Sztuka zapominania - PAMIĘĆ MIEJSCE OBECNOŚĆ

„Ale

Morze odbiera i daje pamięć.

I miłość także przykuwa oczy.

Lecz to, co zostaje, ustanawiają poeci."

F. Holderlin, Wspomnienie

Ponowoczesność. W tym trójczłonowym słowie wszystkie elementy odnoszą się do czasu. Ale ta redundancja zamiast rozjaśnić, raczej zaciemnia prawdziwy do niego stosunek. P o - n o w o - c z e s n o ś ć bowiem, to taki dziwny c z a s o b e c n y , który nastąpił po m i n i o n y m , noszącym miano „czasu nowego". Zatem d z i ś jest na pewno młodsze od w c z o r aj, ale to wcale nie znaczy: n o w -sze. Czas wczorajszy, nowoczesność zagarnęła dla siebie zarazem walor nowości i młodości. I, tak jak się teraz widzi i ocenia, skompromitowała obydwa te atrybu-ty utożsamione z postępem (versus dobrem). P o - n o w o - c z e s n o ś ć wie już więc, iż nowość sama w sobie wartością nie jest, a tym bardziej, gdy sama z siebie czyni cnotę, popadając w kult młodości, która jakoby sama z siebie ma być lepsza od starości. Przeszłość jawiła się nowoczesności jako miejsce zła: krzywdy, nie-sprawiedliwości, fałszów, ciemnoty. Należało ją więc odrzucić, odciąć jako obcią-żający balast i niejako od początku rozpoczynać wszystko. Rewolucja miała być tym cięciem, które dokonuje operacji odgrodzenia od czasu starego i złego, am-putuje go, po to, by na drzewie Historii odbiła całkiem nowa, młoda i zielona gałąź. Niestety, zapowiedź nowoczesności okazała się zwodnicza. Czasy nowe przyniosły także nowe zło, jeszcze większe niż to, jakie chciały przekreślić. Zhań-biły się bowiem wynalazkiem l u d o b ó j s t w a , nieszczęścia ludzkości, chociaż

obiecywały przecież ludzkości szczęście.

Ponowoczesność, w którą świat wkracza, wahając się długo nad przestąpie-niem jej progu, dziedziczy więc stare zło, pozornie tylko odcięte lancetem rewolu-cyjnej myśli, a ponadto - całe nowe zło nowoczesności właśnie. Z takim podwój-nym ciężarem nie rozliczonej, a nawet rzetelnie nie przemyślanej przeszłości,

60 Jadwiga Mizińska - Sztuka zapominania trudno poruszać się do przodu. Trudno patrzeć w przyszłość jasnym, pełnym nadziei i otuchy wzrokiem.

Stąd też wynika ów pokrętny i wykrętny stosunek do czasu, zawierający się w nazwie obecnej formacji kulturowej. Słowo „czas" wybija się w niej i jak wyraz złego sumienia dopomina uwagi. Jednocześnie wszakże jest spychane na jej mar-gines za pomocą rzekomo neutralnego słówka „po".

Mentalność człowieka ponowoczesnego znalazła się jak gdyby w wirze. Jego głowa i on sam, kręcą się w kółko. Raz spoglądając w stronę przeszłości, z której wyzierają groźne koszmary, raz w stronę przyszłości, gdzie czają się zagrożenia tylko wyobrażone, ale nie mniejsze. Mając za sobą widok zasnuty dymami Oświęcimia, przed sobą zaś smog zatrutej wyziewami cywilizacji i kultury całej niemal planety, trudno zaiste poruszać się jednoznacznie dokądkolwiek. Prawdo-podobnie nigdy tak jeszcze w dziejach ludzkości nie było, żeby przeszłość i przy-szłość w równej mierze odstraszały i przerażały. Ściśnięci w ich kleszczach mamy do dyspozycji zaledwie maleńkie podwórko teraźniejszości. Drepcemy po nim w tę i nazad, skracamy się i pomniejszamy, aby się na nim zmieścić, wykorzystać co prędzej to, co tu i teraz, albowiem wszelkie p r z e d t e m i p o t e m , wszel-kie t a m, jawi się albo jako teren skażony albo jako niepewny i grząski.

