• Nie Znaleziono Wyników

System skalań narzędziem przetrwania

W dokumencie Unia Europejska i Romowie (Stron 45-51)

1.2. Romskość podstawą istnienia

1.2.4. Mageripen systemem kontroli

1.2.4.1. System skalań narzędziem przetrwania

Skalanie (magerdó, mahrimo, moxadó, prastló, palecido, piklimo, peke-limé, gonimé, bopeke-limé, pukano, marimé, melali, mokadi, kulaló, limaló) jest

76 Za: Grzegorek J. N., Gdzie kończy się tradycja władzy. Cygańskie prawa a romska rzeczywistość, Związek Romów Polskich, Szczecinek 2007, s. 45.

77 Rzadziej nazywany Baro Šzero (wielka głowa). U Polskiej Romy sędzia i nadzorca praw romskich. Stanowisko to występuje także u innych grup romskich. Jest autoryte-tem moralnym, co znamienne – jednocześnie wskazującym na sposoby postępowania w przypadku kontaktów z gadzio. Więcej: Marushiakova E., Popov V., Sąd cygański..., dz.

cyt., s. 38-41; Milewski J., Romowie – bliskie..., dz. cyt., s. 21.

78 W ramach ciągłego kształtowania mageripen warto przywołać sytuację kiedy to Šzero Rom dowiedziawszy się, że w Internecie znajduje się pornografi a, wyklął każde jego użycie. Jednak sprzeciw społeczności ograniczył to wyklęcie, za: Harpula W., Dla-czego Polacy tak bardzo nie lubią Romów?, 7.4.2009, http://onet.pl.

79 Kowarska A. J., O sądach cygańskich..., dz. cyt., s. 80.

80 Ficowski J., Cyganie na polskich drogach, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wro-cław 1986, s. 159.

skutkiem nieprzestrzegania zasad romanipen. Do skalania może dojść nie tylko poprzez nieodpowiednie zachowanie, ale także poprzez kontakt z czymś lub kimś nieczystym (moralnie i etycznie). Romolodzy przyznają, że pełne formy najbardziej pierwotnych tradycji dotyczących skalań zacho-wały się głównie u Polskiej Romy81.

Są one podzielone na dwie zasadnicze grupy. Podział na małe (tykne mageripena) i wielkie (bare mageripena) skalania odnosi się bezpośrednio do skutków, jakie dla społeczności romskiej niesie dany występek. Jednak w ramach skalań wielkich nie wszystkie mają takie same, równie ostateczne konsekwencje.

Do największych należą te, które zagrażają samemu trwaniu grupy, jej spoistości i są występkiem przeciwko wewnętrznej lojalności. Godzą one bowiem w dychotomię – naruszają granicę pomiędzy światem Romów po-zostającym w opozycji do świata gadzio. Dlatego też okradzenie lub za-bójstwo innego Roma (ćorachane romengre) i współpraca – pod postacią donosicielstwa – z władzami egzekwującymi prawo, współpraca z policją lub systemem sądowniczym (phukane romengre) są uznawane za najcięższe82 i przyjmują wręcz kategorię nadskalania – skalania niemożliwego do zmycia.

Najczęściej karą za ich popełnienie jest trwałe wykluczenie ze społeczności, bez możliwości jakiegokolwiek ułaskawienia.

O ich zaistnieniu decyduje Šzero Rom lub u Kełderaszów i Lowarów Kris. Pozostałe znaczące skalania skutkują najczęściej karą fi nansową, jako zadośćuczynieniem dla osoby poszkodowanej83 lub czasowym wyklucze-niem ze społeczności (zakaz wspólnego zasiadania do stołu z innymi Ro-mami, odrzucenie jakichkolwiek kontaktów fi zycznych, a czasem i zakaz przebywania pod jednym dachem). Kiedyś w miejsce tych rytualnych kar stosowano pobicie lub nawet – w przypadku najcięższych wykroczeń – karę śmierci.

Do innych wielkich skalań należą te, które wynikają z innych – niż dotyczące przynależności do wspólnoty lub nie – dychotomii romskiego świata. Jest to jeden z najbardziej trwałych wzorów kulturowych, występu-jących u większości romskich grup84. Przede wszystkim jest to podział na

81 Tamże, s. 158.

82 Za: Ficowski J., Cyganie w Polsce..., dz. cyt., s. 55; Koper T., Identity of Roma..., dz.

cyt., s. 5.

