TEOLOGIA BIZANTYJSKA U ŹRÓDEŁ PRAWOSŁAWIA

Granice chronologiczne teologii bizantyjskiej wyznaczają kontrower-sje chrystologiczne V wieku, a kończą spory na temat istoty i energii Boga w XV wieku742. Zagadnienia podjęte na soborze w Chalcedonie dopro-wadziły do zerwania jedności potężnych ośrodków teologicznych Rzymu i Konstantynopola z Antiochią, z Aleksandrią i całym niegreckim Wscho-dem w kwestii monofizytyzmu743. Zaznaczył się też zanik dialogu tych wiel-kich ośrodków myśli teologicznej z judaizmem i powolny zanik elementów teologii judeochrześcijańskiej w rozumieniu Jeana G.M. Daniélou744. Na ko-niec w XI wieku nastąpił bolesny rozłam Konstantynopola z Rzymem, który trwa do dnia dzisiejszego mimo cofnięcia ekskomunik. Czasy patrystyczne, szczególnie złotego wieku tej teologii, są powszechnie znane. Podobnie, choć w mniejszym stopniu, można powiedzieć o teologii określanej jako bizantyj-ska, dlatego przejdziemy do szkicowego nakreślenia tych jej aspektów, które przyczyniły się do rozwoju myśli chrześcijańskiej, a potem teologii na Rusi. Teologia greckich ojców Kościoła i teologia bizantyjska to tak zwane teologie gnostyczno-mądrościowe745. Wyróżniają się one wyeksponowa-niem żywej wiary, która czerpie żywotność z liturgii i wyraża się w niej jako charakterystycznym rysie pobożności746. Teologie te powstawały w czasach władzy cesarskiej, rzymskiej i później bizantyjskiej. Relacja tronu i ołtarza była od czasów Konstantyna prawdziwą próbą niezależności wiary. Cesarze rościli sobie prawo do włączania [wtrącania] się w spory teologiczne. Miało to niemały wpływ na praktykę kościelną i refleksję teologiczną szczególnie o Kościele. Można przyjąć, że ingerencje władców są spadkiem po tytule

pontifex maximus747, który cesarze rzymscy nosili do 375 roku. Mimo współ-cześnie negatywnego osądu tych działań trzeba pamiętać, że wymagano, by

742 John Meyendorff przyjmuje, że można o tej teologii mówić jako istniejącej pomię-dzy 451 r. a 1359 r., czyli aż do śmieci Grzegorza Palamasa, wymienia się też datę upadku Konstantynopola 1453 r. John Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, tłum. Jerzy Prokopiuk, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax 1984, s. 8.

743 Były to dramatyczne wysiłki mające doprowadzic do zachowania jedności, co uda-ło się jeszcze z Zachodem, ale nie z nestorianami i potem monofizytami, por. Józef Keller,

Prawosławie, Warszawa, Iskry 1982, s. 36-50; John Meyendorff, Teologia bizantyjska. Hi-storia i doktryna, dz. cyt., s. 8.

744 Por. Jean G.M. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, tłum. Stanisław Basista, Kraków, WAM 2002, s. 19-23.

745 Cipriano Vagaggini, Teologia. Pluralizm teologiczny, dz. cyt., s. 43-49; Paul Evdo-kimov, Prawosławie, dz. cyt., s. 14nn.

746 Por. John Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, dz. cyt., s. 8-13.

747 Na temat historii tego tytułu w Cesarstwie oraz działań Konstantyna podejmowanych jako pontifex maximus, por. Elżbieta Kotkowska, Nicejskie ὁμοούσιος w procesie inkulturacji

wiary w Bóstwo Syna, dz. cyt., s. 199 nn.

188 DODATEK

każdy z cesarzy: wysławiany w swej boskiej gorliwości miał dużą znajomość

nauki o Trójcy Świętej748. Na ile ten wymóg był realizowany i w jakim

stop-niu cesarze wspomagali rozwój myśli teologicznej, a w jakim go utrudniali, wymaga oddzielnego studium przekraczającego ramy tego przedstawienia. Teologię bizantyjską przedstawili w swym nauczaniu Symeon Nowy Teo-log i Grzegorz Palamas oraz Mikołaj Kabasilas. Mieli oni wpływ na rozwój myśli eklezjologicznej, wiernej ideom Nowego Testamentu749. Ich wpływ na kształtowanie się mistycznej teologii prawosławia jest nie do przecenienia750. W ostatnim stuleciu istnienia Bizancjum Symeon Nowy Teolog nauczał, że ochrzczeni uczestniczą: w życiu niepodzielonego Boga, stanowią jedno

