Osoby niepełnosprawne, chociaż stanowią znaczny odsetek naszego społeczeństwa, w dalszym ciągu traktowane są jako obywatele drugiej kategorii. Jak pisze Joanna Kossewska (2003: 2), osoby niepełnosprawne nadal są postrzegane jako odmienne od sprawnej części społeczeństwa. W dalszym ciągu też dominuje wizerunek osoby
niepełnosprawnej jako niesamodzielnej, bezbronnej, niepotrafiącej zadbać o siebie i własne interesy, a więc wizerunek osoby „innej” (Rozmus 2014: 127).
Z tego względu osoby z niepełnosprawnością poza problemami zdrowotnymi zwykle borykają się z ograniczeniami w funkcjonowaniu na płaszczyźnie społecznej, zawodowej i ekonomicznej (Kryńska 2013: 12). Szczególnie negatywnie odczuwane są przez nie bariery utrudniające pełnienie określonych ról społecznych, a także uczestnictwo w róż-nych formach życia społecznego (Magnuszewska-Otulak 2010). Ma to ujemny wpływ na zachowanie tych osób wobec siebie i wobec otoczenia. Utrudnia przystosowanie się i akceptowanie własnej niepełnosprawności, zniechęca do podejmowania wysiłku, a czasami rodzi poczucie pogardy dla samego siebie i swojej niepełnosprawności (Min-czakiewacz 1996).
Potwierdzają to liczne badania, które dowodzą, że niepełnosprawni mają niższe poczucie satysfakcji i zadowolenia z życia niż osoby sprawne1. Niepełnosprawni rzadziej oczekują poprawy swojej sytuacji życiowej, częściej zaś jej pogorszenia lub stagnacji (Bartkowski 2014: 78). Co więcej, niepełnosprawni w porównaniu z osobami spraw-nymi zdecydowanie częściej oceniają swoje życie jako pod wieloma względami gorsze (Bartkowski 2014: 80).
Jak podaje Jerzy Bartkowski (2014: 81), sfera, w której różnice pomiędzy osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi są największe, to zdrowie. Niezależnie od tego, czy dotyczy to ogólnej oceny stanu zdrowia, samopoczucia psychicznego czy konkretnych symptomów i stanów chorobowych, osoby niepełnosprawne oceniają je zdecydowanie źle. Potwierdzają to badania stanu zdrowia ludności Polski przeprowadzone w 2009 roku (GUS), w których większość spośród niepełnosprawnych respondentów oceniła swój stan zdrowia jako zły i bardzo zły. Podobne niezadowolenie ze stanu zdrowia wśród przedstawicieli tej grupy wskazało badanie przeprowadzone w ramach serii Diagnoza Społeczna z 2009 r. W jego wyniku stwierdzono, że znaczące niezadowolenie ze swojego stanu zdrowia wyraziło 54,8% badanych niepełnosprawnych, natomiast na przeciwległym biegunie uplasowały się osoby pełnosprawne, wśród których zadowolenie ze swego stanu zdrowia deklarowało 75% (podobne zdanie miało zaledwie 25% osób niepełnospraw-nych) (Bartkowski 2014: 80). Niepełnosprawni także częściej wskazywali na dokuczliwe dolegliwości fizyczne (89,7% wobec 57,4% wśród sprawnych) (GUS 2011). O wiele częściej niż osoby sprawne uznawali także, że problemy ze zdrowiem utrudniały im wykonywanie codziennych zajęć (83,8% wobec 50,8% wśród osób sprawnych) (Rada
1 Taka diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych rysuje się między innymi po zakończeniu projektu
„Od kompleksowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce do nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności”, który był realizowany w latach 2012–2013 pod kierunkiem Barbary Gąciarz przez zespół badawczy socjologów z Wydziału Humanistycznego Akademii Górni-czo-Hutniczej w Krakowie oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego.
Monitoringu Społecznego 2013). Podobny wynik dały badania Diagnozy Społecznej z 2009 r. oraz z 2011 r. (Bartkowski 2014: 81).
Również w odniesieniu do pozostałych aspektów życia osoby niepełnosprawne odczuwają negatywne skutki swoich dysfunkcji. I podobnie jak miało to miejsce w oce-nie zdrowia, także w przypadku możliwości samorealizacji czy pełoce-nienia określonych ról społecznych, osoby niepełnosprawne mają poczucie niskiego zadowolenia z życia.
Pojęciem, które ma obejmować takie obszary jak stan zdrowia, ale także społeczne funkcjonowanie jednostki czy stopnień zaspokojenia jej potrzeb jest „jakość życia”.
W literaturze przedmiotu oraz w międzynarodowych dokumentach WHO podkreśla się, że może być ona oceniana między innymi w kategoriach „braku trudności, obciążeń i przykrych objawów, bilansu emocjonalnego, pozytywnego stosunku do życia czy woli życia” (WHO 2006). Światowa Organizacja Zdrowia określa jakość życia jako „sposób spostrzegania przez jednostkę jej pozycji w życiu w kontekście kultury i systemu wartości w powiązaniu z własnymi celami, oczekiwaniami i standardami” (WHO 2006).
