ROZDZIAŁ 2. WYBRANE UJĘCIA DOBROSTANU
2.3. Wielowymiarowa struktura dobrostanu
W literaturze znajdują się jednowymiarowe i wielowymiarowe modele dobrostanu.
Ujęcie jednowymiarowe koncentruje się zwykle na afektywnym wymiarze dobrostanu, zbliżonym do hedonistycznego (Bradburn, 1969; Flugel, 1925). Jedną z propozycji jest koncepcja dobrostanu Dienera (1984). Diener (1984) oprócz aspektu afektywnego uwzględnił również aspekt poznawczy, jednak proponuje on jeden ogólny wskaźnik satysfakcji z życia, która w związku z tym jest jedynym wymiarem dobrostanu.
Wśród wielowymiarowych ujęć są przede wszystkim ujęcia z kręgu eudajmonistycznego.
Jedną z najpopularniejszych wielowymiarowych koncepcji dobrostanu jest koncepcja Ryff (1989), mająca swe korzenie w tradycji eudajmonistycznej (Karaś, Cieciuch, 2017). Ryff (1989)
37 wyróżniła aspekty pozytywnego funkcjonowania psychicznego, które mogą zostać uznane za różne aspekty dobrostanu. Na podstawie rozległego przeglądu literatury z zakresu psychologii klinicznej, rozwojowej, problematyki zdrowia psychicznego, zaproponowała sześć wymiarów dobrostanu: samoakceptację (self-acceptance), osobisty rozwój (personal growth), cel życiowy (purpose in life), autonomię (autonomy), panowanie nad otoczeniem (environmental mastery) i pozytywne relacje z innymi ludźmi (positive relations with others). Inne wielowymiarowe ujęcie zostało zaproponowane przez Keyesa (1998, 2002) w jego modelu aspektów dobrostanu społecznego. Zdefiniował on dobrostan społeczny jako percepcję i ocenę własnego funkcjonowania w społeczeństwie i ocenę społeczeństwa jako uporządkowanego i przewidywalnego. Keyes (1998, 2002) wyróżnił następujące wymiary tak rozumianego dobrostanu społecznego: integracja społeczna (social integration), akceptacja społeczna (social acceptance), wkład społeczny (social contribution), koherencja społeczna (social coherence), aktualizacja społeczna (social actualization). Próba integracji różnych ujęć dobrostanu w modelu wielowymiarowym zaowocowała powstaniem trójwymiarowej koncepcji dobrostanu Keyesa i Waterman (2003). Koncepcja ta wykorzystuje dorobek teorii klinicznych i rozwojowych oraz rozważania nad modelem zdrowia. w ramach tej koncepcji uwzględniono wymiary należące do: dobrostanu emocjonalnego (wywodzącego się z koncepcji hedonistycznej), dobrostanu psychologicznego (z koncepcji eudajmonistycznych) oraz dobrostanu społecznego (z koncepcji eudajmonistycznych). Wśród wielowymiarowych ujęć jest też personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jakości życia Straś- Romanowskiej (1995, 2002, 2004, 2005). Jakość życia ujmowana jest tutaj na czterech wymiarach (Straś-Romanowska, 2005): psychofizycznym, psychospołecznym, podmiotowym, metafizycznym. Wymienione koncepcje zostaną poniżej omówione bardziej szczegółowo.
38 2.4. Koncepcja subiektywnego dobrostanu Dienera
Dobrostan w propozycji Dienera (Diener, 1984; Diener, Oishi, Lucas, 2003; Diener, Ryan, 2009; Diener, Sapyta, Suh, 1998; Diener, Suh, Lucas, Smith, 1999; Veenhoven, 2009a;
Veenhoven, 2009b) jest definiowany jako ocena emocjonalno-poznawcza stanu siebie w domenach życia według różnych kryteriów, które jednostka uważa za istotne. Ta ocena obejmuje: ogólną satysfakcję z życia, oceny różnych domen życia oraz pozytywne i negatywne emocje (np. przeżywanie radości w związku z pozytywną oceną osobistych doświadczeń).
