H istoria szkolnictwa w Europie sięga czasów starożytnych, jedn ak jego p o czątki w Polsce wiążą się z w prow adzeniem chrześcijaństwa w X wieku. Nie znano jed n ak wówczas pisma, zatem początki szkolnictwa na ziem iach p o l skich należałoby łączyć z początkiem chrystianizacji34. W iadom o, że od XIII wieku sobory powszechne nakazywały zakładać w parafiach niższe szkoły (parafialne). W tym okresie pojawiły się pierwsze placówki, a obowiązek utrzym ania szkoły spoczywał na całej społeczności parafii. Nauczyciel, tak zwany klecha, m ieszkał w budynku przykościelnym, jednoizbow ym , który służył m u jako miejsce prow adzenia nauczania i wychowania chłopców35, gdyż o kształceniu dziewcząt poza m uram i klasztorów nie m ogło być m ow y aż do końca XVIII wieku.
Całe szkolnictw o elem entarne w pierw szych w iekach państw ow ości polskiej było podporządkow ane Kościołowi. Ten stan rzeczy trw ał w łaś ciwie aż do czasów Komisji Edukacji Narodowej (1773)36, kiedy to podjęto
34 Zob. N. Nanowski, Epoka ustrojów pierwotnych, [w:] Historia wychowania, red. Ł. Kur- dybacha, t. 1, Warszawa 1965, s. 180-196.
35 Ł. Kurdybacha, Zawód nauczyciela w ciągu wieków, Łódź 1948, s. 24.
36 Na tem at szkolnictwa w czasach KEN zob. np. K. Bartnicka, Wychowanie patriotyczne
w szkołach KEN, Warszawa 1973, wyd. 2, Warszawa 1998; B. Suchodolski, Komisja Edu kacji Narodowej, Warszawa 1973; R. Dutkowa, Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa
3 4 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy
próbę zreorganizow ania szkolnictw a i w prow adzenia p ro gram u naucza- n ia37. Szkoły parafialne podzielono n a dwa szczeble: szkoły parafialne m niejsze, organizow ane na wsi, oraz szkoły parafialne większe, lokalizo w ane w m iastach. P róbow ano w prow adzić pierw szy elem entarz dla szkół parafialnych, k tó ry zaw ierałby naukę czytania, pisania, rachunków , oby czajów i katechizm u38. Szkolnictwo parafialne pozostało w gestii właścicieli ziem skich i kleru.
Szkolnictwo w N iepołom icach m a długie i chlubne tradycje i wpisuje się w dynam ikę rozwojową szkolnictwa polskiego39. Początki działań ośw iato wych w okolicach dzisiejszych N iepołom ic łączą się z pow staniem w XIII w ieku klasztoru Benedyktynek w Staniątkach. Chociaż brakuje doku m en tów, które potw ierdzałyby tradycję wiążącą początki szkoły klasztornej z p o czątkam i samego konwentu, jest pewne, że po d koniec XVI wieku istniała przy klasztorze szkoła, do której uczęszczały panny zamierzające wstąpić do zakonu, a także dziewczęta świeckie z rodów szlacheckich. W XVII wieku wraz z rozbudow ą klasztoru po potopie szwedzkim, poszerzono jego dzia łalność edukacyjną i prow adzenie szkoły dla panien świeckich. Szkoła PP. B enedyktynek przez długi czas była jedyną w tej okolicy.
Najstarsze zapiski, pozwalające wnioskować o istnieniu szkoły parafialnej w Niepołom icach, pochodzą z czasów króla W ładysława Jagiełły. W latach 1416-1417 w śród pobierających należne parafii niepołom ickiej świadczenia z żupy bocheńskiej, w ym ieniony jest rektor szkoły Stanisław40. Z lustracji
37 Szerzej na tem at organizacji szkolnictwa parafialnego w czasach KEN piszą m. in.: T. Mizia, Szkolnictwo parafialne w czasach Komisji Edukacji Narodowej, Zakład N aro dowy im. Ossolińskich Wrocław [etc.] 1964; T. Wierzbowski, Szkoły parafialne z czasów
Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1921; J. Krukowski, Szkolnictwo parafialne Krako wa w dobie Komisji Edukacji Narodowej (1777-1794), „Rozprawy z Dziejów Oświaty”,
1973, n r 16, s. 23-40.
