– centralny ośrodek sprawiedliwości okresu przejściowego?
2.5. Specjalne sądy karne krajowe zorientowane na osądzenie zbrodni przeszłości
2.5.1. Trybunał Zbrodni Międzynarodowych w Bangladeszu
Trybunał Zbrodni Międzynarodowych w Bangladeszu (International Crimes Tri-bunal of Bangladesh, ICT-BD)93 ukierunkowany jest na badanie zbrodni popeł-nionych w trakcie wojny o niepodległość Bangladeszu w 1971 r., która ostatecznie
92 L. Dearden, Mubarak Trial: Egyptian Court Drops All Charges Against Ousted President,
„The Independent” 29.11.2014, http://www.independent.co.uk/news/world/africa/
hosni-mubarak-trial-egypt-court-drops-charges-against-former-president-of-or-dering-killing-of-protesters-9892394.html.
93 Sformułowanie „zbrodni międzynarodowych” w nazwie Trybunału dotyczy wyłącznie jego zakresu jurysdykcji przedmiotowej – sam ICT-BD jest sądem w pełni krajowym,
85 Specjalne sądy karne krajowe…
zaowocowała – dzięki militarnej pomocy Indii – powstaniem w pełni suwerennego państwa Bangladesz 16 grudnia 1971 r.
Po rozpadzie kolonialnego Imperium Brytyjskiego i podziale brytyjskich Indii w 1947 r. na Indie i Pakistan region Bengalu Wschodniego przypadł Pa-kistanowi. W wyniku pierwszych demokratycznych wyborów w Pakistanie, które przyniosły zwycięstwo partii Awami League z Bangladeszu, rozbudziły się nastroje niepodległościowe Banglijczyków, do tej pory systematycznie dys-kryminowanych przez Pakistańczyków. Niewywiązywanie się z powyborczych ustaleń przez prezydenta Pakistanu Yahyi Khana doprowadziło do generalnego strajku Banglijczyków w Pakistanie Wschodnim, jak wówczas nazywany był Bangladesz. To z kolei spowodowało rozpoczęcie przez Pakistan operacji woj-skowej (Operation Searchlight) w celu utemperowania wolnościowych dążeń mieszkańców wschodniego Bengalu. Była to w swej istocie kampania terroru i ludobójstwa ponad 3 mln Banglijczyków – do dziś określanego mianem „zapo-mnianego ludobójstwa”94.
ICT-BD został formalnie powołany aktem parlamentu Bangladeszu z 20 lip-ca 1973 r.95, który stanowił jednocześnie Statut Trybunału96, czyli niezwłocznie po dokonanych zbrodniach z 1971 r. W wyniku zabójstwa „ojca narodu” Mujibura Rahmana w sierpniu 1975 r. Bangladesz wkroczył na drogę politycznego islamu.
Uchwalono prawo amnestyjne, a o uruchomieniu ICT-BD i ściganiu zbrodniarzy (wówczas często ludzi władzy) nie mogło być mowy. Rozpoczęta w 1991 r. demo-kratyzacja państwa i ostateczny powrót do władzy Awami League doprowadziły do „wskrzeszenia” Trybunału 25 marca 2010 r.97, a więc 37 lat od przyjęcia statutu przez parlament, a 39 od dokonanego ludobójstwa.
Jurysdykcja przedmiotowa Trybunału obejmuje zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie przeciwko pokojowi (dziś nazywane zbrodnią agresji), zbrodnię ludobój-stwa, zbrodnie wojenne, naruszenia KG z 1949 r. oraz każdą inną zbrodnię prawa międzynarodowego [art. 3 (2) Statutu]. ICT-BD może ścigać jednostki oraz orga-nizacje (jurysdykcja ratione personae) niezależnie od obywatelstwa, warunkując to koniecznością udowodnienia popełnienia zbrodni w ramach jurysdykcji tery-torialnej Bangladeszu (art. 3 (1), do czasu uzyskania niepodległości – Pakistanu
powołanym aktem parlamentu Bangladeszu. W Trybunale nie pracują żadni między-narodowi sędziowie lub prokuratorzy.