Problem jednak w tym, że nawet gdybyśmy chcieli do końca zanurzyć się w teraźniejszość (co czyni kultura konsumpcji nie dbająca o to, czyje nagromadzone dobra zjada i czy po niej zostanie coś dla następnych generacji), to owa teraźniejszość okazuje się jałowa. Oferuje pokarm zarówno dla ciała, jak i duszy, wprawdzie apetyczny i tani, lecz niskokaloryczny. Łatwo strawny, ale niepożyw-ny. Jest tak dlatego, że czasu teraźniejszego jako takiego, samego w sobie n i e m a. Odizolowany od przeszłości i przyszłości stanowi pustkę. Istnieje tylko o ty-le, o ile traktuje się go jako punkt spotkania i przecięcia Wczoraj z Jutrem. Tylko wówczas zyskuje on oddech, perspektywę, a nade wszystko - treść i sens.

„Ponowoczesność" tchórzliwie pragnie być takim Dziś, które nie liczy się z Wczoraj ani nie troszczy o Jutro. Odrzucając wagę i powagę przeszłości i przy-szłości, sama siebie także traktuje niezbyt poważnie. Jest skłonna do zabawy, igraszek, infantylnych gestów przekory, ale w tym samym stopniu, do popadania w agresję i dziką furię. Żyjąc dniem, nie chwyta go. Jest jak balon zerwany z uwięzi, pełen przy tym zatrutych gazów.

Ponowoczesność, wbrew pozorom, nie jest młoda, choć liczy sobie niewiele lat. Przypomina raczej przedwcześnie postarzałego młodzieńca, który jednak nig-dy nie zdążył być dzieckiem, o ile dzieciństwu przysługują cecha wrażliwości, świeżość spojrzenia i niewinność. Ta starcza młodość czy też infantylna starość nie są bynajmniej niezawinione.

Kant już dawno ogłosił potrzebę czy raczej konieczność wychodzenia ludzko-ści z dzieciństwa i mamy już za sobą próbę dorosłoludzko-ści Oświecenia. Ponieważ się ona nie udała, a tak przynajmniej utrzymują ci, którzy nieomal po prostej z Oświecenia wyprowadzają Oświęcim, najłatwiej jest wycofać się na powrót w dzieciństwo. Nie sposób wszakże być dzieckiem dwukrotnie. Za drugim razem

I. Pamięć - humanistyczne wykładnie świadomości czasu... 61 jest to już tylko zdziecinnienie - ucieczka przed odpowiedzialnością, kiedy nie ma jej na kogo przerzucić, gdyż rodzice dawno nie żyją.

To, co na powierzchni odzwierciedlanej w języku wydaje się kwestią relacji do czasu - brak utwierdzenia w teraźniejszości, a tym samym nieumocowania też ani w przeszłości, ani w przyszłości - w głębi ma swoją przyczynę innego rodza-ju. Stosunek do czasu jest mianowicie pochodną p a m i ę c i , mechanizmu służą-cego do gromadzenia, przetrawiania i selekcji przeżyć i doświadczeń. Aczkolwiek pamięć wydaje się być magazynem przeszłości jedynie, w istocie działa ona za-wsze aktualnie. Jest o b e c n ą pamięcią czasu minionego. I to właśnie w niej znaj-dują się z e g a r k u l t u r o w y czy też k u l t u r o w y k a l e n d a r z , niewiele wspólnego mające z astronomicznymi przyrządami odmierzającymi monotonny i rytmiczny upływ czasu astronomicznego.

Pamięć może sprawić, że wskazówki zegara kulturowego raz przyspieszają, innym razem opóźniają się względem zegara astronomicznego, a nawet biologi-cznego. Ponieważ pamięć jest własnością podmiotu, zarówno jednostkowego, jak zbiorowego, podlega prawom subiektywności i intersubiektywności, specyficz-nym i niezbieżspecyficz-nym z prawami przyrodoznawstwa, które uzurpują sobie status obiektywności. Podobnie jak wszystkie pozostałe składowe podmiotowości, mo-że być ona reflektowana i poddana świadomej samokontroli, względnie puszczo-na puszczo-na żywioł i wydapuszczo-na puszczo-na łup manipulacji i automanipulacji.

