Istotnymaspektemproponowanej analizytwórczości artystycznej jest problematyka dookreślenia, czym są food studies. Pojawia się pytanie, czy niniejsza rozprawa wpisuje się w tenobszarbadawczy.Znalezienienanie odpowiedzi wymagapodjęcia refleksji nad tym, czy food studies są dyscypliną, polem badawczym czy jedynie wydzielonym obszarem zainteresowańpodejmowanym w ramach wielu dyscyplin. Kluczowe jest pytanie nietylko o to, czym są food studies, ale takżeo to, jak można zastosować refleksję z obszaru food studies wbadaniach nad sztuką.
Jennifer Berg, Marion Nestle oraz Amy Bentley w Encyclopedia of Food and Culture dookreślająfood studies jako pole badawcze1. Badaczki zauważają, że o ile refleksja nad jedzeniemma długą historię,otylesam termin pojawił się w latach 90. XX wieku.Był on używany do określenia badań koncentrujących się na historycznych, kulturowych, behawioralnych, biologicznych czy socjoekonomicznych determinantach oraz konsekwencjach produkcji ikonsumpcji żywności. Wcześniej tematyka związana z żywnością pojawiała się wobrębie innych dyscyplin - na gruncie nauk społecznych i humanistycznych, przede wszystkimw antropologii. Antropolodzy prowadzący badania terenowe jako jedni z pierwszych dostrzegli względność wydawałoby się uniwersalnych kategorii takich jak jadalność, obserwowali także różnorodne rytuały czy zachowania związane zprzyrządzaniem,dzieleniem i produkcją żywności.
1 Zob. J.Berg, M. Nestle,A. Bentley,Food studies[w:] Encyclopedia ofFood and Culture, tom II, red. S.H. Katz,New York 2003, s. 16.
2 Zob. K. Albala,Introduction,[w:]Routledge International Handbook ofFood Studies, red. idem, Routledge,New York 2013, s. XV.
Ken Albala wpublikacji Routledge International Handook of Food Studies, stawiając pytanie o to, czymożnauznać food studies za dyscyplinę,opowiada sięjednak za
„polem badawczym”2. Wskazuje na takie obszary zainteresowań badawczych jak:
zaopatrzenie żywności, wzory jedzenia, wszelkie aspekty związane z kulturą jedzenia i foodways. Wpublikacji tej, pośród dyscyplin, wobszarze których widoczne jest zainteresowanie tematyką jedzenia, pojawiają się międzyinnymi: antropologia, socjologia jedzenia, archeologia, zdrowie publiczne, psychologia, komunikacja, dziennikarstwo, historiakulinariów, filozofia czy teologia. Pojawia się takżewątek analizy tematyki jedzenia w odniesieniudo poszczególnychobszarów twórczościi mediów - literatury, sztuki, filmu,
C zę ść I
języka, telewizji. Tematyka dotycząca jedzenia poruszana jest również w kontekście folkloru, gender studies, kultury popularnej, muzeów, rasy, praw zwierząt, turystyki, zmysłów czy etyki. Przytoczone przykłady obrazują niezwykle szeroki zakres tematów, które mogą być podejmowane wramach food studies, nie wyczerpują także zakresu możliwych zagadnień.
MustafaKoę, Jennifer Sumner iAnthony Winson także definiują food studiesjako pole badawcze, podkreślając jednak jego istotny aspekt społeczny. Określają je jako relatywnie nowe pole badawcze, które „koncentruje się na sieci relacji, procesów, struktur i instytucjonalnych układów, które pokrywają ludzkie interakcje z naturą i innymi ludźmi odnoszące się do produkcji, dystrybucji, przygotowania, konsumpcji oraz sprzedaży jedzenia”3. Wskazują także na fakt, że jest tonie tylko obszar badawczy, aletakże sposób
na wytworzenie społecznej zmiany. W takiej perspektywie food studies mogą być postrzegane jako kolejny obszar badań, który ma w sobie potencjał krytyczny oraz perspektywę etyczną. Tym samym food studies stają siębliskie animal czy gender studies, które równieżw założeniachposiadają potencjał generowania zmiany społecznej. Autorzy zwracają także uwagę na fakt, że na rozwój food studies wpływ miało wiele czynników.