83 Kowarska A. J., Polska Roma. Tradycje i nowoczesność, Wydawnictwo DIG, War-szawa 2005, s. 36.

84 Koyalcsik K., Aspects of language…, dz. cyt., przypis 1, s. 272.

to, co wewnętrzne wobec ciała (nieczyste) i zewnętrzne (czyste), dotycząca zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Inną dychotomią jest podział na dolną (nieczystą) i górną (czystą) część ciała. Podział ten dotyczy każdego Roma i Romni, jednak bardzo wyraźnie wiąże się z kobiecą fi zjologią rozrodczą i wzmacniany jest przez dychotomię zewnętrzne-wewnętrzne85. Podobnie jak wszystko, co się do niej odnosi – fi zjologia, seksualność i części ciała oraz ubioru86. W związku z tym przed okresem dojrzewania Romni nie ma – przypisanej kobietom dorosłym – natury kalającej87. Kobieta po za-kończeniu czasu swej płodności także przestaje być nieczysta. Stare i prawe Romni są niejednokrotnie poważane niemalże na równi ze starszymi mężczyznami.

Dźuvlitko mageripena jest najpospolitszym skalaniem kobiecym i wiąże się z dolnymi częściami jej ciała88. Nie można ich dotykać, poza podsta-wową – powszechnie uznaną przez społeczeństwo romskie za normalną – aktywnością seksualną, gdyż sprowadza to na mężczyznę nieczystość. Wiąże się z tym skalanie trzewikowe (terachitko mageripena) oraz spódnicowe (podbitko mageripena). Ponieważ nieczyste kala, nie wolno dolną częścią odzieży kobiecej dotykać żadnego jedzenia ani naczyń związanych z przy-gotowywaniem i podawaniem posiłków89, a nawet dotknięcie spódnicą ta-lerza czyni go skalanym na zawsze90. Stąd pojawienie się w tradycyjnych strojach Romni wielu warstw spódnic i dodatkowo fartucha, osłaniającego przed bezpośrednim kontaktem z dolną częścią i spodnią warstwą kobie-cego ubioru, który nigdy nie jest źródłem skalania. Możliwość kalania przez

85 Warto zauważyć, że podział ten wiąże się z pierwotnie rozumianym porządkiem świata, który występuje w większości kultur. Romowie nie wypracowali bardziej zrozu-miałego dla Europy podziału na lepszą – prawą – i gorszą – lewą – część ciała, i podział u nich przebiega w płaszczyźnie horyzontalnej, Mirga A., Mróz L., Cyganie. Odmien-ność..., dz. cyt., s. 146-149.

86 Mróz L., Analiza formalna i znaczeniowa ubioru Cyganów, „Polska Sztuka Ludowa.

Konteksty”, 1982, t. 36 z.1-4, s. 113-114.

87 Mróz L., Analiza formalna..., dz. cyt., s. 114; por. Kowarska A. J., O sądach cygań-skich..., dz. cyt., s. 86; u Kełderaszy dopiero po ślubie kobieta jest kalająca..., za: Ficowski J., Cyganie w Polsce..., dz. cyt., s. 63.

88 Ficowski J., Cyganie na polskich..., dz. cyt., 160-161.

89 Słaba A., Rola ubioru w życiu kobiet romskich, [w:] Borek P. (red.), O Romach w Pol-sce..., dz. cyt., s. 212.

90 Mróz L., Analiza formalna..., dz. cyt., s. 114; w Gliwicach jeden z Romów, będąc skalanym, skaził cały bar pijąc w nim piwo, za: Ficowski J., Cyganie w Polsce..., dz. cyt., s. 64.

części kobiecego ubioru stanowią jednocześnie system obrony kobiecej czci.

Umiejętnie wykorzystywana – choć nie nadużywana – groźba takiego ska-lania daje kobietom romskim narzędzie – przynajmniej częściowej – kon-troli mężczyzn.

Jako konsekwencja wskazanych powyżej dychotomii w oczywisty sposób Romni podczas miesiączki pozostają po części poza nawiasem społeczeń-stwa. Pomimo wielkiej radości, jaką jest wśród Romów przyjście na świat dziecka, zarówno matka, jak i dziecko pozostają nieczyści (maminko, ma-minko, mamiatko mageripena) i zarazem odizolowani od mężczyzn i przed-miotów, które mogłyby dotykać przez okres 3 lub ewentualnie 2 tygodni91. Jest to bardzo silne skalanie – nawet, gdy w szczególnych okolicznościach (podczas II wojny światowej) udzielana była dyspensa na żywienie się koń-skim mięsem, to nie było możliwości, aby ktokolwiek udzielił dyspensy na tę formę zakazu tabunicznego.

Z seksualnością kobiet wiąże się także romskie poczucie smaku i grzecz-ności – zakazane jest nieprzyzwoite zachowanie zarówno na poziomie działań, jak i nawet samych słów. W ten sposób kobieta będąca z zasady nieczystą przez cały okres swej aktywnej płciowości doświadcza niejako jej podwojenia. To właśnie przede wszystkim za sprawą tej rytualnej i wzma-ganej okresowo nieczystości kobiety społeczności romskiej mają niższy status niż mężczyźni.