Trwające od początku naszego stulecia ogromne przyspieszenie cywilizacyjne (wskutek eksplozycyjnego wręcz rozwoju techniki i technologii), przy jednoczes-nym regresie kulturowym (wskutek wtargnięcia na arenę historii Wielkich Mas i pojawienia się fenomenu „kultury masowej"), a ponadto nakładające się na to wszystko wstrząsy społeczne i polityczne sprawiają, iż człowiek końca wieku zdaje się żyć w kilku czasach naraz. Jego świadomość nie nadąża jak gdyby za je-go doświadczeniami. Pod względem cywilizacyjnym przypisuje się do wieku XXI, pod względem rozwoju duchowego, a zwłaszcza moralnego, obsuwa się nierzadko w epokę barbarzyństwa. Aby jednak funkcjonować, działać i jakoś od-najdywać się w teraźniejszości, musi jakoś „sklejać się" wewnętrznie. Jako że bieg zdarzeń nie pozostawia czasu na refleksję osobistą, a profesjonaliści oferują sza-rym ludziom jedynie eskalujące i prześcigające się nawzajem wizje apokalipsy (tym razem - małej), zadowalamy się na ogół „zastępczą produkcją", surogatami, ersatzami, namiastkami nie tylko myślenia, ale też i pamięci.

Pamięć nowoczesna, a już szczególnie ponowoczesna popadła w dewiacje.

Wolno tak mówić pod warunkiem, że jakiś jej stan uzna się za normalny.

Proponuję tu pójść za podszeptem mądrości potocznego języka, i za normę, a równocześnie - za obowiązek pamięci przyjąć jej w i e r n o ś ć . To znaczy: ade-kwatność wobec doświadczeń subiektywnych (intersubiektywnych), jakich była

62 Jadwiga Mizińska - Sztuka zapominania ona świadkiem. Funkcją pamięci jest dokonywanie swego rodzaju zapisów, pro-tokołów wydarzeń, w których uczestniczy żywo w nich zaangażowany podmiot.

Gromadzą się one niby duchowa taśmoteka. Dopóki nie dokonuje się na nich żadnych specjalnych operacji, a tylko przywołuje i wyświetla podczas seansów wspomnień, dopóty są one w i e r n e , to jest oddające prawdę psychologiczną;

prawdę i autentyzm przeżyć.

Bywają wszakże sytuacje, kiedy to naturalne działanie mechanizmu pamięci zostaje zakłócone. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy pod wpływem okoliczno-ści zewnętrznych, dramatycznych, zagrażających życiu, rozchwiewających rów-nowagę między emocjami a rozumem, pamięć zostaje poddana silnej presji stra-chu bądź wstydu. Wówczas to dochodzi do ingerencji czy wręcz agresywnej in-terwencji „interesów obcych", które wypaczają własny „interes pamięci", analo-gicznie jak to się dzieje z umysłem popadającym w podobnych wypadkach w fał-szywą świadomość.

Tak więc można odróżnić dwa podstawowe typy pamięci: normalną, czyli wierną oraz zdewiowaną, czyli niewierną, w swoistym sensie fałszywą. Fałsze pamięciowe także dają się sklasyfikować na następujące odmiany: p a m i ę ć s e n t y m e n t a l n a (wybielająca), p a m i ę ć u r a z o w a (zaczerniająca) oraz -celowa n i e p a m i ę ć , wymuszona amnezja, orwellowski „grób pamięci".

Kryzys społeczno-polityczno-kulturowy stwarza syndrom okoliczności wy-wołujący nasilenie się tych anomalii, wprost je prowokuje. Ludzie postawieni na rozdrożu wartości, a nierzadko pod gilotyną - dosłownie bądź w przenośni - i otrzymujący szansę przeżycia pod warunkiem wyrzeczenia się autentycznych przekonań i dotychczasowych przynależności, odwołują się często do samogwał-tu na własnej pamięci.

Wycinają i kastrują niebezpieczne, obciążające fragmenty taśmy, odbarwiają je lub podbarwiają, włączając sekwencje, na które w rzeczywistości brak w ich bio-grafii pokrycia. W ten sposób zmontowany, przekształcony i sfałszowany film za-czyna opowiadać pożądaną fabułę o człowieku wyobrażanym tylko, o takim mnie, którym nie jestem naprawdę, a za którego jedynie się podaję.

Aczkolwiek doraźnie ratuje to życie lub przynajmniej opinię, na nieco dalszą metę prowadzi do fatalnych skutków. Sfałszowane portrety poszczególnych osób w sumie tworzą zbiorową galerię n i e i s t n i e j ą c y c h faktycznie członków społeczności. Wielość funkcyjnych podmiotów indywidualnych prowadzi do po-zornej jedności także fikcyjnego podmiotu zbiorowego. Ów pseudopodmiot zbio-rowy, założony raczej niż ufundowany na doświadczeniu wspólnoty, ma tenden-cję do rozdwajania się. Przyczyna tej skłonności do rozszczepiania tkwi w tym, iż katastrofy i kataklizmy społeczne, w przeciwieństwie do o wiele rzadszych su-kcesów, domagają się wskazania na sprawcę. Jako że nikt dobrowolnie w warun-kach anonimowości społeczeństwa kolektywnego, czy szerzej - masowego, nie chce przyjąć na siebie odpowiedzialności za klęskę, włącza się wówczas mecha-nizm kozła ofiarnego. Ma on charakter wydzielania z MY jakiegoś - Nie - My (ONI). Może on funkcjonować tylko wtedy, gdy zbiorowa i jednostkowa pamięć