W ramach ważniejszych wpływów wskazują badania antropologów, zarówno strukturalistyczne modele ClaudaLevi-Straussa,jak i badania Mary Douglas czy Rolanda Barthesa. Należy tutaj także wskazać na materializm kulturowy Marvina Harrisa i jego poszukiwania źródeł tabu kulinarnych w konkretnych warunkach środowiskowych. Ważne są także badania Arjuna Appaduraia dotyczące kuchni narodowych. Do najbardziej klasycznych pozycji należy także Sweetness and PowerSidneya Mintza, książka uznawana za modelowy przykład food studies. Mintz pokazuje, w jaki sposób można wyjść od pojedynczego produktu spożywczego w kierunku analizy jego powiązań z ekonomią, smakiemi władzą.
3 Zob. Critical Perspectives inFood Studies, red. M. Koc. J. Summer, A.Winson, Oxford 2012, s. XII.
Kolejnym istotnym obszarem wpływów na pole food studies była perspektywa ekonomii politycznej. Koę, Sumner i Wilson wymieniają tu przedewszystkim socjologów i geografów, takichjak Larry Busch, Fred Buttel, William Friedland, Harriet Friedmann, Philip McMichael czy Anthony Winoson. Jak zauważają, istotnym aspektem ekonomii politycznej jest analiza instytucji ekonomicznych oraz nierówności związanych z władzą i własnością w kontekście istotnych przemian, takich jak kolonizacja, industrializacja, urbanizacja czy globalizacja. Perspektywa ekonomii politycznej podkreśla polityczny
Część I
charakter nierówności dystrybucji dóbr, co jest istotne chociażby w kontekście zjawiska głodu.
Zdaniemautorów,trzecimważnymbodźcem, który wpłynął nakształt food studies, byłowyłonieniesięinterdyscyplinarnych perspektyw, takich jak cultural studies, women's studies czy environmental studies. Wskazują na znaczenie postmodernizmu oraz poststrukturalizmu w ugruntowaniu spojrzenia na wiedzę itradycje związane zjedzeniem jako na konstrukty społeczne oraz związane ztym kwestionowanie „efektywności obiektywizującego, naukowego oraz historyczno-opisowego podejścia do jedzenia”4. Do ważniejszychbadań zaliczają słynnestudium George'a Ritzera dotyczące macdonaldyzacji czy też prace Davida Goodmana dotyczące globalizacji ialternatywnych sieci żywieniowych.Zauważają,że w ramach podejścia kulturoznawczegopodejmowanoprzede wszystkim zagadnienia dotyczące tożsamości ipodmiotowości, kultury popularnej, reklamy, mediów oraz pytań dotyczącychtego, w jaki sposób rządyi przemysłwpływają na sposobykonsumowania.
4 Ibidem.
Perspektywa women's studies oraz gender studies pozwala dostrzec konteksty związane z płcią i jedzeniem. Dotyczy to między innymi kwestii ról społecznych związanych zprzyrządzaniem ipodawaniem posiłku, pracy kobiet czy też zaburzeń odżywiania. Tematy te będą poruszone szerzej w rozdziale dotyczącym płci ijedzenia.
Perspektywa ta wydaje mi się szczególnie istotna w kontekście podejmowanego tematu, bowiem wiele z pracartystycznychpodejmujących kwestie jedzenia odnosi siędo tematyki związanejzpłcią.
Ostatecznie badacze wskazują na wpływ environmental studies na dostrzeganie szerszej problematyki środowiskowej związanej zkonsumpcją iprodukcją żywności.
W obszarze tym pojawiają się pytania oto, w jaki sposób przemysł żywnościowywpływa na środowisko, a badacze koncentrują się na zagadnieniach takich jak zrównoważony rozwój, zmiana klimatyczna, erozja gleby, spadek jakości wody, zanik bioróżnorodności.
Obszar food studies ma wsobie potencjał do łączenia nauk ścisłych, społecznych ihumanistycznych, gdyż wspomniane zjawiska mogą być podejmowane wróżnych perspektywach.