94 D.W. Beachler, The Genocide Debate: Politicians, Academics and Victims, Palgrave Mac-millan: New York 2011, s. 31.
95 The Parliament of Bangladesh, The International Crimes (Tribunals) Act, Act nr 19 of 1973, 20 July 1973.
96 Co ciekawe, Statut dla Banglijczyków napisali najwięksi znawcy międzynarodowego prawa karnego tamtej doby – Hans-Heinrich Jescheck i Otto Triffterer, co do dziś sta-nowi jeden z kluczowych argumentów o całkowitej zgodności zarówno Statutu, jak i funkcjonowania ICT-BD dla strony banglijskiej.
97 Dwa lata później powołano tak zwany Trybunał-2 (ICT-BD2), choć raczej należałoby ten fakt przyrównać do utworzenia kolejnej izby w ramach ICT-BD, aniżeli do powołania kolejnego sądu (różnice natury kosmetycznej).
Wschodniego). Jak dotychczas, Trybunał zajmował się osądzaniem osób wyłącznie o narodowości banglijskiej – kolaborantów współpracujących z armią Pakistanu w 1971 r. (tzw. razakars). Większość z nich należała do radykalnej partii Jamaat--e-Islami, jawnie przeciwstawiającej się niepodległości Bangladeszu. Niemniej, w styczniu 2014 r. Prokurator Trybunału podjął decyzję o rozpoczęciu postępowań wobec 195 pakistańskich byłych jeńców wojennych (część z nich już nie żyje), prze-kazanych Pakistanowi na mocy trójstronnych porozumień (Pakistan, Bangladesz, Indie) z 1972 i 1974 r., tym samym naruszając przepisy tych postanowień o nie-pociągnięciu do odpowiedzialności sprawców – wskazanych jeńców98. Z drugiej strony, nieobowiązywanie przedawnienia w stosunku do zbrodni międzynarodo-wych oraz współczesne rozumienie wszelkich środków wstrzymujących ściganie international core crimes nie pozwalają na jednoznaczną ocenę legalności decyzji Prokuratora ICT-BD. Rodzi się pytanie, czy nie należałoby jednak w tym miejscu przyjąć wykładni z 1974 r. w sprawie stosowania amnestii i zbliżonych instrumen-tów względem poważnych naruszeń praw człowieka i zbrodni międzynarodowych jako niebudzącej wątpliwości w tamtej dobie.
W odniesieniu do jurysdykcji czasowej Statut wyraźnie mówi o możliwości
„osądzenia każdego, kto popełnił zbrodnię wymienioną w Statucie przed albo po wejściu w życie tego aktu” [art. 3 (1)]. To niewątpliwie dość nieudana redakcja wskazanego przepisu – w praktyce Trybunał zajmuje się wyłącznie naruszeniami z 1971 r. Z tychże względów zaangażowanie MTK w osądzenie banglijskiego ludo-bójstwa jest niemożliwe.
W ciągu kilku lat swojego funkcjonowania ICT-BD wydał kilkanaście wyroków.
Odwołania od orzeczeń Trybunału rozpatruje Sąd Najwyższy Bangladeszu (Izba Odwoławcza). Niemalże od samego początku ICT-BD znalazł się w ogniu krytyki płynącej ze strony NGOs, zajmujących się ochroną praw człowieka (przede wszyst-kim Human Rights Watch, Amnesty International)99, części prawników-praktyków (głównie z USA oraz Wielkiej Brytanii)100, naukowców101 czy nawet oficjalnych insty-tucji państw trzecich (jak Parlament Wielkiej Brytanii)102. Podstawowym zarzutem jest brak spełnienia wymogów międzynarodowych standardów postępowania karne-go (brak dostatecznych gwarancji procesowych dla oskarżonekarne-go, brak mechanizmów
98 G. Mustafa, Q. Gill, The Issue of Prisoners of War, 1971 and Recognition of Bangladesh,
„International Journal of Business and Social Research” 2014, vol. 4, nr 3, s. 114–118.
99 Por. International Commission of Jurists, Bangladesh: Abdul Quader Mollah Death Sen-tence Violates International Law, 17 September 2013, http://www.icj.org/bangladesh--abdul-quader-mollah-death-sentence-violates-international-law/; Human Rights Watch, Bangladesh: Halt Execution of War Crimes Accused, 9 November 2014, http://
www.hrw.org/news/2014/11/09/bangladesh-halt-execution-war-crimes-accused.
100 The Bar Human Rights Committee of England and Wales, Statement on the Internatio-nal CrimiInternatio-nal TribuInternatio-nal in Bangladesh (ICT), 16.11.2012.
101 G.J. Alexander Knoops, An Introduction to the Law of International Criminal Tribunals:
A Comparative Study, Koninklijke Brill: Leiden 2014, s. 336–338.