38 Szerzej na ten tem at pisze: Z. Kukulski, Elementarz dla szkół parafialnych narodowych z roku 1785, Lublin 1930.
39 Zob. S. Kot, Materiały do dziejów szkolnictwa parafialnego w Małopolsce X V I-X V III
wieku, „ M uzeum ”, Lwów 1911, dod. 8, s. 329-332.
40 „Stara Szkoła” i Gimnazjum. 125 lat historii oświaty przy ul. Szkolnej w Niepołomicach, opr. M. Borkowska, Z. Gawliński, G im nazjum im. Króla W ładysława Jagiełły w N iepo łomicach, N iepołomice 2006, s. 8.
Szkolnictwo w Niepołomicach od średniowiecza do 1867 roku 35
Kazimirskiego41 w 1596 roku, opisującej działalność starosty niepołom ickie- go Jana Branickiego herbu Gryf, dowiadujem y się o w ybudow aniu z polece nia starosty dom u dla rektora szkoły parafialnej i kantora: „Rektor i kantor pobierali (...) stałą roczną pensję w wysokości 8 florenów n a rok”42.
Naukę - głównie czytania, pisania i rachunków - pobierało zaledwie kil koro uczniów. W tam tych czasach dzieci, szczególnie na wsi, od najwcześ niejszych lat pom agały rodzicom w pracach gospodarskich. Rodzicie nie widzieli potrzeby posyłania ich do szkoły. Uważali, że wystarczy to, czego sami ich nauczą. Zresztą i ci, którzy „pobierali nauki” w szkole parafialnej, n a tym edukację kończyli. W spisach studentów Akadem ii Krakowskiej nie m a w zm ianki o uczniach pochodzących z Niepołom ic. Istnienie szkoły p a rafialnej w N iepołom icach znajduje potw ierdzenie w zapisach kolejnych w i zytacji prowadzonych przez Foxa w 1617 i 1629 roku. W zapisach z wizytacji w 1629 roku znajduje się wzmianka, że „rektor tej szkoły otrzym uje 6 flore nów kw artalnie”43. Podczas najazdu Szwedów dom rektora, jak i wiele innych zabudowań, uległ zniszczeniu. Nauka, choć niesystem atyczna, odbywała się nadal, jak wynika z wizytacji Załuskiego w 1748 roku, a prowadził ją kantor lub organista.
Pod koniec XVIII wieku Rzeczpospolita zniknęła z m ap Europy (1795) i tę datę uważa się za początek okresu nazywanego „Polska p o d zaboram i”. 123 lata zaborów były przeryw ane różnym i wojnam i. W 1807 roku n a ziemie polskie wkracza N apoleon i tworzy częściowo niepodległe Księstwo W ar szawskie, które w 1809 roku rozszerza swoje panow anie na tereny III zaboru austriackiego. Księstwo przyjm uje nazwę Królestwa Polskiego (1812) i wraca
41 W końcu XVI w. wizytacji diecezji krakowskiej dokonywał osobiście kard. J. Radziwiłł (biskup krakowski w latach 1591-1600) oraz w ybrani przez niego lustratorzy. Do ich grona należał Krzysztof Kazimirski - prepozyt tarnowski, który zlustrował 35 dekanatów, w tym wieś Niepołomice. Por. D. Szymański, Wezwania kościołów
parafialnych w diecezji krakowskiej w końcu X V I w., „Roczniki Humanistyczne”,
Tom XLI, zeszyt 2, 1993, s. 87; Cz. Skowron, Wstęp, [w:] A kta wizytacji dekanatu
krakowskiego 1599 roku przeprowadzonej z polecenia kardynała Jerzego Radziwiłła,
Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1965, s. VII.
42 M. Kozera, Kościół parafialny i zamek królewski w Niepołomicach. Dzieje znane i niezna
ne: 1340-1990, Fundacja Szkoły Zdrow ia Publicznego, Kraków 1994, s. 45.