Istotnym aspektem w rozważaniach dotyczących food studies jest tkwiący w nich potencjał krytyczny. Jest on związany ze wspomnianymi różnorodnymi powiązaniami (women's studies, environmental studies, kulturoznawstwo), przez co food studies
Część I
wielokrotnie kwestionują status quo oraz nie przyjmują zastanego porządku jako oczywistego i niezmiennego.Krytyczna perspektywa pozwala dostrzec problemy tkwiące w systemie żywności i wynikające z jego funkcjonowania. Jak zauważają Koę, Sumner i Winson:
W ramach podejściakrytycznego badane jest to, jak wzory nierówności społecznych, instytucjonalne ustalenia, struktury i organizacje,takie jak patriarchalny model rodziny, korporacje,ciała rządowe, pakty międzynardowoweoraz media, przyczyniają się dokryzysurolnictwa, głodu, epidemii otyłości, zaburzeńodżywiania,brakubezpieczeństważywnościowegoi problemów środowiskowych5.
5 Ibidem, s. XIII
6Zob. J. Berg,M. Nestle,A. Bentley, Food studies..., op. cit., s. 16.
Nadzieje wiązane z food studies dotyczą nie tylko wytworzenia interdyscyplinarnego pola badawczego, w którym spotykająsię nauki ścisłe i humanistyka. Wujęciu proponowanym przez wspomnianych badaczy food studies nie tylko diagnozują istniejącą sytuację, ale posiadają także wymiar konstruktywny, proponując nowe, możliwe do wdrożenia rozwiązania. Jako główne cechy food studies wskazują oni między innymi interdyscyplinarność, holistyczne podejście, historyczną specyfikę oraz powiązania pomiędzy naukami społecznymi, ścisłymi i humanistycznymi. Należy podkreślić, że przyjęta przez Koęa, Sumnera i Winstona perspektywa nie jest jedyną, a wielu badaczy identyfikujących się z food studies nie dąży do proponowania badań z potencjałem komercjalizacyjnym i wdrożeniowym. Faktem jest jednak, że food studies w każdym podejmowanym wymiarze mają w sobie potencjał do zwiększania świadomości dotyczącej wielu problemów związanych z produkcją i konsumpcją żywności. Gdy podejmuje się tematykę jedzenia, niemalże nieuniknione jest zadawanie pytań orelację władzy - od najbliższej, domowej przestrzeni, poprzez zagadnieniapolityczne, aż do ekonomicznych.
Wraz z pogłębiającą się refleksjąnadrelacjąpomiędzy człowiekiem a spożywanym przez niego pożywieniem pojawiła się idea, że rozwijające się badania mogą ukonstytuować osobne pole badawcze. W 1960 roku Don Yoder zaproponował popularny do dziś termin foodways określający całe spektrum zwyczajów, zachowań i praktyk kulturowych związanych z jedzeniem6. W latach 90. XX wieku na Uniwersytetach w Bostonie iNowym Jorku pojawiły się pierwsze programy akademickie koncentrujące się na kulturowych aspektach kulinariów. Otwarcie na New York University programów studiów magisterskich i doktoranckich z food studies można uznać w pewien sposób za potwierdzenie
Część I
ukonstytuowania siępola badawczego. Programtychstudiów koncentruje się na sposobach, w jakie jednostki, wspólnoty i społeczności określają swoją relację wobec jedzenia w kontekście kulturowym ihistorycznym.W związku z tym food studies zawierająwsobie refleksję nad gastronomią, foodways, historią kulinariów, jak ihistoryczne, kulturowe, polityczne, ekonomiczne oraz geograficzne badania dotycząceprodukcji czy konsumpcji żywności77.