I. Pamięć - humanistyczne wykładnie świadomości czasu... 63 jest albo osłabiona, albo przestraszona. Zakłócenia pamięci tego rodzaju mają miejsce wskutek tego, że zaangażowanie jednostki w przedsięwzięcia wspólnoty są jedynie fragmentaryczne, powierzchowne i w efekcie - mechaniczne. Nie ma-jąc wpływu ani na planowanie, ani na rozważanie celu, sensu i pożytków zbioro-wych akcji, człowiek zostaje zdegradowany do roli czarnej skrzynki, której re-akcje są sterowane odgórnymi bodźcami Planisty. Życie takiej behawiorystycznej jednostki - zera przekształca się w serię z a c h o w a ń . Zachowanie, jak na to wskazuje sama nazwa, służy głównie przetrwaniu. Utraciwszy świadomość i sa-mą potrzebę spójności wewnętrznej, straciwszy w ą t e k i osnowę,jednostka taka nie troszczy się i nie zabiega o własny, osobny, osobisty wzór tkaniny niepo-wtarzalnej biografii. Staje się w zamian tylko surowcem, tworzywem na użytek wzoru zbiorowego, wymyślanego i modelowanego poza i ponad nią.

O ile pamięć bazuje na przeżywaniu i zatrzymuje w swych archiwach głównie rzeczy głęboko i intymnie doświadczone, o tyle w warunkach przelotnego tylko dotykania materii działań zbiorowych (wykonywania rozkazów i poleceń) ślady na niej wypisane są nikłe i łatwo się zacierają.

Właśnie dlatego, gdy przychodzi do katastrofy domagającej się wskazania winnego, staje się rzeczą dość przypadkową, kto zostanie do tej nieprzyjemną ro-li desygnowany.

Kozły ofiarne zazwyczaj są przerażone i zdumione nałożonym na nie piętnem.

Z punktu widzenia specyficznych praw zbiorowości kolektywnej jest wszakże poniekąd racjonalne to, iż wykorzystuje ona fenomen przypadkowości. Skoro w zasadzie nikt nie pamięta, co robił podczas narastania kryzysu i katastrofy, bez trudu włącza się reguła „to nie ja" (Marąuard). A skoro jednak ktoś musi zostać ukarany (co nie znaczy bynajmniej ponieść odpowiedzialność), zatem kto pier-wszy i kto silniejszy typuje do takiej kary jakiegoś „jego" lub „ich", słabszych lub gapowatych.

Tak oto jeden podmiot fikcyjny, pozbawiony poczucia tożsamości na skutek słabej pamięci własnych czynów, konstruuje w myśli (ale karze fizycznie i psychi-cznie) konkretne podmioty, konkretnych ludzi nie poczuwających się szczerze do odpowiedzialności ani nawet współuczestnictwa w czymś, co niedawno było

„słuszne" a znienacka okazało się niesłuszne i szkodliwe.

Rzec by można, że spostponowanie pamięci, przekreślenie przeszłości złączo-ne nieodzownie z mentalnością rewolucyjną, mści się na dzieciach i wnukach rewolucjonistów jej zanikiem także po zwycięstwie, kiedy nadszedł czas pożąda-ny, godny już zapamiętania. Pamięć jednostkowa rozchodzi się z pamięcią zbioro-wą, przestają się one nawzajem rozpoznawać. Kiedy przychodzi wcześniej czy później moment rozliczenia, wszyscy okazują się w równym stopniu niewinni (bo nikt osobiście nie pracował dla katastrofy) co winni (bo wszyscy łącznie, bez-wiednie się do niej przyczyniali).