36 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy
do rodziny m onarchii europejskich. W ojna N apoleona z carem zakończy ła się porażką Francji, przez co w granice Księstwa Warszawskiego w 1813 roku wkroczyli Rosjanie. I pozostali bardzo długo. Decyzją Kongresu w ie deńskiego (1815) utw orzone zostało Królestwo Polskie, w unii personalnej z Rosją. Do czasu w ybuchu pow stania listopadowego Polacy m ieli szeroką autonom ię. Jednak postanow ienia trak tatu wiedeńskiego zostały cofnięte po przegranym pow staniu listopadowym (1831) i przegranej wojnie z cara tem (1831). Edukację okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego omawiają w szczególny sposób prace Eugenii Podgórskiej44.
A utonom ia na ziem iach polskich była stopniowo ograniczana. W cza sach wzmożonej walki z polskością prowadzonej przez zaborców, w życiu Polaków w ażną rolę odgrywała oświata. Umożliwiała nie tylko rozwój in te lektualny społeczeństwa, ale także w decydującej m ierze przyczyniała się do utrzym ania tożsam ości narodowej.
Burzliwe w ydarzenia czasu rozbiorów Polski dotknęły N iepołom ice już w 1772 roku, kiedy to w czasie pierwszego rozbioru m iejscowość przeszła pod panow anie austriackie. Ziemie zaanektowane przez A ustriaków w 1772 roku oraz w trakcie trzeciego rozbioru w 1795 roku nazw ane zostały Galicją. Przez przepływającą obok N iepołom ic Wisłę biegła w latach 1772-1795 g ra nica z Rzeczpospolitą, w latach 1809-1815 z Księstwem Warszawskim, a po upadku Księstwa granica z Królestwem Polskim, będącym de facto częścią Cesarstwa Rosyjskiego, tak więc N iepołom ice były m iastem granicznym , ze wszystkimi tego konsekwencjam i45.
Nauczanie na ziemi niepołom ickiej przez 146 lat było zatem zależne od władz austriackich, początkowo nastaw ionych na germ anizację ludności polskiej, ale później dających dużą swobodę kształcenia w ojczystym języku i według narodow ych tradycji. Ze względu na tę specyficzną sytuację w tym podrozdziale została om ów iona jedynie struktura szkolnictwa galicyjskiego, które podlegało W iedniowi. Sprawa kształcenia n a obszarach pozostałych
44 Zob. np. E. Podgórska, Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa
Kongresowego 1807-1831, Nasza Księgarnia, W arszawa 1960.
Szkolnictwo w Niepołomicach od średniowiecza do 1867 roku 37
dwóch zaborów jest skom plikowana i wykracza poza obszar prezentowanych badań.
Fot. 2. M apa N iepołom ic
Ź ródło: S. W archolik, N iepołom ice, N ak ład em Ilustrow anego T ygodnika K rajoznaw czego „Z iem ia”, K raków 1911.
W początkow ym okresie celem władz austriackich było zgerm anizo- wanie n arodu polskiego. Przede wszystkim realizowano go wprowadzając do nauczania język niemiecki, także w szkołach najniższego szczebla, oraz ograniczano szkolnictwo wyznaniowe, związane m ocno z wychowaniem p a triotycznym . Sytuacja zm ieniła się w dobie autonom ii galicyjskiej, kiedy to szkolnictwo polskie cieszyło się dużą niezależnością, szczególnie w porów naniu z innym i zaboram i.
System szkolnictwa elementarnego w Galicji ulegał dość częstym zmianom, które dotyczyły nie tylko struktury szkół, ale także ich wewnętrznej organiza cji i program ów nauczania. 6 grudnia 1774 roku ogłoszona została ogólnoau- striacka ustawa szkolna - Powszechny regulamin szkolny dla niemieckich szkół
38 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy
do struktury organizacyjnej ustanowionego na jej m ocy szkolnictwa elem en tarnego (nazywanego ludowym), program ów nauczania (dostosowanych do potrzeb stanowych poszczególnych grup społecznych), kwalifikacji nauczycie li, ustroju władz nadzorczych oraz funduszów szkolnych. Utworzyła trzy typy szkół ludowych: trywialne, główne i norm alne46.