Ocena satysfakcji jest zbudowana na inter- i intrapersonalnych porównaniach według subiektywnego standardu (Brickman, Coates, Janoff-Bulman, 1978; Diener i in.,1985, Emmons, Larsen, Levine, Diener,1983; Schwarz, Strack, 1999). Ważne w tej koncepcji jest rozróżnienie na afektywny komponent, który jest podzielony na przyjemny i nieprzyjemny afekt oraz poznawczy, który oznacza satysfakcję z życia (Diener, Diener, 1995; Diener, Emmons, 1984). Wprawdzie niektórzy badacze (Andrews, Withey, 1976; Judge, 1990; Stock, Okun, Benin, 1986) wskazują na odrębność tych aspektów, ale Diener proponował pomiar ogólnego dobrostanu, który łączy oba komponenty (Diener i in.,1985).
Badacze dobrostanu zajmowali się tym, jak emocje oddziałują na subiektywne poczucie szczęścia. w literaturze opisane jest zjawisko znane pod nazwą „hedonistyczny młyn” (hedonic treadmill, Brickam, Cambell, 1971; Diener, Lucas, Scolon, 2006). u jego podstaw jest założenie, że każdy człowiek ma swój indywidualny, bazowy poziom dobrostanu. Mechanizm adaptacyjny powoduje, że człowiek zarówno po doświadczeniach pozytywnych, jak i negatywnych w sposób naturalny powraca do swojego wyjściowego poziomu subiektywnego poczucia szczęścia (Zawadzka, Czarkowska, 2015). Korzystna proporcja emocji pozytywnych do negatywnych dla efektywnego funkcjonowania ludzi, wynosi co najmniej 3:1 (Frederickson, Losada, 2005; Frederickson, 2013; Werner-Maliszewska, Zawadzka, 2015).
39 W literaturze rozbudowywano także poznawczy aspekt dobrostanu w ujęciu Dienera (Diener, 1984; Diener, i in.,1985; Diener, Lucas,1999; Diener, Ryan, 2009). Zaproponowano rozróżnienie oceny ogólnej satysfakcji z życia od satysfakcji w różnych domenach życia (Pavot, Diener, 2008). w toku analiz wyodrębniono różne katalogi domen (Cummins, 1996; Loewe, Bagherzadeh, Araya-Castillo, Thieme, Batista-Foguet,2014). Jednym z nich jest katalog domen Cumminsa (1996; Cummins, Lau, Stokes, 2004): (1) relacje z ludźmi, rodzina; (2) osiągnięcia;
(3) więzi ze wspólnotą - przynależność do grupy (pozycja społeczna, edukacja, zaangażowanie, samoocena; (4) bezpieczeństwo (bezpieczeństwo, niezależność, autonomia, kompetencja);
(5) zdrowie; (6) standard życia; (7) bezpieczeństwo w przyszłości. Z kolei Loewe i in., (2014) przeprowadzili badania, w których pojawiły się takie domeny: rodzina, praca, społeczne relacje, samoocena, sytuacja finansowa, zdrowie, odpoczynek.
Innym ujęciem zróżnicowania dobrostanu jest natomiast identyfikacja nie domen, a wymiarów. Wielowymiarowe modele dobrostanu zostaną zaprezentowane poniżej.
2.5. Koncepcja dobrostanu eudajmonistycznego Ryff
Próbą uwzględnienia różnych aspektów dobrostanu w perspektywie eudajmonistycznej jest koncepcja Ryff (1989). Jest to model stosowany w literaturze dość powszechnie (Abbott i in., 2006; 2010; Burns, Machin, 2013; Emadpoor, Lavasani, Shahcheraghi, 2016; Fava, Ruini, 2003; Fernandes i in., 2010; Sirigatti i in., 2009;
VanDierendock i in., 2008). Jak to zostało już powiedziane wcześniej, koncepcja dobrostanu eudajmonistycznego sięga do tradycji arystotelesowskiej i jego myśli zawartych w Etyce Nikomachejskiej (Ryff, 1989; Waterman i in., 2010; Wojciechowska, 2011). Dobrostan eudajmonistyczny wykracza poza pozytywne emocje i uczucie przyjemności. Obejmuje on
40 wyższy stopień integracji psychospołecznej, całościowo ujęte dobre życie (good life) (Waterman i in., 2010).