Jednocześnie czyni się starania zmierzające do poprawy odczuwanego poziomu jakości życia osób niepełnosprawnych, w czym istotną rolę odgrywają różnego rodzaju programy i działania instytucji państwowych oraz organizacji pozarządowych (por. Gą-ciarz, Kubicki i Rudnicki 2014: 105 i n.). Ich celem jest wzmocnienie czynnej postawy życiowej, a także zwiększenie samodzielności oraz niezależności osób niepełnosprawnych.
Jednym z aspektów takich działań jest wspieranie funkcji rehabilitacyjnej aktywności fizycznej osób niepełnosprawnych, która rozwijana i kontynuowana jest w różnych formach uprawiania sportu (Nigel i Smith 2009). Zaspokojona może być w ten spo-sób potrzeba samorealizacji jednostki, jak również jej społecznej akceptacji (Woods 2006: 59). Dzieje się tak, bowiem sport służy integracji osób niepełnosprawnych ze społecznością ludzi zdrowych, a także przyśpiesza powrót do zdrowia zarówno fizycz-nego, jak i psychicznego jednostki (Femniak 2006: 65). Z tego względu w literaturze przedmiotu podkreśla się, że sportowe formy rehabilitacji należą do fundamentalnych w przygotowywaniu osób niepełnosprawnych do jak najpełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym, zawodowym i rodzinnym (Molik, Morgulec-Adamowicz i Kosmol 2008: 8).
Na tej podstawie ugruntowuje się przekonanie, że sport pomaga w przezwyciężaniu lęków, osamotnienia i kompleksów (Morris 1991; Olszewski, Parys i Trojańska 2012).
Sport jako jedna z podstawowych form aktywności fizycznej służy zaspokajaniu potrzeb jednostki niezbędnych w procesie jej prawidłowego rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego (Grzeszczyk 2008: 81).
O znaczeniu sportu dla ogólnego dobrostanu osób niepełnosprawnych fizycznie świadczyć może wzrastająca liczba krajowych i międzynarodowych aktów normatywnych odnoszących się do ochrony zdrowia oraz poprawy kondycji psychofizycznej tej katego-rii obywateli. Wymienić tutaj można chociażby Europejską Kartę Sportu dla Wszystkich:
Osoby Niepełnosprawne z 1986 roku, czy Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych
ratyfikowaną przez Unię Europejską w roku 2010, a przez Polskę w 2012 roku, a także szereg dokumentów wydanych przez ministra sportu i turystyki (m.in. Rozporządze-niem Ministra Sportu i Turystyki z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie dofinansowania zadań ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej). Wdrażanie wymienionych dokumentów, jak również działania ze strony odpowiednich władz, sprzyjać mają upo-wszechnianiu kultury fizycznej i sportu wśród osób niepełnosprawnych, a tym samym poprawie jakości ich życia.
Niewątpliwie przyczyniło się to do rozwoju i rozpowszechnienia różnych form ak-tywności fizycznej wśród osób niepełnosprawnych. Przy czym w dalszym ciągu Polska na tle innych, zwłaszcza krajów rozwiniętych wypada w tym zakresie dość przeciętnie. Dla przykładu w naszym kraju w latach 2011 i 2012 w zajęciach sportowych lub rekreacyj-nych uczestniczyło 25,8% niepełnosprawrekreacyj-nych, podczas gdy osób pełnosprawrekreacyj-nych było 45,9%. Tymczasem dla przykładu w Australii proporcje te wynosiły odpowiednio 54,6%
i 70,2%. Również w sporcie wyczynowym osób niepełnosprawnych Polska w ostatnich latach przeżywa okres stagnacji, bowiem liczba zawodników biorących udział w tak prestiżowych wydarzeniach jak paraolimpiady od lat utrzymuje się na podobnym pozio-mie (a nawet odnotowuje się spadki w porównaniu ze szczytowym udziałem Polaków w paraolimpiadach w Sydney – 114 osób czy Nagano – 126 uczestników, w Londynie wzięło udział – 100 Polaków, a w Soczi zaledwie 8).
Biorąc pod uwagę powyższe, w niniejszym opracowaniu problematyką badań uczyniłem kwestie aktywności fizycznej i uprawiania sportu jako działalności jednostki niepełnosprawnej dającej jej możliwość podniesienia jakości swojego życia. Główne py-tanie, na jakie próbuję udzielić odpowiedzi, dotyczy wpływu sportu na poprawę jakości życia tej kategorii badanych? Ponieważ interesuje mnie postrzeganie własnej sytuacji życiowej z punktu widzenia osób niepełnosprawnych, stąd stan jakości życia będzie dla mnie oznaczał jego subiektywne poczucie z podmiotowej perspektywy przedstawicieli badanego środowiska (Ostrowska, Sikorska i Gąciarz 2001: 17).