Struktura wyznaniowa Zaolzia

2.8.1. Dzieje historyczne. Chrystianizacja

Położenie Księstwa Cieszyńskiego powodowało, iż najwcześniej sty-kano się tu z prądami kulturalnymi idącymi od strony południa. Prawdo-podobnie proces chrystianizacji rozpoczął się tutaj znacznie wcześniej niż w Wielkopolsce czy nawet Małopolsce. Świadczy o tym istnienie wspo-mnianej już najstarszej budowli sakralnej na tym terenie — rotundy pw.

św. Mikołaja. Rotunda przez długi czas pełniła funkcję kaplicy zamkowej.

106 K. Nowa k: Dzieje Śląska Cieszyńskiego po 1918 roku…, s. 124; więcej w: U. K ac z -m a rek: Tożsa-mość regionalna -mieszkańców Zaolzia. W: „Studia Etnologiczne i Antropolo-giczne”. T. 1: Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w badaniach nad tożsamością etniczną, na-rodową i regionalną. Red. I. B u kow sk a- F lore ń sk a przy współudziale H. Ru s ek. Kato-wice 1997, s. 16—28.

41

2.8. Struktura wyznaniowa Zaolzia

Według Franciszka Popiołka¹⁰⁷, chrześcijaństwo rozpowszechniane było od strony Moraw za sprawą działalności św. Metodego (mogło to nastąpić już w roku 880 lub 882). Podbój ziem śląskich w X wieku przez Święto-pełka utorował drogę chrześcijaństwu na tym terenie. W czasie panowania Bolesława Chrobrego zostało utworzone biskupstwo wrocławskie, któremu podlegał Śląsk. Pierwsze parafie zaczęto jednak tworzyć dopiero w XIII wieku. W XIV wieku na ziemiach cieszyńskich było już 12 parafii (m.in.

w Dębowcu, Błędowicach, Jasienicy, Kończycach Wielkich, Lipowcu, Pio-trowicach, Rudzicy czy Wiśle). Kolejne kościoły zaczęto budować w wieku następnym w Skoczowie, Boguminie, Frysztacie, Bielsku, tak że pod koniec XV wieku liczba ich wzrosła do pięćdziesięciu¹⁰⁸.

2.8.2. Reformacja

Początek reformacji datuje się na dzień wystąpienia Marcina Lutra (1483—1546)¹⁰⁹, który w październiku 1517 roku ogłosił 95 tez, między innymi przeciwko katolickiej nauce o odpustach i praktyce odpustowej¹¹⁰. Pierwsze ogniska reformacji mieściły się w Niemczech (luteranizm), Szwaj-carii (odłam protestantyzmu — kalwinizm) i Anglii (anglikanizm) oraz przenikały do wielu krajów europejskich¹¹¹.

107 F. Popio łek: Dzieje Śląska Austryackiego. Cieszyn 1913, s. 82.

108 Ibidem, s. 85; W. Jo siek: Dzieje ewangelicyzmu na Śląsku Cieszyńskim, cz. I.

„Zwrot” 1995, nr 8, s. 37—40; Idem: Dzieje ewangelicyzmu na Śląsku Cieszyńskim, cz. III.

„Zwrot” 1995, nr 10, s. 31.

109 Więcej w: S. M a rk ie w ic z: Protestantyzm. Warszawa 1982, s. 6, 29.

110 Nieco subiektywne spojrzenie na problematykę luteranizmu w Europie wyraził ksiądz Karol Nawa: „W początkach XVI wieku szalała w Niemczech, Francji i Anglii oraz na północy w krajach skandynawskich w całej pełni herezja Lutra. Pod płaszczykiem osza-łamiającego słowa „reformacji religijnej” (Glaubensreformation) zataczała coraz szersze kręgi i posuwała się również na południe do Austrii i na wschód do Polski, a tym sa-mym do diecezji wrocławskiej”. K. Nawa: Kościół na ziemi cieszyńskiej do roku 1950.

Bytom 1997, s. 49. Odmienne zdanie wyrażają księża Kościoła ewangelickiego: K. M i -c hejd a: Dzieje Koś-cioła Ewangelckiego w Księstwie Cieszyńskim. Cieszyn 1992; O. M i-c hejd a: Piąte pięćdziesięi-ciolei-cie Kośi-cioła Jezusowego na Wyższej Bramie przed Cieszynem (1909—1959). W: Z historii Kościoła ewangelickiego…; J. Bro d a: Materiały do dziejów Ko-ścioła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim i Państwie Pszczyńskim w XVI i XVII wieku.

W: Z historii Kościoła ewangelickiego…

111 „[…] cechą polskiej reformacji było to, że wśród szlachty szerzył się głównie kalwi-nizm, a wśród mieszczaństwa luteranizm. Szlachta aprobowała kalwinizm głównie z tego powodu, że jego demokratyczna struktura konfesyjna stwarzała szerokie możliwości inge-rencji ludzi świeckich w organizację Kościoła, w następstwie czego uzależniała Kościół od szlachty”. S. M a rk ie w ic z: Protestantyzm…, s. 36.