Eudajmonia arystotelesowska jest najwyższym dobrem, szczęściem składającym się nie tylko z przyjemności, ale i cnót; jest najwyższym osiągnięciem rozwoju człowieka (Karaś, Kłym, Cieciuch, 2013). w literaturze podejmowano próby odpowiedzi na pytanie: co konstytuuje owo dobre życie? w perspektywie psychologii rozwojowej, m.in. tacy autorzy jak Erikson (1963, 1968), Loevinger (1976), Levinson (1980) i Vailliant (1993) uznawali psychologiczną integrację za kluczowy wynik rozwoju, co można uznać za wskaźnik i kryterium dobrostanu eudajmonistycznego. Są też inne propozycje kategorii opisujących dojrzałą osobowość, co można uznać za spełnione eudajmonistyczne dobre życie. Były to m.in.: mądrość jako kulminacja osobistego rozwoju (Baltes, Glückk, Kunzman, 2002), osiągnięcie ostatniego stadium moralności (Kohlberg, 1984), czy dojrzała wiara (Fowler, 1981).
Podstawy teoretyczne koncepcji Ryff (1989) zawierają między innymi koncepcję osoby w pełni funkcjonującej Carla Rogersa, koncepcję dojrzałości Gordona Allporta, procesów osobowościowych Bernice Neugarten, tendencji życiowych Charlotty Bühler, psychospołecznego rozwoju Erika Eriksona, woli sensu Viktora E. Frankla, zdrowia psychicznego Marie Jahody, indywiduacji Carla G. Junga, a także samoaktualizacji Abrahama Maslowa (Karaś, Cieciuch, 2017; Ryff, 2014). Ryff (1989) próbuje zintegrować te różne inspiracje i w całościowy sposób opisać pozytywne funkcjonowanie człowieka, nieredukowalne tylko do zadowolenia i emocji, co jest właściwe dobrostanowi hedonistycznemu (Emmons, 1986; Keyes, 2002, 2003, 2005; Ryan, Deci, 2000; Ryan, Deci, 2001; Ryff, 19891995; Ryff, Keyes, 1995; Ryff, Singer, 1996; 1998; Waterman, 1993).
Na podstawie obszernego przeglądu literatury Ryff zaproponowała sześć wymiarów dobrostanu, które miały uwzględnić treści łączone z tak ujętym dobrostanem i dobrym życiem
41 w literaturze: samoakceptację (self-acceptance), osobisty rozwój (personal growth), cel życiowy (purpose in life), autonomię (autonomy), panowanie nad otoczeniem (environmental mastery) i pozytywne relacje z innymi ludźmi (positive relations with others). Definicje tych wymiarów są zaprezentowane w tabeli 3.
42 Tabela 3
Wymiary dobrostanu psychologicznego (źródło: Karaś, Cieciucha, 2017 na podstawie Ryff, 1989)
Wymiar dobrostanu Definicja
Samoakceptacja Główna charakterystyka zdrowia psychicznego, związana z samoaktualizacją, dojrzałością oraz optymalnym
funkcjonowaniem. Pozytywna i realistyczna postawa wobec samego siebie, akceptacja własnych wad i zalet.
Pozytywne relacje z innymi Doświadczenie ciepłych i pełnych zaufania relacji z innymi ludźmi, umiejętność doświadczania miłości, empatii wobec innych ludzi, wchodzenia w relacje głębokiej przyjaźni i intymności.
Autonomia Niezależność i samosterowność, nieuleganie naciskom
zewnętrznym, a także wewnętrzna regulacja zachowania.
Ocena siebie według osobistych standardów, związana z poczuciem wolności i radzenia sobie w codziennym życiu.
Panowanie and otoczeniem Kluczowe w rozwoju człowieka poczucie sprawstwa,
kompetencji, a także zdolność do przekształcania otoczenia, zgodnie ze swoimi potrzebami i wartościami, radzenie sobie ze złożonymi warunkami środowiskowymi. Podejmowanie okazji, które niesie życie, oraz aktywne uczestnictwo w otoczeniu jednostki.