7 Ibidem.
8 Ibidem, s. 17.
9 J. Miller, J. Deutsch, Food Studies.AnIntroduction to Research Methods, Bloomsbury 2014,s. 3.
W próbach dookreślenia food studies jako pola badawczego pojawia się pytanie o jego interdyscyplinarność. Czy badania dotyczące jedzenia są z gruntu interdyscyplinarne? I przede wszystkim - czy każda refleksja dotycząca jedzenia wpisuje się w nurt food studies? Współcześnie jedzenie coraz częściej postrzegane jest jako
„soczewka”, skupiająca wsobieróżnorodne zagadnienia społeczne Jedzenie łączywsobie bowiem tematy związane z hierarchią społeczną, płcią i podziałem ról płciowych, tożsamością narodową czy etniczną. Jest też obszarem, w którym widoczne są zmiany globalizacyjneoraz kontakty międzykulturowe.Berg,Nestlei Bentley zwracają uwagę, że food studies „sązgruntuinterdyscyplinarne, w związku z czym muszą polegać na metodach, podejściach imotywach zaczerpniętych zinnych dyscyplin”8. Wtym kontekście podobne są do innych obszarów,jakprzykładowoperformance studies czy animal studies. Autorzy zauważają, że badacze z różnych dyscyplin koncentrują się na odmiennych aspektach związanych z jedzeniem:antropolodzyzauważajązwyczaje, wierzenia i rytuałyzwiązane z żywnością, historycy koncentrują się na sposobach wpływania na otoczenie przez dane produkty spożywcze oraz na tym, w jaki sposób były hodowane, transportowane, przyrządzane w różnych okresach historycznych. Socjolodzy badają jedzenie w perspektywie hierarchii społecznej, problemów głodu, niedożywienia oraz społecznych uwarunkowańdietoraz mód kulinarnych.W dziedzinie psychologii ważnymi tematami są zaburzenia odżywiania czy fobie związane z jedzeniem. Także badacze związani zjęzykoznawstwem czy literaturą zajmują się tematyką żywności, zadając chociażby pytania o to, w jaki sposób metafory związane zjedzeniem funkcjonują w języku oraz tekstachliterackich.
Jeff Miller oraz Jonathan Deutsch wpublikacji Food Studies. An Introduction to Research Methods także starają się dookreślić, czym są food studies9. Ich punktem wyjścia jest jednak próba wskazania, czym właściwie one niesą. Autorzy zwracają uwagę, że food
C zę ść I
studies nie zajmują się jedzeniem samym w sobie, nie jestto nauka o żywności.Jest wiele obszarów, które zajmująsię takim badaniem jedzenia - jego produkcji (np. nauki związane zrolnictwem), chemicznych, fizycznych i biologicznych właściwości (biochemia), właściwości odżywczych (nauki o żywieniu) czy przyrządzania. I chociaż nauki te mogą mieć znaczący wpływna food studies, abadania podejmowanew ich obrębie mają istotne znaczenie dla wspomnianego pola badawczego, są one osobnymi dyscyplinami badawczymi. Miller i Deutsch podkreślają więc, że food studies to nie „badanie jedzenia samego w sobie, lecz raczej badanie relacji pomiędzy jedzeniem aludzkim doświadczeniem”10. Perspektywa ta wydaje mi się szczególnie istotna w kontekście podejmowanych przeze mnie badań. W proponowanej rozprawiebardziej niżjedzenie samo w sobie interesują mnie znaczenia, które ono ewokuje. Zajmują mnie przede wszystkim kulturowe, społeczne i estetyczne wymiary jedzenia, które uwidocznione są w działaniach artystycznych. Interesujemnie przede wszystkim, cojedzenie może znaczyć, zarówno jako konkretny produkt, jak i związana z nim sytuacja spotkania przy wspólnym stole.
W związku z tym koncentruję się na symbolice jedzenia, związanych z nim relacjach władzy, jego aspekcie politycznym oraz krytycznym potencjale. Proponowana dysertacja niejest więc pracą o jedzeniu lub o konkretnych produktachspożywczych. Jestto rozprawa o tym, co związane jest zjedzeniem rozumianym przede wszystkim jako zjawisko kulturowe. W takim rozumieniu wpisuje się ona w nurt foodstudies, gdyż w jej centrum tkwi pytanie o - podejmowaną w twórczości artystycznej -relację pomiędzy człowiekiem a żywnością.
10 Ibidem.
11 Ibidem,s.6.
W związku z tym, żefood studies nie są dyscypliną, nie posiadają określonej metody badawczej. Badacze zajmujący się tym obszarem czerpią z własnego zaplecza metodologicznego. Milleri Deutsch wskazują na różne metody wykorzystywane w obszarze food studies, przede wszystkim jakościowe i ilościowe. Wynika to zfaktu, że - jak
zaznaczałam - korzenie food studies tkwią w naukach społecznych i antropologii.
W związku z tym jako podstawowe metody autorzywymieniają obserwację,wywiady czy ankiety. Wskazują także na metody związane znaukami historycznymi, jak studiowanie dokumentów, artefaktów czy historii mówionej. Wymieniają również takie działaniajak badanie kultury, komunikacji i wytworów kulturowych (np. sztukii literatury)11.