Spośród nich najniższe były szkoły trywialne. Przewidywano zatru d n ia nie w nich od jednego do dwóch nauczycieli (w zależności od liczby uczą cej się młodzieży), a na wsiach - jednego. Szkoły tryw ialne m iały pozostać pod bezpośrednim nadzorem proboszczów. Za ich utrzym anie odpow iadały gm iny oraz dom inia (m ajątki ziemskie).
W m iastach cyrkularnych (obwodach) i przy znaczniejszych klasztorach m iano pow ołać szkoły główne (elem entarne wyższego stopnia) z trze m a- czterema nauczycielami. Te posiadały bardziej profesjonalnych w ykładow ców i lepsze wyposażenie oraz prawo uruchom ienia kursów preparandów, na których kształcili się przyszli nauczyciele szkół elem entarnych. W sto licach poszczególnych krajów (prowincji) m onarchii m iały pow stać szkoły norm alne, stanowiące wyższy stopień organizacyjny szkolnictwa ludowego. W przypadku Galicji instytucję taką utw orzono we Lwowie.
Ustawa z 1774 roku wprow adzała obowiązek szkolny dla dzieci w w ie ku od 7 do 12 lat. D okum ent regulował organizację roku szkolnego: m iał on zaczynać się w październiku i dzielić na dwa semestry. W rzeczywistości w poszczególnych szkołach w tej kwestii wytworzyły się lokalne zwyczaje. Długość przerw śródrocznych i ich częstotliwość były ustalane przez obwo dowych inspektorów szkolnych na w niosek proboszczów. Ustawa w przy padku Galicji obowiązywała aż do 1873 roku47.
46 C. Majorek, Początki austriackiego systemu szkolnictwa ludowego w Galicji w latach
1772-1780, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1976, t. 19, s. 84; M. Krupa, Szkoła ludowa w Galicji w latach 1772-1790, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1981, t. 24, s. 6; roku
Pelczar, Szkolnictwo elementarne, [w:] Szkolnictwo i oświata w Galicji 1772-1918, red. A. Meissner, K. Szmyd, J. Dybiec, J. Krawczyk, Wydawnictwo UR, Rzeszów 2015, s. 21-22; R. Pelczar, Sieć szkół niemiecko-żydowskich w Galicji w latach 1774-1873. Uwarunkowa
nia i dynamika rozwoju, „K ultura-Przem iany-Edukacja” 2016, t. IV, s. 14.
47 Por. R. Pelczar, Szkolnictwo elementarne, [w:] Szkolnictwo i oświata w Galicji w 1772-1918, dz. cyt., s. 21-79.
Szkolnictwo w Niepołomicach od średniowiecza do 1867 roku 39
Patent cesarski Franciszka I z 7 m arca 1805 roku podporządkow ał szkol nictwo ludowe kontroli proboszczów (w parafiach), dziekanów (w dekana tach) i prałata scholastyka (w diecezji). Bezpośredni nadzór nad poszczegól nym i szkołami ludowym i pow ierzono m iejscowym duszpasterzom , którzy mieli czuwać n ad nauką szkolną. Stąd też wizytacje szkolne prow adzone były przez proboszczów.
Jak już w spom niano, po I rozbiorze Polski w 1772 roku Niepołom ice znalazły się p o d zaborem austriackim . Ówczesna Dyrekcja Ekonom ii Nie- połom ickiej zwróciła się do Cesarsko-Królewskiej W ładzy Krajowej z proś bą o otworzenie szkoły powszechnej i wyznaczenie nauczyciela. Dopiero po trzeciej prośbie cyrkuł bocheński wydał w 1784 roku pozwolenie na otwarcie dwuletniej szkoły wojskowej (M ilitarschule), w której naukę m ogła pobierać m łodzież także nieprzeznaczona do służby wojskowej. „Cyrkuł bocheński zam ianow ał w tym roku nauczyciela Karola Leonharda, Niem ca i zaasygno- wał tem uż rów nocześnie płacę w rocznej kwocie 150 złotych reńskich w C.K. kasie cyrkularnej, a przełożona C.K. A dm inistracja D óbr Kameralnych we Lwowie - zawiadamiając Dyrekcję Ekonom iczną w N iepołom icach o tej nom inacji nauczyciela - wzywa ją, aby dla zachęty do gorliwego spełniania obowiązków nauczycielskich - w edług woli i myśli najwyższej dbała o pow a gę nauczyciela”48.
