System wsparcia obowiązujący we Włoszech

Od 1992 roku władze włoskie wprowadziły w życie ustawę regulującą kwestię edukacji uczniów niepełnosprawnych⁹⁰. Obecnie Włochy są jedynym krajem w Europie, w którym nie ma szkół specjalnych. W roku szkolnym 1976/1977 zlikwi-dowano komisje selekcyjne kierujące dzieci niepełnosprawne do szkół specjalnych.

Mimo to rodzice mogą zdecydować, aby dziecko pobierało naukę w szkole specjal-nej. W związku z tym, że od 1997 roku dzieci niepełnosprawne zostały włączone do kształcenia ogólnodostępnego, większość szkół specjalnych stopniowo likwido-wano lub przekształcano w placówki edukacyjne dla pedagogów specjalnych. Cho-ciaż prawo włoskie od wielu lat ingeruje w istnienie szkół specjalnych, szkoły te re-alizują swoje specyficzne zadania, stwarzając warunki do wszechstronnego rozwoju i zaspokajania potrzeb edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych⁹¹. Obecnie dzieci

88 E. M. Minczakiewicz, Miejsce i funkcje pedagoga specjalnego jako „innego” we współczesnym nurcie kształce-nia pełno- i niepełnosprawnych, „Szkoła Specjalna” 2008, nr 5 (247), t. LXIX, s. 369.

89 Ibidem, s. 372.

90 Rok 1992 przyniósł ustawę porządkującą wszystkie wcześniejsze dokumenty prawne dotyczące integracji socjalnej, opieki medycznej, praw do edukacji osób niepełnosprawnych. Ustawa z 5 grudnia 1992 r. została nazwana ustawą podsumowującą (Legge Quatro) i to w niej znajdują się słowa potwierdzające nowy model edukacji: Republika gwarantuje w pełni godność człowieka i prawo do wolności i niezależności osobom niepełnosprawnym. Popiera w pełni integrację w rodzinie, szkole, pracy i w społeczeństwie. Ustawa z tego roku rozpoczęła nową epokę w środowisku szkolnym, medycznym, socjalnym, politycznym i rodzin-nym, uwrażliwiając społeczeństwo na problemy osób niepełnosprawnych. W wyniku stopniowego rozsze-rzania zakresu kształcenia integracyjnego, niesegregacyjnym kształceniem we Włoszech objęto niepełno-sprawnych od przedszkola aż po uniwersytet (Ustawa nr 104). Zob. J. Wyczesany, Z. Gajdzicy, Edukacja i wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością w wybranych krajach europejskich, Kraków 2005, s. 103.

91 J. Wyczesany, Z. Gajdzicy, Edukacja i wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością w wybranych krajach europejskich, Kraków 2005, s. 103.

specjalnej troski uczą się z dziećmi pełnosprawnymi (wyjątek stanowią dzieci nie-widome, głuche i upośledzone psychiczne)⁹². Prawodawstwo oświatowe Włoch jako jedno z pierwszych w państwach Unii Europejskiej dostrzegło i realizuje w praktyce proces integracji niepełnosprawnych z dziećmi pełnosprawnymi na wszystkich szczeblach systemu szkolnego⁹³. Podstawę prawną stanowi Włoska Konstytucja⁹⁴ z 1948 r., zgodnie z którą określa, się że wszyscy obywatele mają równe prawo do poszanowania godności i są równi wobec prawa bez względu na warunki osobiste i społeczne; przyznaje się niepełnosprawnym prawo do nauki i pracy. Wymusza to na dyrektorach placówek oświatowych dostosowanie przedszkoli i szkół likwido-wanie barier architektonicznych oraz wprowadzenie niezbędnych udogodnień. Po-moce muszą być dostosowane do uczniów i uwzględniać rodzaj oraz stopień niepeł-nosprawności. Istnieje możliwość powołania przez szkoły specjalnych ośrodków, które udzielają konsultacji pedagogicznej oraz konsultują, bądź adaptują specy-ficzne materiały dydaktyczne. Orzekanie o niepełnosprawności przeprowadza się na każdym poziomie kształcenia. Następuje to wówczas, gdy niepełnosprawność fi-zyczna, sensoryczna lub psychiczna ma charakter stały lub postępujący, powodując trudności w nauce czy w relacjach z innymi. Dokumentami zaświadczającymi o nie-pełnosprawności są:

– „zaświadczenie o niepełnosprawności wydane przez psychologa,

– diagnoza funkcjonalna komisji lekarskiej zawierająca dokładny opis ogra-niczeń i możliwości dziecka,

– plan edukacji indywidualnej (PEI) stworzony przez lokalny ośrodek opieki zdrowotnej i wyspecjalizowaną kadrę nauczycielską we współ-pracy z rodzicami dziecka zawiera on schemat rozwoju dziecka i działania dydaktyczne placówki adekwatne do ograniczeń i zdolności ucznia nie-pełnosprawnego.

92 Określenie „upośledzone psychicznie” przywołałam w tym miejscu za: D. Dziewulak, Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997.

93 D. Dziewulak, Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997, s. 119.

94 Konstytucja Republiki Włoskiej z dnia 27 grudnia 1947 r., „Gazzetta Ufficiale della Repubblica Italiana”, nr 298. Konstytucja uchwalona została dnia 22 grudnia 1947 r., nosi datę 27 grudnia, czyli dnia jej promul-gowania przez Tymczasowego Prezydenta Republiki. W tym samym dniu została ogłoszona w oficjalnym organie publikacyjnym Włoch Gazzetta Ufficiale della Repubblica Italiana [dalej – GU] nr 298, weszła w życie 1 stycznia 1948 r.