Cel życiowy Przekonanie o ukierunkowaniu własnego życia na realizację ważnego celu, zdolność do stawiania i realizowania zadań życiowych, posiadanie poglądów i przekonań, które zapewniają jednostce poczucie sensu i znaczenia w życiu, intencjonalności i samosterowności. Bycie produktywnym i kreatywnym.
Osobisty rozwój Umiejętność doskonalenia swoich umiejętności, realizacji swojego potencjału, poszukiwanie dróg dalszego rozwoju, poczucie, że podejmowane wyzwania prowadzą do wzrostu kompetencji; samorealizacja, otwartość na doświadczenia.
43 Struktura zidentyfikowanych przez Ryff (1989) wymiarów była poddawana weryfikacji empirycznej (Kafka, Kozma, 2002; Ryff, Keyes, 1995). Struktura ta była zasadniczo potwierdzana, choć czasem niektóre wymiary wiązały się ze sobą tak bardzo, że niemożliwe było ich rozdzielenie (Karaś, Cieciuch, 2018).
2.6. Dobrostan społeczny w propozycji Keyesa
W literaturze pojawiają się sugestie, że ludzie mogą oceniać jakość życia i osobistego funkcjonowania opierając się głównie na funkcjonowaniu w kontekście społecznym, przy czym dobrostan najczęściej jest tu rozumiany w znaczeniu eudajmonistycznym (Keyes, Shapiro, 2004). Ten sposób myślenia stał się podstawą propozycji Keyesa (1998, 2002), który w najpełniejszy sposób skonceptualizował społeczne ujęcie dobrostanu. Keyes (1998, 2002) w swoim ujęciu dobrostanu społecznego zaproponował pięć wymiarów: integracja społeczna (social integration), akceptacja społeczna (social acceptance), wkład społeczny (social contribution), koherencja społeczna (social coherence), aktualizacja społeczna (social
actualization). Definicje tych wymiarów zostały zaprezentowane w tabeli 4.
44 Tabela 4
Wymiary dobrostanu społecznego (opracowanie na podstawie Keyes, 1998, 2002)
Wymiar dobrostanu Definicja
Integracja społeczna Ocena jakości relacji jednostki ze społeczeństwem oparta o:
- poczucie bycia ważną częścią społeczeństwa - odczuwanie wsparcia społecznego
Akceptacja społeczna Pozytywna ocena społeczeństwa jako całości, wynikająca z:
- akceptacji i zaufania wobec ludzi
- przekonania, że ludzie są dobrzy, życzliwi i pracowici
Wkład społeczny Pozytywna ocena własnej wartości dla społeczeństwa, oparta o:
- przekonanie, że człowiek ma coś wartościowego do zaoferowania społeczeństwu i światu
- poczucie odpowiedzialności za społeczeństwo i innych ludzi Koherencja społeczna Ocena świata społecznego jako logicznego, uporządkowanego
i przewidywalnego, związana z:
- troską o świat społeczny
- dążeniem do zrozumienia świata społecznego
Aktualizacja społeczna Ocena potencjału i kierunku rozwoju społeczeństwa oparta o:
- troskę o społeczeństwo
- wiarę w realizacją potencjału społeczeństwa
- przekonanie, że świat staje się coraz lepszym miejscem dla każdego człowieka
Psychologiczny dobrostan skupia się głównie na osobistych aspektach eudajmonistycznego dobrostanu, a społeczny dotyczy właśnie społecznych aspektów eudajmonistycznego dobrostanu osoby (Keyes 1998; Ryff, 1989). w literaturze (Helliwelll, Barrington-Leigh, Harris, Huang, 2009; Putnam, 2000) próbowano skonceptualizować też dobrostan społeczeństwa, choć taka kategoria w zasadzie wykracza już poza obszar badań psychologicznych.
