AbstrAkt
Zdefiniowanie terminu „niepełnosprawność” jest kwestią bardzo złożoną i powinno uwzględniać zmiany związane z pojmowaniem takich terminów, jak zdrowie i choroba.
Zwłaszcza w tej części definicji zdrowia, która na równi z pełnią samopoczucia fizycznego i umysłowego stawia samopoczucie społeczne.
Opierając się na badaniach własnych pt. Psychospołeczne uwarunkowania adaptacji i integracji kobiet z orzeczoną niepełnosprawnością w społeczności lokalnej, przeprowa-dzonych w podregionie bielskim, autorka stara się zarysować szanse i zagrożenia, jakie napotykają w codziennym funkcjonowaniu kobiety z niepełnosprawnością fizyczną w stopniu umiarkowanym i znacznym. Analiza prowadzona jest w czterech głównych obszarach aktywności kobiet obejmujących: życie osobiste, rodzinne, zawodowe oraz funkcjonowanie w społeczności lokalnej.
Kobiety niepełnosprawne to grupa szczególnie narażona na społeczne restrykcje, z alienacją włącznie. Mamy tu do czynienia z podwójnym wykluczeniem: wykluczeniem dysfunkcyjnego elementu społeczności lokalnej (przyczyny: lęk przed chorobą, nega-tywne emocje i reakcje innych, wywołane na przykład deformacją lub dysfunkcją ciała, problem z komunikacją, presja konieczności pomocy, wyższe koszty utrzymania i inne) oraz wykluczeniem kobiety (przyczyny: niezdolność do pełnienia tradycyjnych, przypi-sanych społecznie ról, nieatrakcyjność [subiektywna lub obiektywna], nieadekwatność wobec wzorców kobiecości itp.).
Eksploracja wyróżnionych obszarów wydaje się istotna dla wyznaczania kierunków polityki społecznej dotyczących osób z niepełnosprawnością zarówno na poziomie lokalnym, jak i centralnym.
słowAkluczowe: kobiety z niepełnosprawnością, szanse, zagrożenia, funkcjonowanie w spo-łeczności lokalnej
WPROWADZENIE
Problem niepełnosprawności staje się obecnie jedną z najistotniejszych społecznych kwestii (Kostanjsek, Good, Madden, Üstün i in. 2013). Zgodnie z Narodowym Spi-sem Powszechnym Ludności i Mieszkań 2002 ponad 14% ludności kraju to osoby niepełnosprawne, spis z 2011 wskazuje, że 12% populacji Polaków to osoby z niepeł-nosprawnością, co i tak nie odzwierciedla całkowicie skali zjawiska1. Równocześnie, co istotne w podejmowanych rozważaniach, to właśnie kobiety stanowią ponad połowę osób niepełnosprawnych w Polsce.
Kobiety z niepełnosprawnością to grupa szczególnie narażona na społeczne restryk-cje, z alienacją włącznie2. Mamy tu do czynienia z podwójnym wykluczeniem.
1. Wykluczenie z pełni uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, w tym przypadku kluczową determinantą jest niepełna sprawność, a przyczyny tego stanu to między innymi:
lęk przed chorobą, stereotypy i uprzedzenia, negatywne emocje i reakcje innych, wywo-łane na przykład deformacją lub dysfunkcją ciała, problem z komunikacją, wyższe koszty utrzymania, a w niektórych przypadkach konieczność zapewnienia pomocy, ograniczenia aktywności na rynku pracy, bierność społeczna i inne. I chociaż utrudnienia te mogą napotykać zarówno niepełnosprawni mężczyźni, jak i kobiety, to jednak według badań i analiz niepełnosprawność w przypadku kobiet stanowi czynnik zdecydowanie bardziej dyskryminujący, w porównaniu z mężczyznami z niepełną sprawnością (por. Ostrowska 2015: 178–186).
2. Wykluczenie kobiety, w tym przypadku kluczową determinantą jest płeć, a przy-czyny tego stanu to między innymi: niezdolność lub ograniczenia w odgrywaniu trady-cyjnych, przypisanych społecznie ról, niska samoocena, nieatrakcyjność (subiektywna lub obiektywna), nieadekwatność wobec wzorców kobiecości, oczekiwania społeczne wobec kobiet itp. (por. Piątek 2009a: 54; Banks 2008: 184–190; Nowak 2012: 127–188;
Ostrowska 2015: 178–186; Piątek 2015a: 175).
Pierwszy rodzaj ryzyka wykluczenia odnosi się głównie do aktywności w sferze za-wodowej oraz w społeczności lokalnej, drugi do funkcjonowania kobiet w sferze osobistej i rodzinnej. Oczywiście, wszystkie te sfery są ze sobą powiązane, oddziałując
1 W trakcie spisu powszechnego w 2002 roku ustalono, że liczba osób niepełnosprawnych w Polsce wynosiła 5456,7 tys., co stanowiło 14,3% ogółu ludności kraju, w tym ponad połowa to kobie-ty (2888,5). Według narodowego spisu powszechnego w 2011 roku liczba osób niepełnospraw-nych ogółem wynosiła około 4,7 mln (dokładnie 4697,5 tys.). Tym samym liczba osób niepełno-sprawnych w Polsce stanowiła 12,2% ludności kraju. Udział mężczyzn wśród osób niepełnoniepełno-sprawnych wynosił 46,1%, a kobiet – 53,9%. Odsetki te jednak mogą być zaniżone ze względu na występujące niedoszacowania danych (stat.gov.pl).
