Szkoły wiejskie w czasie II wojny światowej

Staniątki

W czasie II wojny światowej szkoła znalazła się p o d adm inistracją okupan­ ta niemieckiego. Na tydzień przed końcem sierpnia 1939 roku kierow nik szkoły w Staniątkach H ilary Kulczycki otrzym ał wezwanie mobilizacyjne. O dchodząc do czynnej służby wojskowej, nie wiedział, że z frontu w róci d o ­ piero po 5 latach i 10 miesiącach.

Po zajęciu miejscowości przez Niem ców w budynku szkolnym znajdow a­ ła się kwatera niem iecka, koszary, areszt oraz magazyn. Okupanci zajęli tak ­ że dobra klasztorne. Obowiązki kierow nika szkoły pełnili podczas okupacji W łodzim ierz Mirocki, a następnie Bolesław Milewski, który jednak został aresztowany i przewieziony do obozu w Auschwitz, gdzie został rozstrzela­ ny przez Niemców. Prow adzona przez staniąteckie benedyktynki szkoła nie

126 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

zaprzestała swej działalności podczas okupacji hitlerowskiej (1939-1945), kontynuow ała ją w form ie tajnego nauczania, które było powiązane z konspi­ racyjnym i strukturam i władz oświatowych - przez G m inną Komisję Oświaty i Kultury w Niepołom icach. W kom pletach tajnego nauczania uczestniczyła m łodzież w wieku 12-18 lat ze Staniątek, Szarowa, Podłęża i Niepołom ic oraz m łodzież przebywająca w klasztorze od listopada 1939 roku do listo­ pada 1943 roku. W dawnym gim nazjum benedyktynek prow adzone były tajne kom plety i egzam iny końcowe z zakresu liceum. W m aju 1940 roku egzam iny złożyło 10 uczniów. Zachowały się nazwiska sióstr prowadzących tajne nauczanie: s. M aria Ernesta Blewońska, s. Teresa Lamencja Borewicz, s. Róża Leontyna M azoń, s. Ludwika Rosiek, Seych (imię nieznane), s. M a­ ria Piusa Snida, s. Izabela Scholastyka Stasińska. Liczba zgłaszających się była często znacznie większa, lecz ze względów częstych rewizji w klasztorze i kw aterunku wojska, nie m ożna było przyjąć wszystkich chętnych do n a ­ uki. W 1944 roku N iem cy aresztowali i rozstrzelali dwóch uczniów IV klasy gim nazjum tajnego nauczania: Jerzego Kozaneckiego i Tadeusza Kawalerskiego. Oprócz tajnego nauczania w klasztorze, prow adzone były również kom plety we wsi. W arto przypom nieć zachowane nazwiska osób, które podejm ow a­ ły się tego trudu: Zofia Cichocka, Joanna Dulska, Stanisława Piernikowska, Jadwiga Krzyszkowska, Stanisława Piekarska, Stanisława Sieradzka i Sindak (imię nieznane). Benedyktynki prowadziły także kurs pisania na maszynie, na k tóry uczęszczały uczennice kursu gospodarstw a domowego.

Podłęże

Wojska niem ieckie wkroczyły do Podłęża 6 w rześnia 1939 roku. Budynek szkoły zajęli okupanci, zgrom adzone wyposażenie zostało częściowo zrabo­ wane. Naukę wznowiono dopiero 15 października w starym budynku szkol­ nym, według program u narzuconego przez okupanta, czyli bez nauczania historii i geografii Polski. Pracę podjęło troje nauczycieli: Franciszek Kieł­ basa, Ewa „Daria” Czyżewicz-Śledziowska i Janina Terczyńska. W 1940 roku do grona nauczycielskiego dołączyła Helena Czadowska, przeniesio­ na z Kłaja. Taki skład personalny utrzym ał się do końca okupacji. Pomim o częstych i niespodziewanych kontroli ze strony organów żandarm erii n ie­ mieckiej i wysłanników stacjonującej w szkole jednostki, nauczyciele starali

Szkolnictwo niepołomickie w okresie II wojny światowej (1939-1945) 127

się przekazywać m łodzieży wiedzę także z zakresu przedm iotów oficjalnie zakazanych. Oprócz nauczania oficjalnego były prow adzone również tajne komplety, w których uczestniczyli, oprócz wyżej wym ienionych, M arta Hre- horowicz i Jan „Sęk” Lisowski. Sytuacja znacznie pogorszyła się w 1941 roku. Wojska niem ieckie zajęły na dłuższy budynek szkolny. M ieszkańcom udało się jednak wynająć zniszczone m ieszkanie na cele edukacyjne, naukę w zno­ w iono 7 m aja 1941 roku. Nowy lokal obejm ował zaledwie dwa pokoje o w y­ m iarach 4 na 5 metrów, a m usiał pom ieścić 189 uczniów, dlatego nauka o d ­ bywała się dwuzmianowo. Taki stan trw ał aż do roku szkolnego 1944/1945.