45 Koncepcje dobrostanu dotyczą zwykle perspektywy osoby, której dobrostan dotyczy, czyli tzw. perspektywy 1-osobowej. z drugiej strony, pojawiają się również sugestie dotyczące rozszerzenia perspektywy jednostki o punkt widzenia osób znaczących w jej życiu. Oishi (2010) opisuje historię, kiedy Ed Diener, podróżował do Indii, i pewnego razu zapytał kobietę w średnim wieku o jej satysfakcję z życia. Ona odpowiedziała, że ona nie zna odpowiedzi na to pytanie i że powinno ono zostać zadane jej mężowi. Uwzględniając kontekst kulturowy należałoby zatem przyjąć, że perspektywa 1-osobowa nie jest jedyną możliwą (Cohen, Gunz, 2002). Wydaje się, że ta kwestia jest szczególnie istotna w przypadku właśnie dobrostanu społecznego.
Jak zauważają Diener i współpracownicy (2009) ludzie potrzebują wsparcia od innych, ale zarazem także potrzebują wspierać innych. Niektórzy sugerują, że owa potrzeba wspierania jest nawet ważniejsza niż potrzeba uzyskiwania wsparcia. Np. Brown, Nesse, Vinokur, Smith, 2003 odnaleźli w analizach empirycznych potwierdzenie zjawiska, że pomaganie innym jest ważniejsze dla zdrowia niż otrzymywanie pomocy, a Dunn, Aknin, Norton, (2008 wskazują, że ludzie osiągają więcej z dawania innym niż otrzymywania od nich.
Niewystarczalność uwzględnienia perspektywy 1-osobowej uznaje też Seligman (2011), który sugeruje, że człowiek może być błędnie przeświadczony, że doznaje stanu pochłonięcia daną czynnością, odnalazł głębszy sens swojego życia, ma duże osiągnięcia czy dobre związki z innymi ludźmi. Dobrostan nie może istnieć wyłącznie w umyśle danej jednostki, bo stanowi połączenie pozytywnych uczuć z realnym sensem, rzeczywistymi osiągnięciami czy prawdziwymi dobrymi relacjami. Seligman (2011) zadaje pytanie, jak postrzeganie przez człowieka siebie samego, relacji, świata ma się do rzeczywistości? w ujęciu hedonistycznym dominuje ujęcie z perspektywy jednostki (perspektywy 1-osobowa), włączając intra- i interindywidalne porównania (Schwarz, Strack, 1999). Keyes i Waterman (2003) wskazują, że
46 dobrostan psychologiczny (osobowościowy) wraz z aspektem dotyczącym relacji z innymi zawiera bardziej osobiste kryteria do oceny własnego funkcjonowania, a kryteria oceny dobrostanu społecznego odnoszą się do obszaru związanego z innymi i społeczeństwem, z uwzględnieniem realnej i trafnej oceny tych relacji.
2.7. Próba syntezy koncepcji hedonistycznej i eudajmonistycznej – trzyczynnikowa koncepcja dobrostanu Keyesa i Waterman
Próba połączenia dwóch nurtów i różnych aspektów dobrostanu zaowocowała powstaniem trzyczynnikowej struktury dobrostanu Keyesa i Waterman (2003), w którym wkomponowane są zarówno optymalne funkcjonowanie psychospołeczne w znaczeniu eudajmonistycznym, jak i emocjonalny dobrostan w znaczeniu hedonistycznym (Keyes, 2002, 2005,2007). Autorzy próbując połączyć różne tradycje, wyróżnili trzy wymiary: 1) dobrostan psychologiczny rozumiany jako realizacja potencjału człowieka, zaczerpnięty z koncepcji Ryff (1989); 2) dobrostan społeczny rozumiany jako percepcja i ocena społeczeństwa oraz własnego w nim funkcjonowania, zaczerpnięty z koncepcji Keyesa (1998); 3) dobrostan emocjonalny, rozumiany jako ocena własnego szczęścia i satysfakcji z życia, doświadczanie uczuć pozytywnych, zbliżony do ujęcia hedonistycznego. Model dobrostanu Keyesa i Waterman (2003) został zaprezentowany na rysunku 5.