Rozwinięciem problemu nieczystości dolnych partii kobiecego ciała jest grupa skalań związana z nieczystością tego, co znajduje się pod kobietą.

W ten sposób kobieta może skalać mężczyznę, jeśli przebywa w domu piętro wyżej niż mężczyzna. Wiąże się z tym problem mieszkania pod in-nymi Romami w bloku92 – kiedyś nawet rozwieszenie kobiecej bielizny na strychu było zakazane93. Z podobnych przyczyn jedzenie nie może być trzymane w piwnicy znajdującej się pod podłogą94. Co ciekawe – dotyczy to tylko i wyłącznie Romni – kobiety spoza wspólnoty romskiej nie kalają

91 Za: Ficowski J., Cyganie w Polsce..., dz. cyt., s. 57; u Kełderaszy okres ten trwa 6 tygodni, za: Sułkowska U., Preparatio Evangelica – próby asymilacji społeczności romskiej, [w:] Borek P. (red.), O Romach w Polsce..., dz. cyt., s. 356.

92 Mróz L., Analiza formalna..., dz. cyt., s. 114; Milewski J., Romowie – bliskie..., dz.

cyt., s. 27; Lubecka A., Tożsamość kulturowa..., dz. cyt., s. 175.

93 Ficowski J., Cyganie w Polsce..., dz. cyt., s. 56.

94 Z zakresu stosowania tej zasady wynika wiele drobnych utrudnień w życiu

co-dziennym. Warunki mieszkaniowe związane są także z odrzuceniem, w szczególności przez Kalderaszy, możliwości załatwiania potrzeb fi zjologicznych w domu.

przebywaniem nad Romem, choć i tak Romowie uznają, że nie jest dobrze mieszkać na piętrze pod kobietą. Zakaz ten szczególnie mocno funkcjonuje u Kalderaszy. Dalszą konsekwencją dychotomii góra-dół jest skalanie wyni-kające z przykrycia się kołdrą odwróconą stroną nóg ku twarzy.

Kobiecy ubiór pełni wiele funkcji, ponieważ jego specyfi ka wypełnia dodatkowe zadanie. Wzmacnia identyfi kację tożsamości romskiej (nie-jednokrotnie kolorowy i rozpoznawalny) i jest strażnikiem seksualności – barierą przed skalaniem seksualnym Romów i barierą przed skalaniem ze strony obcych. Zarówno sam strój, jak i zachowanie nie powinny za-chęcać mężczyzn gadzio do kontaktów, jednocześnie powinny podkreślać romskość i wstydliwość. A kobiety bardzo często swoją terenową pracą utrzymują dom i są narażone na częstsze kontakty z obcymi95. Ma to także szczególne znaczenie w przypadku lojalności wobec grupy i obo-wiązującego generalnie zakazu wiązania się z gadzio. Stąd często niemiłe i agresywne zachowanie Romni podczas kontaktu z mężczyznami społe-czeństwa większościowego.

Na pograniczu czystości rytualnej i czystości fi zycznej znajdują się zasady odnoszące się do naczyń, w których myje się produkty spożywcze i pierze ubrania, z podstawowym podziałem na dziecięce, męskie i kobiece96, oraz te, w których można się umyć, z podziałem na dolne i górne części ciała.

W praktyce – u szczególnie konserwatywnych grup – prowadzi to nawet do stosowania osobnych ręczników i mydeł97. U Kalderaszy stosuje się nawet 6 odrębnych misek w zależności od celu ich wykorzystania.

Zakaz mieszania wewnętrznego i zewnętrznego wiąże się także z brudem fi zycznym. Nie dotyczy to sprzątania we własnym domu, ale sfery publicznej życia Romów. Nie mogą oni mieć styczności z chorobami zakaźnymi98, zwłokami, wydalinami, odpadami. Zakazane jest także picie wody z rzeki lub zbiornika, w którym mogli się kąpać inni ludzie lub bydło. W stosunku do konia i psa, jako odwiecznych towarzyszy romskich podróży, obowiązują szczególne zakazy99. Co prawda nie są one nietykalne, ale uznaje się, że ich mięso jest obrzydliwe. Nie wolno zatem spożywać ich mięsa (kuśfałytko

ma-95 Mróz L., Analiza formalna..., dz. cyt., s. 118-120.

96 Fraser A., Dzieje Cyganów..., dz. cyt., s. 181.

97 Więcej w: Grzegorek J. N., Gdzie kończy..., dz. cyt., s. 60-61.

98 Jedno z poważniejszych skalań wiąże się z seksem uprawianym z osobą chorą na chorobę weneryczną – nasfalibnaskro mageripena, choć niektóre źródła umieszczają je w grupie skalań małych, Koper T., Identity of Roma..., dz. cyt., s. 5.