Zagórze

Okres nauczania podczas hitlerowskiej okupacji w Zagórzu jest dosyć dobrze udokum entow any w porów naniu z innym i szkołami ziemi niepołom ickiej. Jak już w spom niano wcześniej, kiedy w ybuchła wojna, kierow nik Franci­ szek Klimczyk został pow ołany do wojska, a jego żona, druga nauczycielka, wyjechała. Zaw ierucha w ojenna spowodowała opóźnienie rozpoczęcia roku szkolnego aż do 3 stycznia 1940 roku. Do czterech uruchom ionych klas za­ pisało się w sum ie 147 dzieci. Ówczesna kierowniczka pracowała w szkole z dziećmi sama, dodatkow o bardzo ostra zim a uniem ożliwiała norm alne prowadzenie lekcji. Podczas m rozów brakowało opału, a błoto utrudniało dotarcie do placówki. Spora grupa dzieci nie posiadała odpowiedniej odzie­ ży i obuwia, zazwyczaj więc od Bożego N arodzenia do m arca szkoła była zam knięta.

Naukę prow adzono według dotychczasowych program ów szkolnych, z wyjątkiem historii i geografii, które usunięto na rozkaz okupanta. Pomim o w arunków wojennych frekwencja m łodzieży była początkowo wysoka i w y­ nosiła 80 uczniów. Z czasem i frekwencja słabła, wiele dzieci m usiało z ro ­ dzicami pracować na roli i w gospodarstwie. 25 ojców przebywało w obozach jenieckich w Niem czech i w Rosji.

W m aju 1940 roku kierow nikiem szkoły został K azim ierz Żychal, je d ­ n ak już 31 lipca 1940 roku zarów no on, ja k i B arbara K ruczek zostali zw ol­ nieni, p odobn ie jak całe nauczycielstwo w tym okręgu. W arunkiem pracy w szkolnictw ie było od tam tej p o ry przedłożenie w ładzom niem ieckim „politycznego św iadectw a prow adzenia się”, wystawianego przez zarządy

12 8 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

powiatowe NSDAP. W roku szkolnym 1940/1941 obowiązki kierow nika pełnił Tadeusz Tymowski, zaś d ru g ą nauczycielką była Janina Szram. Po m iesiącu pracy Janina Szram została zw olniona, gdyż nie przedstaw iła odpow iedniego politycznego św iadectw a prow adzenia się, a dalszą pracę w klasach III i IV prow adziła nowo m ianow ana z początkiem g ru d n ia Łu­ cja Walczak. Frekwencja wciąż była osłabiona z pow odu braku ciepłych u b ra ń i obuwia, a także wywózek na ro b o ty do Rzeszy. N a ro k szkolny 1942/1943 zapisało się 153 uczniów. Obow iązki kierow nika szkoły pełnił A ntoni Żyła, m ianow any pism em z pow iatu z 8 sierpnia 1942 roku. Sta­ rał się on o u trzym anie ciągłości nauczania, w m iarę m ożliwości om ijając zakazy okupanta, by jak najwięcej nauczyć poza niem ieckim program em . D ru gą nauczycielką była p.o. Łucja Walczak, religii uczył ks. Jan Kruczek, katecheta z Bodzanowa.

Po wejściu N iem ców do Zagórza budynek szkolny ostał się w całości, niestety inw entarz szkolny został częściowo zniszczony. Po wielu staraniach i wstaw iennictw ie sołtysa Franciszka Klimy w 1942 roku wyasygnowano 70 zł na obielenie kuchni i przebudow ę pieca kuchennego. W październiku 1943 roku przybyła do Zagórza grupa m iernicza w celu przeprow adzenia scalenia gruntów. Z pow odu braku lokalu m ieszkalnego zajęli, w edług p o ­ lecenia władz niem ieckich, szkolne m ieszkanie służbowe i je d n ą klasę na kancelarię.

W ojna w Zagórzu zakończyła się 21 stycznia 1945 roku, kiedy to po kil­ kugodzinnej akcji frontowej Zagórze zajęły wojska radzieckie. Nauka została podjęta 5 lutego i trw ała całą zimę. Kierownik korzystał w tym czasie z opału poniem ieckiej szkoły rolniczej.