47 Rysunek 5. Model dobrostanu Keyesa i Waterman (opracowanie własne na podstawie
Keyesa i Waterman, 2003)
Analizy empiryczne w różnych kulturach czasem potwierdzały trójczynnikowy model dobrostanu (Karaś, Cieciuch, Keyes, 2014), czasem wykazywały raczej dwa czynniki (eudajmonistyczny i hedonistyczny), a czasem wykazywały dominujący jeden ogólny czynnik dobrostanu (Gallagher i in., 2009; Joshanloo, Jose, Kielpikowski, 2017; Joshanloo, Wissing, Khumalo, Lamers, 2013; Keyes, Annas, 2009; Lamers i in., 2011; Ryan, Huta, 2009).
2.8. Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja Straś-Romanowskiej
Straś-Romanowska (2005) w swoim modelu używa pojęcia „jakość życia”, ale pojęcie to jest w zasadzie zbieżne z dzisiejszym szerokim rozumieniem dobrostanu. Autorka stworzyła swoją koncepcję na fundamencie założeń psychologii personalistyczno-egzystencjalnej,
Dobrostan psychologiczny
Dobrostan emocjonalny Dobrostan społeczny
Dobrostan eudajmonistyczny
Dobrostan
hedonistyczny
48 akcentując ujmowanie człowieka jako osoby. w tej koncepcji akcent położony jest na złożoność i wielowymiarowość osoby (różnych sfer w człowieku), spojrzenie na człowieka w wielowymiarowej, holistycznej, personalistycznej perspektywie. w takiej perspektywie rysuje się obraz człowieka, który ma niejednorodną strukturę potrzeb i dążeń, zatem należy to uwzględnić w wielowymiarowym ujęciu poczucia jakości życia. Jakość życia ujmowana jest zatem przez Straś-Romanowską (2005) na czterech wymiarach: 1) psychofizycznym, 2) psychospołecznym, 3) podmiotowym, 4) metafizycznym. Poczucie jakości życia jest zdefiniowane jako poczucie zadowolenia doświadczanego właśnie w tych sferach.
Personalistyczno-egzystencjalne ujęcie zakłada, że wielowymiarowe poczucie jakości życia danej osoby informuje o ustosunkowaniu się człowieka do swojego życia. i jest zgeneralizowaną i indywidualną odpowiedzią człowieka na fundamentalne pytanie: jak żyć?, czyli w jaki sposób rozwiązywać problemy życiowe? w obrębie czterech wymienionych sfer funkcjonowania osobowości.
Główne kategorie koncepcji Straś-Romanowskiej (1995, 2002, 2004, 2005) zostały przedstawione w tabeli 5, a w tabeli 6 znajdują się definicje głównych wymiarów dobrostanu wg tej koncepcji.
Sfera psychofizyczna jest zdefiniowana jako szeroko pojęta cielesność i popędowość człowieka. Obejmuje uwarunkowane genetycznie, wrodzone, niezależne od człowieka czynniki, np. wygląd fizyczny, temperament, witalność. Dotyczy zaspokajania potrzeb biologicznych, życia w zgodzie z organizmem (tzw. przystosowanie wewnętrzne). Funkcją sfery psychofizycznej jest przetrwanie indywidualne (i gatunkowe) - zachowanie życia i zdrowia.
Wyrazem zakłócenia równowagi biologicznej może być choroba.
Sfera psychospołeczna odnosi się do relacji osoby z innymi, wzrastania i funkcjonowania w otoczeniu społecznym. Świat, w którym żyjemy jest światem społecznym.
49 Czynniki społeczne oddziaływają na człowieka przez całe życie. w świecie społecznym podejmowane są celowe działania, których zadaniem jest przekazanie norm kulturowych w taki sposób, aby człowiek je przyjął i uznał je za warunki społecznego funkcjonowania.
w toku tego procesu socjalizacji człowiek poznaje system norm, wzorów zachowań, uczy się nowych ról społecznych realizując oczekiwania otoczenia. Dzięki temu uzyskuje poczucie bezpieczeństwa, przynależności, tożsamość społeczną. Przystosowanie zewnętrzne (w tej sferze - społeczne) człowieka dotyczy odnalezienia przez niego swojego miejsca w danej społeczności, sprzyja nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z innymi ludźmi. Oddala to poczucie samotności, a pozwala doświadczyć człowiekowi poczucia akceptacji i własnej wartości.