99 Choć w przypadku psa istnieje teoria wskazująca, iż jest on nieczysty z powodu

geripena), zabijać ich, zadawać się z ludźmi, którzy to robią100. Nie można nawet zamierzyć się na te zwierzęta żelaznym przedmiotem101.

Potrawy, które spożywają Romowie, są czyste nie tylko dosłownie, ale i symbolicznie. Generalnie czystość jedzenia jest szczególnie ważna i sta-nowi objaw czystości rytualnej współbiesiadników. Wspólny posiłek po-twierdza przynależność do wspólnoty. W formule wykluczenia ze względu na skalanie pojawia się określenie mówiące o tym, że dana osoba nie może jeść z Romami, bo jest nieczysta. Wspólne posiłki informują, że wszyscy traktują siebie nawzajem z szacunkiem i uznają się za Romów. Dlatego też odmówienie przyjęcia zaproszenia może być traktowane jako obraza, gdyż sugeruje nieczystość zapraszającego.

Małe skalania (tykne mageripena)102 są bardziej zróżnicowane w poszcze-gólnych grupach i niejednokrotnie zatraciły swoje odrębne nazwy, część z nich zaniknęła103. Najczęściej skutkują bądź krótką separacją winowajcy lub, w przypadku krzywdy poszkodowanego, rekompensatą fi nansową104 dla niego. Do tej grupy należą niewątpliwie skalania wynikające z niewiel-kiej przemocy w ramach społeczności romsniewiel-kiej oraz związane z seksualno-ścią105. O oczyszczeniu z nich decyduje Jonkaro – zastępca Šzero Rom.

Za nieprzestrzeganie zasad czystości rytualnej grożą sankcje o charak-terze magicznym, moralnym i społecznym106, tworzące obszar tabu. System normatywny romanipen, oparty na mageripen i idei skalań, ma przede wszystkim znaczenie społeczne. Znaczna część występków przeciwko za-sadom, w szczególności tym, które wpływają na społeczność romską, ulega pełnej obiektywizacji dopiero, gdy zostaną one dostrzeżone i zaistnieją

tego, że liże swoją sierść, łącząc to co zewnętrzne z tym co wewnętrzne, więcej w: Lubec-ka A., Tożsamość kulturowa..., dz. cyt., s. 217-218, 222.

100 Mróz L., Cyganie, Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 162.

101 Żelazne skalanie (sasterytko mageripena) odnosi się przede wszystkim do bójki

z innymi Romami.

102 Na podstawie wskazywanych źródeł oraz rozmów autora z przedstawicielami

Polskiej Romy pojawia się problem przyporządkowania części skalań do grupy wielkich i małych, gdyż w każdej grupie część z nich jest inaczej kategoryzowana.

103 Jak choćby zakaz ostrzenia noża kuchennego o próg domostwa.

104 Np.: rekompensata dla niewinnie uwięzionego ze strony winnego. Ostatecznie

ża-den prawdziwy Rom nie wyda systemowi sądowemu swojego pobratymca, za: Ficowski J., Cyganie w Polsce..., dz. cyt., s. 57.

105 Łubńitko mageripena, obejmujące kontakty seksualne z osobą rozwiązłą lub

zagra-żająca rozbiciem rodziny, czy wspomniane, Koper T., Identity of Roma..., dz. cyt., s. 5.

106 Nowicka E., Romowie i świat..., dz. cyt., s. 127.

w świadomości grupy. Ponieważ skalany Rom jest zanieczyszczający dla in-nych, każdy ma prawo wiedzieć czy nie znalazł się w niebezpieczeństwie.

Z tego powodu kara ma być widoczna i wszystkim znana, bo ma pobudzać do refl eksji. Przy małych skalaniach zdarza się jednak, że w wielu indywi-dualnych przypadkach, zasady te w nieznaczny sposób są modyfi kowane w zależności od potrzeb107, przez co w zaciszu domowego ogniska nie za-wsze przestrzega się izolacji nieczystego.

Podział na to co czyste i nieczyste jest zasadniczym elementem kultury romskiej i to on w znaczącym stopniu kształtuje wartościowanie i widzenie świata tej grupy oraz decyduje o stosunkach z nie-Romami108. Być może jest on wywiedziony jeszcze z Indii, gdzie czystość rytualna ma ogromne zna-czenie. Z pewnością na przestrzeni lat system skalań i wyodrębniania nie-czystości/obcości wiązał się ze strategią przetrwania grupy uznawanej wszę-dzie za obcą. Romowie zawsze pozostawali zagrożeni oczekiwaniami, jakie stawiała wobec nich dominująca kultura, a ten wyraźny system oddzielenia tego, co wewnętrznie romskie i tego, co nieczyste – łącznie ze skalanymi członkami swej społeczności – oferował im obronę przed zewnętrznymi wpływami.

W dokumencie Unia Europejska i Romowie (Stron 45-51)