Cia-ło, w jednym Duchu pod zwierzchnictwem jednej Głowy – Chrystusa. Silnie

podkreślona została w jego nauczaniu organiczna jedność, wszyscy chrze-ścijanie to jeden Chrystus na wzór nauczania Pawła Apostoła [cytaty biblij-ne: Gal 3,28; Kol 3,11; 1 Kor 12,7-14]751. Później prawosławie przejęło jego przekonanie, że Kościół jest świątynią Chrystusa i Królestwem Boga. Zo-stanie to zinterpretowane w stwierdzeniu, że wiara prawosławna to dobre życie i dary Ducha Świętego – one staną się wyznacznikami rzeczywisto-ści Korzeczywisto-ścioła752. Ważnym rysem tego mistyka, co okazało się istotne również w prawosławiu, to fakt, iż był poetą. Pod wpływem Platona na Zachodzie nie w pełni doceniano poezję jako sposób wyrażania wiary. Znamienne jest, że jako pierwszy tytuł teologa otrzymał Jan Apostoł, a po nim dopiero Grzegorz z Nazjanzu, który nie tylko tworzył spekulatywną teologię, ale również po-ezję, która lepiej wyrażała żywą wiarę konieczną w czasach werbalizacji wia-ry w bóstwo Ducha Świętego753. Tytuł Symeona Nowy Teolog jest wyrazem uznania dla jego organicznej wizji żywej wiary za sprawą Ducha Świętego

748 Za John Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, dz. cyt., s. 11.

749 Por. Rościsław Kozłowski, Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku, dz. cyt., s. 17-18.

750 Por. Włodzimierz Łosski, Teologia mistyczna kościoła wschodniego, dz. cyt., od-wołania do Symeona Nowego Teologa i Grzegorza Palamasa są niejako stałym elementem tej pozycji, wspominany jest też Mikołaj Kabasilas.

751 Por. Rościsław Kozłowski, Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku, dz. cyt., s. 18. 752 Zob. Похвалу и ублажение святых составляют двоя сия – православная вера и добродетельное житие, и третье – дары Всесвятого Духа. Первым двум – вере и делам, споследует и третье – дары. Когда кто поживет богоугодно при православ-ном мудровании и облагодатствуется и прославится Богом благодатью Святого Духа, тогда ему бывает похвала и ублажение от всей Церкви верных и от всех учи-телей еe, Симеон Новый Богослов, Творения, т. 2: Москва, Слова 1890, s. 17; por. też

Rościsław Kozłowski, Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku, dz. cyt., s. 18.

189

we wspólnocie wiernych754. Dla rozwoju tej pnematalogicznej eklezjologii ważne są działania i poglądy Grzegorza Palamasa, piewcy koncepcji prze-bóstwienia, który uznawał, że tylko w Kościele człowiek może doświadczyć niestworzonych energii Bożych i być opromieniony światłem Taboru755. Na tej podstawie zbudował swoją mistyczną – opartą na doświadczaniu własnym i mnichów z Athos – trynitologię. Natomiast Mikołaja Kabasilasa, świec-kiego teologa, wyróżnia ujęcie liturgii jako jednego z podstawowych źródeł teologii756. Pragnął on, by każdy wierzący mógł zrozumieć rolę mistyczną i zbawczą rolę liturgii, która jest zagwarantowana jako dar Jezusa Chrystu-sa757. Eucharystia jest dla niego źródłem rozumienia Kościoła i podstawą eklezjologii758. Jako teolog silnie związany był z twórczością Pseudo-Dio-nizego Areopagity. John Meyendorff stwierdza: aby zrozumieć teologiczne

osiągnięcia Bizancjum w XIV wieku, trzeba czytać Palamasa i Kabasilasa razem759. Do eklezjologii obaj wnieśli rozumienie skutków czynów Jezusa,

które nie są dla chrześcijanina: niczym innym, jak zstąpieniem Ducha

Świę-tego na Kościół760. To głębsze wyczucie roli Ducha Świętego jest

charakte-rystyczne dla teologii Wschodu w porównaniu z Zachodem761. To wyczucie duchowe niosło chrześcijaństwo na Rusi, które rozwijało się równolegle do wysoko już wysublimowanej teologii bizantyjskiej.

754 Benedykt XVI, Szymon Nowy Teolog, Audiencja generalna 16 września 2009 [on-line], [przeglądane 1.05.14], dostępne w: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/bene-dykt_xvi/audiencje/ag_16092009.html#

755 Por. Włodzimierz Łosski, Teologia mistyczna kościoła wschodniego, dz. cyt., s. 61-76.

756 Mikołaj Kabasilas w dziele O Boskiej liturgii podkreśla rolę Ducha Świętego w epiklezie, zarówno na Wschodzie, jak i w liturgii łacińskiej. Por. Mikołaj Kabasilas,

Ko-mentarz Boskiej Liturgii św. Jana Chryzostoma, Warszawa, Warszawska Metropolia

Pra-wosławna 2009.

757 Por. Rościsław Kozłowski, Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku, dz. cyt., s. 18.

758 JohnMeyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, dz. cyt., s. 140.

759 JohnMeyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, dz. cyt., s. 140. Por. szerszą panoramę podaje: Yannis Spiteris, Ostatni Ojcowie Kościoła. Kabasilas Palamas, Warszawa, Wydawnictwo Księży Marianów 2006; Zofia Pałubska, Nikolaos Kabasilas, w: Encyklopedia katolicka, t. 8, kol. 301-302.

760 JohnMeyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, dz. cyt., s. 219.

761 DE 15, Orientale lumen, 6.

190 DODATEK