Przystosowanie zewnętrzne wiąże się ze spełnianiem wymagań otoczenia (nabywanie kompetencji), życiem w zgodzie z otoczeniem społecznym (byciem potrzebnym).
Sfera podmiotowa wyraża się w podkreślaniu swojej indywidualności i niezależności, odnosi się do wyodrębniania siebie z tła społecznego. Podmiotowość wiąże się z odpowiedzialnością za własne życie i podejmowane przez siebie decyzje. Przystosowanie wewnętrzne podmiotowe obejmuje osiąganie własnych celów, realizację zainteresowań, pasji, samoakceptację, życie w zgodzie z sobą (bycie autentycznym). Sprzyja doświadczaniu przez człowieka radości istnienia.
Sfera metafizyczna odnosi się do rozwoju duchowego człowieka. Wiąże się z akceptacją i realizacją uniwersalnych, ponadczasowych wartości takich jak: dobro, miłość, prawda, piękno. Wyrazem duchowości człowieka jest doświadczanie własnego istnienia jako wykraczającego poza aktualne istnienie oraz poczucie bycia częścią wszechświata. Rozwój sfery metafizycznej sprzyja kształtowaniu bycia odpowiedzialnym moralnie i umożliwia życie w zgodzie z sumieniem. Sfera ta identyfikowana jest z głęboką religijnością i wiąże się z doświadczaniem sensu życia. Sfera metafizyczna wskazuje na możliwości przekraczania
50 siebie, poszukiwania wyższego sensu swoich czynów, wzmacniania sensu własnego istnienia (Straś-Romanowska, 1995, 2004, 2005).
Tabela 5
Personalistyczno-egzystencjalny model poczucia jakości życia (Straś-Romanowska, Frąckowiak, 2007)
Poczucie jakości życia
Przystosowanie wewnętrzne Przystosowanie zewnętrzne Psychofizyczne Podmiotowe Psychospołeczne Metafizyczne Dobrostan
Samoakceptacja Relacje z ludźmi Akceptacja
absolutnych wartości
51 Tabela 6
Wymiary poczucia jakości życia (opracowanie na podstawie Straś-Romanowska, 2002, 2005)
Wymiar poczucia jakości życia Definicja
biegun dodatni (+) i biegun ujemny (-) Psychofizyczny (+) dobrostan biologiczny, zdrowie, kondycja, życie
w zgodzie z organizmem, samopoczucie fizyczne, zaspokajanie potrzeb biologicznych
(-) brak rozumienia i akceptowania własnego ciała, ból, cierpienie fizyczne, zachowania antyzdrowotne
Psychospołeczny (+) satysfakcjonujące relacje z ludźmi, poczucie
bezpieczeństwa i mocy społecznej, porozumienie z innymi, poczucie wspólnoty, życie w zgodzie z otoczeniem
społecznym, spełnianie ról i wymagań społecznych, przyrost kompetencji społecznych, doświadczanie bycia potrzebnym
(-) brak porozumienia z innymi ludźmi, brak poczucia bezpieczeństwa, niezadowolenie związane z pełnieniem ról, realizowaniem zadań, brak poczucia wspólnoty, bycia potrzebnym
Podmiotowy (+) życie w zgodzie z sobą, bycie autentycznym, poczucie wolności i autentyczności, samooakceptacja, osiąganie własnych celów, realizacja zainteresowań, pasji, zdolności (-) brak życia w zgodzie z sobą, doświadczanie braku samoakceptacji, nierealizowanie własnego potencjału Metafizyczny (+) doświadczanie sensu życia, akceptacja i realizacja
wartości absolutnych, przekraczanie siebie, rozwój duchowy
(-) pustka egzystencjalna, rozpacz, brak rozpoznawania i realizowania prawdy, dobra, piękna, trudności w akceptacji cierpienia
52 ROZDZIAŁ 3. PROBLEM BADAŃ WŁASNYCH
W literaturze można znaleźć dużą liczbę raportów z badań poświęconych relacji między wartościami w modelu Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) a dobrostanem (Bilsky, Schwartz, 1994; Bobowik i in.,2011; Deci, Ryan, 2000; Joshanloo, Ghaedi, 2009; Kałużna-Wielobób, Mudyń, 2015; Le, 2011; Oishi, Diener, Suh, Lucas, 1999; Sagiv, Roccas, Oppenheim-Welerm 2015; Roccas i in.,2002; Sagiv, Schwartz, 2000; Sortheix, Schwartz, 2017).