Skolektywizowanie pamięci równa się przeto jej utracie. Koszt takiej utraty to nie tylko brak poczucia tożsamości i ciągłości, ale także - brak podmiotu spra-wstwa zła. Społeczeństwo z chorą lub zetlałą pamięcią, nawet gdy pragnie

wy-64 Jadwiga Mizińska - Sztuka zapominania brnąć z kryzysu, nie ma ku temu warunków. Nie ma bowiem komu naprawiać szkód. Wszyscy czują się pokrzywdzeni, nikt nie czuje się winny. Dochodzi do za-chowań regresywnych typu mianowania Kainem któregoś z Abłi. W wersji moc-nej polega to na wskazywaniu indywidualnych sprawców... masowej zagłady, w wersji słabszej - na parciu do wszelkiego rodzaju lustracji, weryfikacji. Łatwo tak-że w takiej sytuacji zalęgają się spiskowe „teorie", będące wyrazem zastąpienia świadomości sędziego i grzesznika - świadomością policjanta. Węszenie zastępu-je wtedy myślenie, dociekanie winy - zastanawianie się nad przyczynami nie-szczęść i błędów.

Jako że niczego n i e p a m i ę t a się dokładnie, niczego nie można naprawdę z a p o m n i e ć . Fantomy urojonych win i krzywd wyrządzonych przez innych mnie, mieszają się z podobnymi im fantomami urojonych m o i c h zasług. Wy-bielanie i zaczernianie, kolorowanie filmów idzie o lepsze z konfabulacją, redago-waniem „słusznych" życiorysów.

Chociaż zdolność przechowywania i zachowywania wspomnień, śladów do-świadczeń zapewniających poczucie ciągłości życia jest nazwana p a m i ę c i ą , do funkcji takiej pamięci należy w równym stopniu p a m i ę t a n i e , co z a p o m i -n a -n i e . I-n-nymi słowy - selekcjo-nowa-nie materiału przeszłych przeżyć, sta-no- stano-wiących podglebie aktualnej tożsamości, stałości; pryzmatu, przez który postrze-ga się teraźniejszość.

Zapominanie, jak każda inna funkcja psychiczna, może toczyć się żywiołowo, odruchowo, w sposób nie kontrolowany rozumem, ale też - może przybrać po-ziom i postać s z t u k i .

Wymienione wcześniej przypadki pamięci chorej: pamięć sentymentalna, pa-mięć urazowa oraz niepapa-mięć-amnezja, stanowią efekt puszczenia jej na żywioł.

To co się przywołuje, eksponuje i podaje za adekwatne wspomnienie, jest funkcją doraźnego stanu emocji: rozrzedzonych w wypadku pamięci sentymentalnej, za-gęszczonych i napiętych w wypadku urazowej, doszczętnie sparaliżowanych pod wpływem szoku w wypadku nie udawanej amnezji. Kiedy w społeczności ostro zantagonizowanej wybuchają spory, zatargi bezpośrednio tyczące się intere-sów dnia dzisiejszego, natychmiast też włącza się do owej walki po obu stronach chęć zawłaszczenia dobrej przeszłości przez „nas" a obwinienia za jej część złą -przeciwnika. Walka o przyszłość rozgrywa się zatem w pierwszej fazie jako osob-liwa walka o przeszłość. Wstyd i strach, uczucia nieprzyjemne, pozostawione sa-me sobie, powodują wypieranie obciążających wspomnień do podświadomości albo zgoła nieświadomości. Jako że zło kiedyś poczynione musi jednak znaleźć sprawcę, jego autorstwo przerzuca się na innych. I tak toczy się gra w ping-pon-ga, żadna bowiem ze stron nie chce przyjąć na siebie swojego w złu udziału.

I. Pamięć - humanistyczne wykładnie świadomości czasu... 65 Dopóki wszakże nie nastąpi zrozumienie, unde malum, skąd zło, z powodu którego nie daje się wywikłać z przytłaczającej przeszłości, kto i w jakiej mierze je wywołał, aktywnie sprawił bądź milcząco na nie przyzwolił, dopóty ów wór z kamieniami nie pozwoli ruszyć do przodu. Taktyka „grubej kreski", czyli sztucz-nej, świadomej amnezji, nie jest najlepszym wyjściem, bo tylko oddala wybuch agresji i konserwuje zło, dając mu poczucie bezkarności.

Wobec tego pojawia się pytanie o optymalny sposób sterowania czy też raczej - wykorzystywania własnej pamięci mechanicznej. Zadanie takiego pytania samo w sobie stanowi przejście z płaszczyzny odruchów i automatyzmów na poziom świadomości. Może też być zapowiedzią s z t u k i pamięci. Jest ona sprzężona nieodłącznie ze s z t u k ą zapominania, która tym się różni od zapominania auto-matycznego, a zwłaszcza chorobliwego, że jest poprzedzona usilnym i maksy-malnie bolesnym wysiłkiem odtworzenia, rekonstrukcji prawdziwego przebiegu wydarzeń i m o j e g o ó w c z e s n e g o w nich zachowania. Aby zamienić pa-mięć resentymentalną bądź sentymentalną w racjonalną, trzeba wpierw przed sa-mym sobą przyznać się do własnych rzeczywistych, a nie tylko wyobrażonych, czynów i zaniechań.