Zakrzów

Podczas okupacji szkoła w Zakrzowie funkcjonow ała w dalszym ciągu. O prócz kierow nika szkoły pojawiają się nazwiska Anieli Sinkiewicz, Karola Lehnerta, M arii Hofm an, W ładysława Woźniaka, M arii W oźniak, Ireny Ro­ mańskiej, Krugierówny (brak im ienia) i Karoliny Kruczkowskiej136.

Szkolnictwo niepołomickie w okresie II wojny światowej (1939-1945) 129

Wola Zabierzowska

4 w rześnia 1939 roku, w now ym roku szkolnym 1939/1940, w Woli Zabie- rzowskiej rozpoczął swoją pracę now y kierow nik Stanisław Łysak. Wówczas do wsi wkroczyły oddziały niemieckie. Wojsko zajęło budynek szkolny. W ła­ dze hitlerowskie zarekwirowały dzieciom podręczniki, a przez lata z tru d em grom adzone wyposażenie było niszczone lub grabione. W kronice szkoły zapisano, że zabrane zostały m .in. radioaparat Echo i trzy piłki nożne. Kie­ rownikowi Łysakowi udało się ukryć mapy, obrazy historyczne i pom oce naukowe do geografii i przyrody, które zachowały się w dobrym stanie do czasów powojennych. M ieszkańcy zabezpieczyli ręczniki, umywalki, ścierki, gąbki do tablicy czy w iadra na wodę.

M im o bardzo niesprzyjających w arunków nauka była w m iarę m ożli­ wości prowadzona. Zachowała się lista nauczycieli, którzy w latach wojny kształcili m łodzież z Woli Zabierzowskiej: Emilia Łysak (zwolniona przez niem ieckie władze okupacyjne w grudniu 1939 r.), Julia Waśniowska, p ra ­ cująca w 1940 roku (zwolniona przez władze okupacyjne), Franciszka Wąs, pracująca w 1940 roku (zwolniona przez władze okupacyjne), Helena M a­ tusz, pracująca w 1940 roku (zwolniona przez władze okupacyjne), M arian Kępa, pracujący w latach 1940-1941, Helena Jodłowska pracująca w 1941 roku, Stanisław Ortyl, pracujący w latach 1941-1944, M aria Persowska, pracująca w latach 1940-1943 (zwolniła się na skutek choroby i braku żyw­ ności), Kazimiera Łysak, pracująca w 1941 roku, Stanisława Bidzińska, p ra ­ cująca w 1945 roku. M łodzież wychowana w m urach tej szkoły rozum iała znaczenie sform ułowania „Bóg, Honor, Ojczyzna”, wielu uczniów walczyło w szeregach A rm ii Krajowej czy w oddziałach partyzanckich, a część z nich nigdy nie powróciła z frontu do rodzinnej miejscowości.

Chobot

W 1941 roku zorganizowano w Chobocie jednoklasow ą szkołę w budynku pożydowskim. Nauczycielką była W anda Nowakowska, która pozostała na tym stanowisku do roku szkolnego 1947/1948, prowadząc cztery oddzia­ ły. Uczniowie klas od V do VII uczęszczali początkowo do siedm ioklaso­ wej szkoły w Zabierzowie Bocheńskim, a od 1948 roku do szkoły zbiorczej w Woli Zabierzowskiej.

1 3 0 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Zabierzów Bocheński

W czasie wojny kierow nikiem szkoły w Zabierzowie Bocheńskim nadal był Józef Masny. 14 października 1944 roku do szkoły wkroczyły wojska niem ie­ ckie i pozostały tu do 10 stycznia 1945 roku. Józef M asny oprócz nauczania oficjalnego prowadził tajne komplety, był też członkiem podziem nej G m in­ nej Komisji Oświaty i K ultury w Zabierzowie Bocheńskim. Został areszto­ w any przez hitlerowców w 1944 roku i zginął w obozie koncentracyjnym w Gross-Rosen.

Wola Batorska

W Woli Batorskiej podczas hitlerowskiej okupacji wyjątkowo prężnie działa­ ło tajne nauczanie. Nauczyciele, którzy prowadzili w tedy tajne komplety, to: Tomasz Czapla (kierow nik oficjalnej szkoły we wsi), Andrzej „Nida” W ilk (kierownik oficjalnej szkoły we wsi), Joanna Wilk, W ładysław Bober, Piotr Biernat, Tadeusz Kukuczka, A leksandra Kułaga, A nna Seńków, Ludmiła Seńków i W alery Skimina.

R ozdział 6

Szkoły w Niepołomicach i okolicy w okresie