2 Na temat zagrożenia wykluczeniem społecznym oraz specyfiki sytuacji kobiet z niepełnosprawno-ścią piszą między innymi: Chodkowska 1993; Nowak 2012; Gruntowski i Mirek 2013; Ciaputa, Król i Warat 2014: 275–334.
wzajemnie na siebie i w konsekwencji wpływając całościowo na funkcjonowanie kobiet z niepełnosprawnością (zob. rys. 1), stąd zagadnienie niepełnosprawności kobiet należy analizować, uwzględniając jego wieloaspektowość.
Rys. 1. Kluczowe sfery aktywności kobiet z niepełnosprawnością Źródło: opracowanie własne
Jak zauważa Pierre Bourdie: „Kobiety wykluczone z uniwersum spraw, które się liczą (publicznych oraz ekonomii), były bardzo długo przypisane uniwersum domowym oraz działaniom towarzyszącym biologicznemu oraz społecznemu odtworzeniu linii”
(Bourdie 2004: 115). Tymczasem niepełna sprawność może wykluczać kobiety również z tego obszaru aktywności lub znacznie ograniczać możliwość realizacji ról społecznych związanych ze sferą domową, co rzutuje bez wątpienia na postrzeganie siebie i własnych możliwości oraz społeczny odbiór. Analiza sytuacji kobiet z niepełnosprawnościami wymaga odmiennej aparatury badawczej i szczególnego podejścia, gdyż mamy tu do czynienia z nakładaniem się wielu czynników wykluczających i stygmatyzujących (por.
Piątek 2015; Ciaputa, Król i Warat 2014; Nowak 2012; Piątek 2012; Chodkowska 1993).
Problem niepełnosprawności kobiet jest o tyle specyficzny, że obowiązujące wzor-ce i standardy kobiecości nakładają na kobiety niejako „obowiązek atrakcyjności”
OGÓLNE FUNKCJONOWANIE
KOBIET Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ
funkcjonowanie w sferze osobistej
funkcjonowanie w sferze rodzinnej
funkcjonowanie w sferze zawodowej funkcjonowanie
w środowisku lokalnym
(por. Jakubowska 2009; De Klerk i Ampousah 2003; Bourdie 2004; Kaschak 2001;
Bartky 1990). Tymczasem niepełnosprawność, zwłaszcza ta wiążąca się z wyraźnymi, widocznymi defektami fizycznymi, powoduje, że niemożliwe jest spełnienie przez kobietę pożądanych standardów. Pojawia się dysonans, problemy tożsamościowe. Nie sprzyja to również autowaloryzacji, w związku z czym kobieta niepełnosprawna może mieć poczucie nieadekwatności i alienacji.
Niepełnosprawność wiąże się również z niemożnością realizowania wszystkich do-tychczasowych ról, rzutując tym samym na funkcjonowanie społeczne kobiety, zakres jej uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym, relacje z otoczeniem. To wpływa bezpośrednio na obraz siebie, budowany na podstawie relacji z innymi ludźmi i ich stosunku do osoby niepełnosprawnej.
Konflikty ról i tożsamości, w jakie popadają kobiety z niepełnosprawnością, mają kilka postaci. Klasyczny już konflikt rodzina–praca spychany jest na drugi plan przez konflikt pomiędzy rolą żona–matka a rolą osoby niepełnosprawnej (Marszałek, za: No-wak 2012: 157–158). Tak czy inaczej, kobieta niepełnosprawna staje wobec sprzecznych oczekiwań i standardów, którym nie sposób sprostać. W świetle tego, warto zastanowić się nad tym, jakie bariery i zagrożenia napotykają kobiety z niepełnosprawnością oraz co sprzyja ich adaptacji i integracji ze środowiskiem? Odpowiedź na to pytanie jest o tyle istotna, iż może ona stanowić punkt wyjścia i przyczynek do konstruowania programów w zakresie polityki społecznej, ukierunkowywać działania integracyjne oraz uwrażliwić na kwestie kobiece, a równocześnie wskazywać obszary, w których należy podjąć stosowne inicjatywy zmierzające do eliminacji stereotypów i uprzedzeń na temat funkcjonowania osób z niepełnosprawnością, w tym zwłaszcza kobiet.
Głównym celem rozdziału jest zarysowanie w usystematyzowanej formie szans i zagrożeń, jakie napotykają kobiety z niepełnosprawnością fizyczną w czterech głów-nych obszarach aktywności obejmujących: życie osobiste, rodzinne, zawodowe oraz funkcjonowanie w społeczności lokalnej.