Część I
Berg, Nestle i Bentley wskazują na fakt, że badacze związani z tym polem badawczym nie są ograniczeni do metod czyperspektywy jednejdyscypliny. Wzwiązku z tym, żefood studies są
z naturyinterdyscyplinarne, badacze muszązdefiniować swewłasneprogramy badawcze oparte na elementach zaczerpniętych z tradycyjnych dyscyplin. W związku z tym, że tego typuelastyczność może byćpostrzegana jako nowai nieposiadającawystarczającego rygoru (bez względu na jakość danej pracy),akademickie studia nad jedzeniem, wprzeciwieństwiedo badania jedzenia wobrębie tradycyjnychdyscyplin,pojawiająsięjedynienakilkuuniwersytetach12.
12 J. Berg,M. Nestle, A. Bentley, Food studies..., op. cit., s. 17.
13R. Black,Foodstudiesprograms, [w:] Routledge., op. cit., s. 203.
Tendencja ta jednak zaczyna się zmieniać. Coraz więcej uniwersytetów tworzy wydziały ikierunki poświęcone food studies. Jako główne ośrodki badawcze w Europie wymienić należy Uniwersytet François Rabelais'go wTours oraz związany z nim EuropejskiInstytut Historii i Kultury Jedzenia (InstitutEuropéen d'Histoire et des Cultures de l'Alimentation). Ważnym ośrodkiem jest również Universityof Gastronomic Sciences w Polenzzo oraz niezależnyinstytut badawczy Gustolab International Food Systems and Sustainability.
Rachel Black zwraca także uwagę na znaczenie czasopism naukowych w rozwoju food studies13. Należy tu wymienić między innymi takie tytuły, jak Food, Culture and Society, Food and Foodwaysczy teżGastronomica.To ostatnie czasopismo jest dla mnie szczególnie istotne, gdyż niejednokrotnie pojawiają się wnimartykuły dotyczące jedzenia isztukiorazwywiadyzartystami(przykładowozMichaelemRakowitzem).
W Polsce należy wskazać przedewszystkim Uniwersytet SWPS wWarszawie,który jako pierwszy utworzył podyplomowy kierunek food studies. Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi prowadzi natomiast kierunek studiów podyplomowych food design. Wyrazem rosnących zainteresowań związanych z food studies były seminaria Społeczno-kulturowe konteksty praktyk jedzeniowych organizowane od 2013 roku przez Instytut Etnologii iAntropologii Kulturowej UniwersytetuWarszawskiego. Ważnym ośrodkiemzajmującym się badaniem jedzeniajest istniejące przyZakładzieHistorii i Archiwistyki Uniwersytetu im. M.Kopernika w Toruniu Centrum Dziedzictwa Kulinarnego, w którym prof. UMK dr hab. Jarosław Dumanowski propaguje wiedzę dotyczącą historii kulinariów. Wyrazem wzrostu zainteresowaniaestetycznym kontekstem jedzenia byłanatomiast międzynarodowa
Część I
konferencjaPerspectivesonFoodAestheticszorganizowana przez dr Dorotę Koczanowicz na Uniwersytecie Wrocławskim.
Wraz z rosnącym zainteresowaniem kulinariami w przestrzeni społecznej i medialnej coraz więcej badaczy wybiera jedzenie jako przedmiot badań, nie zawsze dookreślającsięjako osoby związane z food studies.
Uznaniefood studiesza osobne polebadawczepozwala nawytworzenie przestrzeni, w której spotkać się mogą badaczezróżnychdyscyplin. Koę, Sumner i Wilson wskazują na różnicę pomiędzy foodstudies a podejmowaniem tematyki jedzenia z perspektywy jednej dyscypliny czy też badań multidyscyplinarnych. Różnica ta dotyczy tego, że celem food studies jest stworzenie „przestrzeni wiedzy dla interdyscyplinarnych badań”14. Wefekcie food studies wyróżnia świadomość wytworzenia syntetycznego ujęcia, które
„wykorzystywałoby każdą możliwą metodę do badania historycznych, kulturowych, behawioralnych,biologicznych i socjoekonomicznych skutków produkcji oraz konsumpcji żywności”15. Podejście interdyscyplinarne ma więc służyć pełniejszemu zrozumieniu wspomnianych zjawisk.
14 Criticalperspectives..., op. cit., s. XII.
15 Ibidem.
Niniejsza rozprawawpisujesię w refleksję z obszaru food studies,ponieważ jedzenie jest tu rozpatrywane przede wszystkim w kontekście tego, jak ujawniają się jego wspólnotowe i kulturowe wymiary.
C zę ść I