w iem sieć w sp arcia, e li
m inując n a jw a ż n ie jsz ą oso bę), ale silniej od d ziału je na m ężczy zn , którzy b ard zo często red u k u ją k o n tak ty z d ziećm i, z m n iejszając szansę na o trzym an ie od nich p o m o cy w p rzy p a d k u ko n ieczn o ści w starszym w ieku.
In n ą n iezw y k le w a ż n ą cechą, k tó ra u leg nie znaczącej z m ia nie, je s t p o zio m w y k ształcen ia p o p u lacji p rzy sz ły ch senioró w . W skutek n atu raln ego z a stęp o w an ia w raz z b iegiem czasu je d n o stek u ro d zo n ych w czasach o d zn aczający ch się relaty w n ie nisk im p raw d o p o d o b ień stw em pob ieran ia nau ki p o za sz k o łą p o d sta w o w ą, zn aczn em u w zro sto w i u leg n ie o d setek sen io ró w lepiej w y kształco ny ch. P rzy k ład o w o , w p rzy p ad k u p o lsk ich sen io ró w m a ją c y c h w rok u 2002 65 lat i w ięcej je d y n ie 6,2% p o siadało w y k ształcen ie w y ższe, 19,2% - p o licealn e i średnie, 9 ,3% - z a sa d n i
cze zaw o do w e, 51 ,2 % po d staw o w e u k o ń czo ne, zaś 12,5% p o d staw ow e n ieu k o ń czo n e lub było b ez w y k sz tałc en ia szkolnego.
Jeśli sp o jrzym y z ko lei na o sob y m ające w ro ku 2002 4 0 -44 lata - a zatem je d n o stk i, któ re w roku 20 3 0 b ę d ą w w ieku 68-72 lata - o dpo w iedn ie w ielk o ści przed staw iały się n astępująco : 11,8% ,
38,3% , 35,3% , 11,8% i 0,5% [G U S, 2003: 75], P o w yższe w ie lk o ści, ja k sądzę, nie w y m a g a ją k om entarza.
Zm iana ta je s t niezw ykle istotna. Po pierw sze, w zrost udziału w ykształconych seniorów przekłada się zazw yczaj na w zrost św ia dom ości praw tej grupy w ieku, tj. percepcję faktu starzenia się (uprzedzeń i praktyk dyskrym inacyjnych z uw agi na w iek), u św ia dom ienie sobie obow iązków sektora publicznego w obec osób star
szych, itp. Po drugie, w zrost w y kształcenia zw iązany je s t n ajczę
ściej z ch ęcią w ydłużenia okresu aktyw ności - zaw odow ej, sp o
łecznej, politycznej - i m niejszą w ażn o ścią p rzy pisyw aną o g ran i
czeniu się do sfery życia rodzinnego. Po trzecie, oczekiw ać należy, że lepiej w ykształceni seniorzy częściej korzystać b ędą z ró żn o ro d nych udogodnień technologicznych w kom unikow aniu się i
pozy-Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa
skiw aniu inform acji. Z jednej strony, w płynie to zapew ne na w zrost sam ośw iadom ości i zorganizow ania osób starszych, a tym sam ym na pojaw ienie się organizacji silnie artykułujących potrzeby tej grupy, organizacji, które z uw agi na liczbę potencjalnych w y b o r
ców popierających ich żądania, m o g ą stać się w ażnym i graczam i uw zględnianym i przy budow ie program ów politycznych. Z drugiej strony, szersze korzystanie z „now inek tech nologicznych” p ro w a dzić m oże do ograniczenia kosztów zw iązanych z procesem starze
nia się ludności, dzięki pow szechniejszem u odw oływ aniu się do n ow oczesnych technologii porad m edycznych, które w przyszłości na poziom ie porad codziennego życia w coraz w iększym stopniu b ę d ą św iadczone poprzez system y inform atyczne.
7. N iep ełn o sp ra w n o ść
N iezw y k le w ażn ym p ro b lem em zw iązanym z p rocesem sta rzen ia się ludności P olski, je s t w y n ik ający z teg o ż p rocesu w zro st liczb y osób n iep ełnospraw ny ch .
S en io rzy sta n o w ią z n a c z n ą część w szy stk ich n iep e łn o spraw nych. W ed łu g spisu z 2002r. liczba osób niep ełn o sp raw n y ch w w iek u 60 lat i w ięcej w y n o siła 2 615 tys. osób , w w ieku 65 lat i w ięcej 2 0 50 tyś. osób, zaś w w iek u 80 lat i w ięcej 419 tys. osób.
O znacza to, iż jed n o stk i w ch o d zące w skład p o w y ższy ch trzech p o p u lacji sk u piały o d p o w ied n io 47 ,9 % , 37 ,5% i 7,6% w szy stk ich osób d ek laru jący ch niep ełn o sp raw n o ść, choć je d n o c z e śn ie o soby w w y szczeg ó ln io n y ch gru p ach w iek u stan o w iły je d y n ie 16,9% , 12,7% i 2 ,2 % ludności ogółem . T a k silna nad rep rezen tacja se n io rów w śró d osób n iep ełn o sp raw n y ch z w iązan a je s t z siln ą k o rela c ją p o m ię d z y w iekiem a o d setk iem osób d eklaru jących p o w ażn e i stałe p ro b lem y funkcjo n o w an ia (tab ela 7).
W o b ec o czek iw an eg o w p rzy szło ści w zrostu liczby sen io ró w i silnego zw iązk u p o m ięd zy w iek iem a d e k la rac ją n iep e łn o sp ra w n ości, o czek iw ać m o żn a szy b k ieg o z w ięk szan ia się liczby n ie p e ł
nosp raw ny ch . P o n iższa tab ela d o starcza inform acji o ow ej sp o
nosp raw ny ch . P o n iższa tab ela d o starcza inform acji o ow ej sp o