Na Śląsku Cieszyńskim reformacja luterańska objęła mieszczaństwo, a także — inaczej niż w pozostałych częściach Polski — szerokie kręgi chłopstwa i górali¹¹². Według Franciszka Popiołka¹¹³, luteranizm zaczął sze-rzyć się na ziemiach cieszyńskich za panowania magnata morawskiego Per-steina, który był opiekunem małoletniego wówczas księcia Wacława. Pro-paganda protestancka rozpocząca się w Księstwie Karniowskim. Ok. 1540 roku zaczęto wprowadzać w Opawie pierwsze nowości w nabożeństwie katolickim.

Na ziemi cieszyńskiej przyjmowanie protestantyzmu związane było z wyprzedawaniem budynków i ziemi przez klasztory, m.in. w Orłowej, głównie „z powodu wielkiego niedostatku i długów”¹¹⁴. Początkowo na protestantyzm przeszli mieszkańcy Cieszyna i okolicznych wsi. Ruch refor-matorski w tym czasie nie dotarł jedynie w okolice Frydka. Wynikało to stąd, że ziemia frydecka była w rękach katolickiego rodu von Logau i aż do początków XX wieku zachowała katolicki charakter¹¹⁵. Osiągnięcie pol-skiej reformacji stanowiło uchwalenie na sejmie konwokacyjnym 28 stycz-nia 1573 roku tzw. konfederacji warszawskiej, która gwarantowała bez- warunkowy i wieczny pokój pomiędzy ludźmi różniącymi się w wierze.

Niestety, postanowienia te w późniejszym okresie często nie były egze-kwowane¹¹⁶.

W 1594 roku, w czasie panowania księżnej Katarzyny Sydonii, sprawu-jącej władzę w imieniu małoletniego Adama Wacława, został zbudowany kościół ewangelicki pw. św. Trójcy w Cieszynie. Księżna wydała zarzą-dzenie odnoszące się do nauczania i wyznawania wiary ewangelickiej¹¹⁷. W 1598 roku syn księżnej Sydonii, Adam Wacław, zakazał mieszkańcom Cieszyna i Jabłonkowa wyznawać inną religię od augsburskiej, a w 1610 roku sam przeszedł na katolicyzm. Prawdopodobnie związane było to z uzyskaniem korzyści w postaci powiększenia ziem księcia poprzez połą-czenie ich z ziemiami Rudolfa II¹¹⁸.

W kolejnych latach XVII wieku ewangelicy zmuszeni byli zwracać swe kościoły katolikom. Jedynie kościół pw. św. Trójcy w Cieszynie pozostał

112 Ibidem, s. 36—37.

113 F. Popio łek: Dzieje Śląska Austryackiego…, s. 93.

114 Ibidem, s. 96.

115 M. M ic h a l sk a: Uwarunkowania historyczno-kulturowe współczesnej religijności ludności polskiej na Zaolziu. W: „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. T. 3: Religijność ludowa na pograniczach kulturowych i etnicznych. Red. I. B u kow sk a- F lore ń sk a. Kato-wice 1999, s. 179—191.

116 S. M a rk ie w ic z: Protestantyzm…, s. 37.

117 „[…] żeby słudzy Kościoła i szkoły nauczali młodzież i dorosłych z pism biblij-nych, prorockich i apostolskich, według wyznania augsburskiego, pism i katechizmu Lu-tra”. F. Popio łek: Dzieje Śląska Austryackiego…, s. 97.

118 Ibidem.

43

2.8. Struktura wyznaniowa Zaolzia

w rękach ewangelików. Dopiero w 1709 roku za zgodą cesarza Józefa I wybudowano w Cieszynie kościół Jezusowy i założono zbór¹¹⁹. W ten sposób Cieszyn stał się centrum protestantyzmu dla Księstwa Cieszyń-skiego i dla obszarów dalszych, tj. Głubczyc, Tarnowskich Gór, Pszczyny.

Stan taki trwał do 1781 roku, kiedy część Śląska przejął król pruski Fry-deryk II Wielki, a zbór cieszyński — jedyny zbór w Austrii — zdany był wyłącznie na własne siły¹²⁰. Dopiero 13 października 1781 roku cesarz Józef II, syn Marii Teresy, wydał patent tolerancyjny, który pozwalał na swobodną praktykę religijną w granicach „trzem wyznaniom, tj. ewange-likom wyznania augsburskiego i helweckiego oraz prawosławnym”¹²¹.