Nauka odbywała się w języku polskim i w języku niemieckim. Zajęcia p ro wadzone były w jednej z sal zamku. „Mieszkanie profesora było urządzone w dom u rządowym obok zam ku stojącym”49. Karol Leonhard w 1790 roku (wg rękopisu kroniki Bisztygi w 1786 r.) został przeniesiony z Niepołom ic do Dobromila, a jego obowiązki przejął miejscowy organista A ntoni Katarzyński, którem u Dyrekcja Ekonomii Niepołomickiej płaciła 56 reńskich rocznie.
Niepołomicka Dyrekcja Ekonomii ponownie występowała do C.K. Władz Krajowych z prośbą o przyznanie nauczyciela, uzasadniając to tym, że nauczy ciel władającym niemieckim i polskim przyniesie uczniom znacznie większe korzyści. Zgłoszono także zastrzeżenia do ówczesnego nauczyciela, który nie
48 Kronika Szkoły Ludowej w N iepołom icach spisana przez Konstantego Przybyłkę, rkps, M uzeum Zam ku w Niepołomicach.
4 0 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy
znał języka niemieckiego, a „będąc bowiem zamożnym nie dba wcale o szkołę - godziny nawet szkolnej nauki przepędza bardzo często w dom u przy gospodar stwie, podczas gdy go doroślejsze wyrostki szkolne zastępują”50.
T rudno powiedzieć, czy to były prawdziwe zarzuty, czy tylko wykorzy stano jakieś incydentalne zdarzenia dla w zm ocnienia uzasadnienia p otrze by skierow ania do N iepołom ic nauczyciela znającego język niem iecki (był to czas nasilonej germanizacji w zaborze austriackim ). W ładze austriackie przyznanie nauczyciela obwarowały szeregiem wymagań: budynek i sprzęt szkolny, m ieszkanie i uposażenie dla nauczyciela. Chcąc sprostać tym w a runkom , Dyrekcja Ekonom ii Niepołom ickiej w 1800 roku nadała uczącem u g ru n t orny na Podgrabiu i łąkę na W ężowym Stawie. W 1803 roku p ostan o w iono wybudować m urow any budynek szkolny.
W g rudniu 1856 roku staraniem naczelnika Jana Zabłockiego do szko ły w N iepołom icach skierowanie otrzym ał Jan Borowiec. W yznaczono m u pensję roczną w wysokości 120 reńskich płaconych przez gminy: N iepoło mice, Wola Batorska, Podłęże, Kółko i część Chrości. O prócz tego Zarząd G m iny N iepołom ice zakupił z funduszy kar policyjnych obligacje o w artości 100 zł reńskich, z których to uczący pobierali odsetki.
Jak odnotow uje Kazimierz Bisztyga, „powiększenie profesorów nastąpi ło z pow odu pom nożenia się dzieci coraz więcej w szkole, jak się okazuje, z podania pisem nego gm iny N iepołom ice do Wysokiej C.K. Instancji w K ra kowie z dnia 14 m arca 1856 roku, w którym , wykazała 176 dzieci uczęszcza jących do szkoły”51.
R eskryptem Krajowego Rządu Szkolnego z dnia 16 lutego 1858 roku w szkole zatrudniona została nauczycielka rob ót ręcznych pann a Waleria Gierczeńska z roczną pensją 40 reńskich. W 1861 roku w niepołom ickiej szkole uczyli: A ntoni Borowicz i Jan Schneider. Z zapisów w kronice Bisztygi wynika, że w 1863 roku do szkoły uczęszczało 192 uczniów. O d 1874 roku kierow nikiem szkoły był M ichał Przybyszewski. Po n im funkcję kierow nika szkoły objęła Serafina Surdyjowska. W 1861 roku Wola Batorska, a w 1866 roku Podłęże w ybudow ały własne szkoły i odłączyły się od Niepołom ic.
50 Kronika Szkoły Ludowej.
R ozdział 3