Wymaga to wielkiej odwagi, dojrzałości, a nierzadko - heroizmu. Ponadto zaś - szerokiego horyzontu intelektualnego i głębokiej wrażliwości, połączonych z poczuciem współodpowiedzialności zarówno przed własnym sumieniem, jak i przed innymi ludźmi. Ten wysiłek ma wszakże olbrzymie i dalekosiężne nastę-pstwa. Nie tylko oczyszcza „podziemia" naszej podświadomości z psychicznych trujących jadów i wyziewów, ale ponadto sprawia, że w zagęszczonej atmosferze wzajemnych oskarżeń pojawia się przestrzeń, choćby minimalna, na próby poro-zumienia.

Sensem przypominania sobie własnych win nie jest wszak tylko pokuta, ale zadośćuczynienie, przynajmniej moralne, symboliczne. Dopiero wówczas można sobie samemu w y b a c z y ć chwile słabości, strachu, bezmyślności, moralnego lenistwa. I dopiero człowiek, który na sobie samym sprawdził katartyczną, higie-niczną i uzdrawiającą moc wybaczenia sobie, jest zdolny i skłonny wybaczyć in-nym.

Wiek dwudziesty, wiek Wielkich Zbrodni popełnianych anonimowo, jest też czasem, w którym pojawił się wynalazek „masowego wybaczania". „Wybaczamy i prosimy o wybaczenie" - to słowa, które coraz częściej przechodzą przez gardło nie tylko pojedynczym osobom, ale także instytucjom, ich reprezentantom najbar-dziej samoświadomym, dalekowzrocznym i odpowiedzialnym.

Nie chodzi o pusty gest zapomnienia złego po obu stronach. Historii nie da się wymazać gumką, nakryć czapką-niewidką chcianego zapomnienia. Rzecz nie w z a p o m n i e n i u , ale- w p u s z c z e n i u w n i e p a m i ę ć .

To nie są gry słowne. Zapomnienie jest nigdy do końca niemożliwe, a ponad-to, nawet gdyby było takim - szkodliwe. Oznaczałoby zawsze skłamanie, rozej-ście się z prawdą, sztuczną lukę w taśmie z nagraną przeszłością. Historia sekun-da po sekundzie toczyła się przecież bez żadnej przerwy. Każdy montaż jej

retro-66 Jadwiga Mizińska - Sztuka zapominania spektywnych obrazów, polegający na cięciach, skrótach, obcych wstawkach, po-woduje niewierność. Niewierność pamięci i niewierność w uczuciach wcześniej czy później biorą odwet. Pragnąc zatem uzdrowić pamięć osobistą, jak też przy-czynić się do wyleczenia pamięci zbiorowej, trzeba przyjąć na siebie cały jej cię-żar, zgodzić się na jej ciągłość nie tylko w dobrym i chwalebnym, ale i w złym, haniebnym. Sklejenie siebie, uznanie osobistego uczestnictwa w niedobrym dzie-dzictwie wspólnym, jest już samo w sobie dobrem. Pozwala bowiem odtworzyć albo w ogóle powołać do istnienia podmioty odpowiedzialności. Podmiotem odpowiedzialności nazywam człowieka wyrzekającego się a priori jakiegokolwiek alibi, decydującego się na ż y c i e b e z a l i b i (Bachtin), na własny rachunek, o swoim a nie cudzym chlebie.

O ile karę można nałożyć na każdego, o tyle w i n ę daję się odczuć i przeżyć, a potem z niej wyzwolić w y ł ą c z n i e indywidualnie, prywatnie, intymnie.

Przeżycie winy, o czym wiedzieli już starożytni, a potem, jeszcze wnikliwiej chrześcijanie, jest czymś oczyszczającym, przywracającym równowagę duchową, zdejmującym pęta z duszy skurczonej pod jej ciężarem.

Ponowożytność za swoją ściśniętą przestrzenią, przerażona i porażona wido-kiem do tyłu, ale i do przodu, może się uratować jedynie przez świadomą pracę

W dokumencie PAMIĘĆ MIEJSCE OBECNOŚĆ (Stron 51-60)