2.8.3. Kontrreformacja

Dalsze losy protestantyzmu na Śląsku Cieszyńskim były bardzo ściśle związane z wydarzeniami politycznymi. Podczas wojny trzydziestoletniej wojska protestanckie, które zajmowały Śląsk, przekazały władzę w ręce ewangelików, wojska carskie zaś popierały katolików. W 1629 roku zmu-szono księżnę Elżbietę Lukrecję do wydania statutu religijnego nakazują-cego przyjęcie katolicyzmu przez radę miejską. Postanowiono nie dopusz-czać w Cieszynie niekatolików do sprawowania urzędów miejskich¹²². Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej nawracanie ludności śląskiej na kato-licyzm postępowało w dosyć szybkim tempie. Jedynie dzięki wstawiennic-twu królowej szwedzkiej pozwolono ewangelikom śląskim nie opuszczać swej ziemi i odwiedzać własne kościoły. Po śmierci księżnej Lukrecji pro-testanci zwrócili się do księcia z prośbą o możliwość swobodnego wyzna-wania swojej religii. Książę nie wyraził jednak zgody. Ostateczne działa-nia kontrreformacyjne przeprowadzili jezuici, sprowadzeni do Karniowa, Cieszyna i Opawy w 1671 roku. Ich zabiegi spowodowały stopniowe zani-kanie ewangelizmu. W 1679 roku w Cieszynie nadal pozostawało nie-wielu ewangelików, ale rozporządzenie cesarskie zakazujące udzielania

119 W Pracowni Zbiorów Śląskich Biblioteki Śląskiej w Katowicach można znaleźć 3 pieśni. Pieśni ludowe o założeniu Kościoła Ewangelickiego przed Cieszynem. Na uro-czystość 150-letniego Jubileuszu dnia 24 maja 1859 obchodzonego, na pamiątkę wydane.

W tłoczni i nakładem Karola Prochaski. Cieszyn 1859. Biblioteka Śląska w Katowicach. Pra-cownia Zbiorów Śląskich. Sygn. 397070 I. Zbiór ten zawiera tekst 3 pieśni pisanych tzw.

szwabachą.

120 W. Jo siek: Dzieje ewangelicyzmu na Śląsku Cieszyńskim, cz. III…

121 Cyt. za: M. M ic h a l sk a: Uwarunkowania historyczno-kulturowe…, s. 179—191.

122 F. Popio łek: Dzieje Śląska Austryackiego…, s. 100.

ślubów niekatolikom spowodowało ostateczne przejście na katolicyzm kil-kuset rodzin¹²³. Dopiero uznanie dla wyznania ewangelickiego wyjednał dla mieszkańców Śląska Cieszyńskiego król szwedzki Karol XII. Po poko-naniu Augusta II, króla polskiego i elektora saskiego, Karol zajął Sakso-nię i zagroził samej Austrii. Cesarz Józef I, chcąc uniknąć ataku szwedz-kich wojsk, ustąpił w sprawach religijnych. Na wieść o tym ewangelicy wysłali do szlachty swoich wysłanników z prośbą o przywrócenie czte-rech kościołów wiejskich, m.in. w Pogwizdowie i Pierśćcu. Cesarz jednak pozwolił jedynie na to, by protestanci mogli być tolerowani; zakaz naby-wania domów i posiadania praw obywatelskich obowiązywał nadal. Pro-testantów, którzy porzucili swoją wiarę z przymusu, nazywano odszcze-pieńcami i pod groźbą wydalenia z kraju oraz konfiskaty majątków zmu-szano do przejścia na wiarę katolicką¹²⁴.

2.8.4. Współczesność

Na omawianym terenie, jak wynika z danych Zarządu Głównego PZKO, istniały od 1910 roku cztery główne grupy wyznaniowe, tj. grupa rzymsko-katolicka, ewangelicka, czesko-słowacka, żydowska, a także osoby deklaru-jące się jako „bez wyznania”. W latach 1910—1991 pierwsza i druga grupa (katolicy i ewangelicy) były dominującymi. Dalsza część wywodu poświę-cona będzie tym właśnie grupom¹²⁵.

Po 1989 roku na Zaolzie zaczęli przybywać zakonnicy z Polski: fran-ciszkanie, karmelici bosi, jezuici. Z ich inicjatywy zaczęły powstawać tzw. zakony świeckie, których członkami były i nadal są osoby niedu-chowne. Równolegle istnieją tu również grupy formalne, funkcjonujące przy parafiach kościołów katolickich, tj. róże różańcowe, bractwa szka-plerzne.

Małgorzata Michalska wśród katolickich grup formalnych wymie-nia między innymi bractwo szkaplerzne liczące stu członków, istniejące w Łomnej Górnej od 1990 roku, czy III Zakon Franciszkański (istniejący od 1989 roku), do którego należy sześćdziesiąt osób świeckich z

Jabłon-123 Ibidem, s. 102.

124 Ibidem, s. 104. Więcej w: H. Pat z elt: Geschichte der evangelischen Kirche in Öster-reichisch-Schlesien. Dülmen 1989; Udział ewangelików śląskich w polskim życiu kultural-nym. Red. T. Woja k. Warszawa 1974; W. Jo siek: Nástin vývoje náboženských poměrů na Těšínsku do roku 1920. V: Polská národní menšina…, s. 165—184.

125 Według spisów ludności w roku 1910 w powiatach cieszyńskim i frysztackim mieszkało 72,6% katolików i 25% ewangelików.

45