Poziom niepełnosprawności jest oceniany pod koniec przedszkola, szkoły podstawowej, gimnazjum i w trakcie nauki w liceum”⁹⁵. Przedszkola we Włoszech są koedukacyjne i dzielą się na grupy wiekowe obejmujące dzieci trzy-, cztery-, i pięcioletnie. Liczebność w poszczególnych grupach wynosi minimum 15, a maksi-mum 25 dzieci. Jeżeli w grupie znajdują się dzieci niepełnosprawne, grupa liczy od 10 do 20 przedszkolaków. Placówki dla dzieci starszych podlegają Ministerstwu Edukacji, natomiast placówki dla młodszych dzieci są zarządzane na poziomie lokalnym przez gminy na podstawie własnych przepisów. Wczesna edukacja i opieka dla dzieci powyżej 3 lat jest nieodpłatna w placówkach publicznych. Kształ-cenie na poziomie szkoły podstawowej rozpoczyna się w wieku 6 lat⁹⁶

Ustawa nr 517⁹⁷ gwarantuje każdemu dziecku warunki odpowiadające jego możliwościom. Stwarza również szanse – w myśl artykułu 7 – na zatrudnienie do-datkowego nauczyciela, w wymiarze maksymalnie 6 godzin tygodniowo. Gminy zo-stały zobowiązane do zapewnienia placówce środków na zakup specjalistycznych materiałów i pomocy dydaktycznych oraz opłacenia dodatkowego personelu po-mocniczego (assistenteeducativo). Ustawa 517 przewiduje duży wybór środków służących upowszechnianiu niesegracyjnego kształcenia. Na jej mocy zamknięto całkowicie klasy specjalne dla uczniów z trudnościami w uczeniu się i z zaburze-niami w zachowaniu. Uczniów tych placówek skierowano do rejonowych szkół pu-blicznych⁹⁸. Od uchwalenia Ustawy nr 517 od 1997 roku włoski system kształcenia niepełnosprawnych do dziś jest doskonalony, nadal respektuje on – w stopniu nie-spotykanym w innych krajach europejskich – zasadę niesegregacyjnego kształcenia niepełnosprawnych, co oznacza, że uczniowie niepełnosprawni mają prawne

95 S. Sawicka-Wilgusiak, Dzieci niepełnosprawne w szkole włoskiej, „Nowa Szkoła” 2011, nr 8(696), s. 49.

96 Komisja Europejska/EACEA/Eurydice, 2014. Key Data on Early Childhood Education and Care in Europe – 2014 Edition. Eurydice Raport (Kluczowe dane dotyczące wczesnej edukacji i opieki w Europie, 2014), Raport Eurydice. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, s. 174

97 Uchwalona w 1977 roku ustawa numer 517 jako pierwsza w Europie nakazywała pełną integrację dzieci z niepełnosprawnością z innymi dziećmi w ramach klas ogólnych. Następnie w roku 1978 w ustawie numer 180 zakazano „instytucjonalizacji” osób z chorobami psychicznymi. Rewolucyjne zmiany wprowadziła ustawa numer 104 z 1992 roku, określając podwaliny systemu opieki, integracji społecznej i zapobiegania dyskryminacji oraz wykluczeniu osób niepełnosprawnych. Kolejne ustawy – numer 162 z 1998 roku i 68 z 1999 roku – rozwijały zagadnienia między innymi interwencji medycznych, integracji społecznej osób ze znaczną niepełnosprawnością, promowały nowe formy opieki w miejscu zamieszkania, opieki dziennej, programów promujących niezależność osób niepełnosprawnych, promocji inkluzji i integracji zawodowej.

Zob. N. Marska-Dzioba, Transformacja przez decentralizację system zabezpieczenia osób niepełnosprawnych we Włoszech, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2010, nr 33.

98 J. Wyczesany, Z. Gajdzicy, Edukacja i wsparcie społeczne osób…, op, cit., s. 113.

gwarancje dostępu do szkół ogólnodostępnych. Nieustannie poszukuje się coraz do-skonalszych form inkluzyjnych/włączających dzieci do placówek masowych. Orze-czenie o niepełnosprawności dziecko może uzyskać na każdym poziomie kształce-nia – gdy niepełnosprawność ma charakter postępujący lub stały⁹⁹. Ważną prze-słanką realizacji niesegregacyjnego kształcenia we Włoszech są tamtejsze programy nauczania. Nie ma bowiem w tym kraju programów urzędowych dla dzieci z niepeł-nosprawnościami poszczególnych typów, a funkcjonuje jeden, ramowy program kształcenia dla wszystkich. W programie tym akcentuje się potrzebę indywidualiza-cji oddziaływań. Zgodnie z założeniem indywidualizacja powinna być w pierwszym rzędzie środkiem wyrównywania defektów kształcenia, zwłaszcza dla dzieci z róż-norodnymi trudnościami w uczeniu się i z zaburzeniami w zachowaniu, które mają środowiskową genezę. Niesegregacyjne kształcenie we Włoszech odbywa się na wszystkich szczeblach edukacji, ale największy zasięg ma na poziomie najniższym.

Kierując się systemem włoskim włączenie wszystkich dzieci do masowych klas wy-kształca u wszystkich wrażliwość społeczną i empatię.