Schwartz (2006, 2012) postuluje, że wartości z obszaru otwartość na zmiany (hedonizm, stymulacja, kierowanie sobą) oraz wartości z obszaru przekraczanie siebie (uniwersalizm i życzliwość) pozytywnie wiążą się z dobrostanem. Literatura zawiera sporo danych potwierdzających tę tezę. Sagiv i Schwartz (2000) wykazali, że istnieje pozytywny związek między preferencją kierowania sobą, stymulacji, życzliwości i uniwersalizmu a dobrostanem. w badaniach Sortheix i Schwartza (2017) okazało się, że wartości z obszaru otwartość na zmiany pozytywnie wiążą się z subiektywnym dobrostanem, a wartości z obszaru zachowawczość wiążą się negatywnie z subiektywnym dobrostanem. Podobne wyniki uzyskali również inni badacze. Bobowik i in. (2011) wykazali, że istnieje pozytywna zależność między satysfakcją z życia a wartościami z obszaru otwartość na zmiany: (kierowanie sobą, stymulacja, hedonizm) i negatywna z wartościami z obszaru zachowawczości (przystosowanie, tradycja i bezpieczeństwo). Empiryczne dane z różnych badań (Bobowik i in., 2011; Sagiv, Schwartz, 2000; Schwartz, 2006, 2012; Sortheix, Schwartz, 2017) pokazują też, że preferencje uniwersalizmu i życzliwości pozytywnie wiążą się z dobrostanem.
Jeśli analiowano różne aspekty dobrostanu, to okazywało się, że wartości przekraczania siebie wiążą się z dobrostanem eudajmonistycznym, a wartości otwartości na zmianę – z dobrostanem hedonistycznym. Preferencja kierowania sobą może wiązać się
53 z oboma aspektami dobrostanu (Sagiv, Schwartz, 2000; Schwartz, 2011; Schwartz, Sortheix, 2018; Le, 2011).
Dotychczasowe badania dotyczyły głównie zależności między dobrostanem a deklarowanymi preferencjami wartości. Chociaż w literaturze pojawiały się sugestie, że znaczenie mogą mieć nie tylko deklarowane preferencje wartości, ale np. możliwość realizacji wartości (Sagiv, Schwartz, 2000) lub po prostu wartości realizowane. Badania Skiminy i współpracowników (2018b) wykazały, że wartości deklarowane nie pokrywają się z wartościami realizowanymi w codziennym życiu. Zatem pojawia się pytanie o związek dobrostanu z wartościami nie tylko deklarowanymi, ale również realizowanymi w działaniu.
Podobne rozróżnienie na deklaracje i realizacje funkcjonuje w odniesieniu do celów życiowych, zatem konstruktu zbliżonego do wartości. Pomysł zweryfikowania związku między hierarchią celów a stopniem ich realizacji zaproponowali Kasser i Ryan (1996, 2001), którzy sprawdzili zbieżność między hierarchią celów i stopniem ich realizacji. z kolei stopień realizacji celów życiowych (nie tylko ich ważności) z szeroko ujmowanym dobrostanem (w tym eudajmonistycznym) był badany w Polsce przez Zawadzką i in. (2018).
W dotychczasowej literaturze raczej nie ma badań dotyczących spójności między deklarowanymi preferencjami wartościami w ujęciu Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) a wartościami realizowanymi w działaniu oraz badań dotyczących związku tej spójności z dobrostanem. Lukę tę wypełnia niniejszy projekt, w którym poddane analizie zostaną związki
W dotychczasowej literaturze raczej nie ma badań dotyczących spójności między deklarowanymi preferencjami wartościami w ujęciu Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) a wartościami realizowanymi w działaniu oraz badań dotyczących związku tej spójności z dobrostanem. Lukę tę wypełnia niniejszy projekt, w którym poddane analizie zostaną związki