102 International Affairs and Defence Section of the British Parliament, SN06318, 3.05.2012.
87 Specjalne sądy karne krajowe…
ochrony świadków, arbitralne ograniczanie możliwości dowodowych obrony, moż-liwość orzekania o winie in absentia, wreszcie silne „upolitycznienie” Trybunału – przeciwnicy Trybunału nazywają ICT-BD przykładem klasycznej politycznej ven-detty103). Kością niezgody jest także obowiązywanie (i egzekwowanie) kary śmierci, choć należy jednocześnie wskazać, że Bangladesz nie jest stroną Drugiego Protokołu Fakultatywnego do MPPOiP z 1989 r., którego celem jest jej zniesienie.
Falę krytyki wzmogło przede wszystkim pierwsze wykonanie kary śmierci w konsekwencji oddalenia apelacji przez Sąd Najwyższy Bangladeszu w sprawie Quadera Mollaha w grudniu 2013 r.104 Najpoważniejszym zarzutem oprócz wyżej wskazanych była zmiana w lutym 2013 r. prawa regulującego postępowanie przed ICT-BD, tj. możliwość składania apelacji przez prokuraturę od wyroku innego niż uniewinniający105. Było to już po wyroku ICT-BD w sprawie Mollaha (I instan-cja), w której Trybunał orzekł karę dożywotniego pozbawienia wolności. Stało się tak w wyniku presji większej części społeczeństwa Bangladeszu, domagającego się orzeczenia kary śmierci dla „Rzeźnika z Mirpuru”, jak nazywany był popularnie Quader Mollah. Zmiana reguł rządzących postępowaniem w jego trakcie (w szcze-gólności w tak drażliwej kwestii jak możliwość orzeczenia kary śmierci) bardzo poważnie podważyła tezę władz Bangladeszu o spełnianiu wszelkich standardów międzynarodowego procesu karnego.
Ponadto same konsekwencje egzekucji Mollaha miały wymiar właśnie poli-tyczno-społeczny. Zgromadzeni wokół zdelegalizowanej w Bangladeszu partii Jamaat-e-Islami zwolennicy tego przez wiele lat czołowego polityka rozpoczęli brutalne i krwawe protesty, w czym wspomogła ich największa partia opozycyjna Bangladesh Nationalist Party. Doprowadziło to do zbojkotowania przez nią wy-borów w styczniu 2014 r., które bezapelacyjnie wygrała kojarzona bezpośrednio z Trybunałem Awami League (co może stawiać pod znakiem zapytania rzeczywistą bezstronność sądu w Dhace106).
Warto zaznaczyć, że zdecydowana większość społeczeństwa Bangladeszu popie-ra obpopie-raną przez władze stpopie-rategię sppopie-rawiedliwości okresu przejściowego107, jedno-cześnie nie mając żadnych środków umożliwiających bezpośrednią partycypację w tym procesie. Brak mechanizmu uczestnictwa w postępowaniu przed ICT-BD, niechęć do tworzenia mechanizmów pozasądowych, w tym komisji prawdy, oraz
103 Md. Abdul Jalil, War Crimes Trial in Bangladesh: A Real Political Vendetta, „Journal of Politics and Law” 2010, vol. 3, nr 2, s. 114–116.
104 Wyrok Izby Odwoławczej Trybunału Zbrodni Międzynarodowych w Bangladeszu z dnia 17 września 2013 r. w sprawie Prokurator przeciwko Abdulowi Quaderowi Mollahowi, sprawa nr ICT-BD 02/2012.
105 International Crimes (Tribunals) (Amendment) Act, 2013 (Act nr III of 2013).
106 J. Sen, The Trial of Errors in Bangladesh: The International Crimes (Tribunals) Act and the 1971 War Crimes Trial, „Harvard Asia Quarterly” 2012, vol. 14, nr 3, s. 33–43.
107 Źródło: wywiad z dr. Mizanurem Rahmanem, przewodniczącym Narodowej Komisji Praw Człowieka w Bangladeszu (odpowiednika instytucji ombudsmana), przeprowa-dzony 12 grudnia 2013 r. w Dhace (Bangladesz).
niewydolność ekonomiczna kraju do tworzenia kompleksowych programów repa-racyjnych są tego potwierdzeniem.
2.5.2. Przyszłość sprawiedliwości międzynarodowej karnej: sądy