Turystyka historyczna i „turystyka żywej historii”

Literatura fachowa: Jako główne destynacje turystyki historycznej są w szczególności obszary archeologiczne i posiadające duże znaczenie historyczne [Ashworth 2000, s. 278]. Podstawową motywacją uczestników tego rodzaju podróży jest odwiedzanie miejsc związanych z wydarzeniami historycznymi lub z udokumentowanymi znaleziskami. Tym samym w jej ramach funkcjonuje także grupa podróży, określanych mianem turystyki archeologicznej [Kaczmarek K. 2010]. Ze względu znaczną popularyzację w ostatnich dziesięcioleciach form wyjazdów, których głównym celem jest aktywne lub bierne uczestnictwo w imprezach takich jak inscenizacja historyczna, festyn historyczny czy rekonstrukcja historyczna [Bogacki 2008, s. 311] tę odmianę współczesnej turystyki historycznej często wyodrębnia się i określa ją mianem „turystyki żywej (ożywionej) historii”[Mikos v. Rohrscheidt 2008a, s.129-133; Buczkowska 2008, s. 59].

170

W miarę powiększania ilości czasu wolnego a także poprawiania jakości połączeń komunikacyjnych, coraz więcej osób uczestniczy w turystyce ukierunkowanej na udział w imprezach „żywej historii”. Są to zarówno wspomniane już powyżej (rozdz. 2.3.4) inscenizacje historycznych wydarzeń militarnych (bitew i oblężeń), które wydają się cieszyć coraz większym powodzeniem, jak i jeszcze bardziej popularne miejskie festyny historyczne¹⁹⁰ z inscenizacjami innych odległych w dziejach wydarzeń (np. związanych z powstaniem miejscowości, z najważniejszymi epizodami jej dziejów), a także tradycyjnych miejskich jarmarków oraz masowe festyny w skansenach, gdzie odgrywa się sceny dawnego życia codziennego, inscenizuje obchody świąt religijnych (np. Wielkanoc) czy rodzinnych (np. tradycyjne wesele¹⁹¹) oraz obrzędów związanych z przebiegiem wiejskiego roku (np. żniwa, dożynki, winobranie¹⁹² itd.). Przy okazji prezentuje się wymierające zawody (np. bednarstwo, wikliniarstwo itd.) lub prace wykonywane dawnymi technikami (np. wytwarzanie masła, orka wołami itd.).

Choć imprezy tego typu generalnie ukierunkowane są na zaoferowanie uczestnikom (widzom) rozrywki, to właśnie z uwagi na walory przekazu dawnej kultury poprzez rekonstrukcję wydarzeń oraz ze względu na treści i wartości edukacyjne, obecne w pokazach i inscenizacjach, są one także wydarzeniami kulturalnymi w szerokim znaczeniu tego słowa. Ponieważ zaś zainteresowani uczestnictwem lub obejrzeniem inscenizacji albo udziałem w pokazie lub festynie zjeżdżają się często i licznie z dalekich miejscowości¹⁹³ są one także silnym impulsem do zaistnienia oraz głównym elementem odrębnego rodzaju turystyki kulturowej w jej szerokim znaczeniu: podróży ukierunkowanych na poznawanie kultury życia codziennego lub na edukację poprzez jej przeżycie.

190 Por. podrozdział 2.3.1. niniejszej pracy o miejskiej turystyce kulturowej. Liczne festyny miejskie zawierają elementy inscenizacji historycznych. Ich uczestnicy, o ile głównym motywem ich podróży jest udział w takiej właśnie inscenizacji, mogą być zaliczeni do uczestników turystyki żywej historii. Otwierająca coroczny monachijski Oktoberfest parada, w której uczestniczą dziesiątki tysięcy członków regionalnych stowarzyszeń z całego świata jest także historyczną rekonstrukcją orszaku weselnego królewicza Ludwika Bawarskiego i Teresy Saskiej z roku 1810.

Szerzej na temat tego eventu, por.: Weishäupl 2000, s. 287-297.

191 Tradycyjne wiejskie obrzędy weselne rekonstruuje corocznie Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie pod Poznaniem. Por. Kuryłło 2007, s. 82n.

192 Jedyna impreza tego typu w Polsce organizowana jest w Zielonej Górze, mającej dawne tradycje winiarskie. Por: Kuryłło 2007, s. 85n.

193 Przykładem szerokiego oddziaływania może być wspomniana w rozdziale 2.3.4 inscenizacja Bitwy pod Grunwaldem albo coroczny Festyn Archeologiczny w Biskupinie, trwający 8 dni i ściągający tysiące odwiedzających i turystów, angażujący dla pokazów i inscenizacji setki aktywnych uczestników. Por. program ostatniego, XIII Festynu znajduje się na stronie Muzeum Archeologicznego w Biskupinie: www.biskupin.pl. Według danych Muzeum XIII Festyn w dniach 16-23września 2007 odwiedziło w sumie 65 tysięcy osób.

171 Turystyka historyczna jako całość obejmuje swym zakresem historyczne aspekty turystyki związanej z cywilizacją i kulturą (w jej powszechnym i partykularnym wymiarze).

Turystyką żywej historii nazywamy takie wyprawy turystyczne, których głównym celem jest aktywne lub bierne uczestnictwo w imprezach mających na celu rekonstrukcję wydarzeń historycznych, ich inscenizację lub prezentację dawnego życia codziennego oraz obrzędów i zwyczajów wynikających z miejscowej historycznej tradycji.

W inscenizacjach i rekonstrukcjach znaczącą rolę gra osobiste przeżycie historii przez uczestnika, jej doświadczenie w ramach historycznej rekonstrukcji wydarzeń lub pokazu procesu wytwórczego a nawet – w miarę możliwości – udział w niej poprzez przyjęcie na siebie roli statysty (lub nawet aktora) w inscenizowanym wydarzeniu albo podjęcie praktycznej czynności wytwórczej w ramach pokazu. Z tego powodu wyprawy takie bywają też nazywane turystyką żywej historii czy tez turystyką przeżyciową i zaliczane są do szybko rozwijającego się segmentu zorientowanej na „przeżywanie” turystyki kulturowej¹⁹⁴.

Uczestnicy inscenizacji historycznych, festynów żywej historii i masowych imprez w skansenach stanowią dwie nie zawsze wyraźnie wyodrębnione grupy:

aktywnych aktorów¹⁹⁵ inscenizacji oraz jej biernych uczestników-widzów. Płynność tej granicy spowodowana jest faktem, że o ostatecznej – czynnej lub biernej – roli konkretnego uczestnika w imprezie decyduje jej przebieg i ewentualne włączenie się widza w konkretnym etapie lub w którymś z elementów inscenizacji w aktywne działania. Jednak już wstępne określenie swojej roli przez uczestnika ma poważne znaczenie dla przebiegu imprezy z jego punktu widzenia i w konsekwencji – dla określenia go jako turysty lub tylko odwiedzającego, konsumenta kultury czy zaledwie rozrywki. W przypadku uczestników zdecydowanych już wcześniej na aktywny udział sama impreza wymaga długotrwałej, często zespołowej pracy nad programem występu czy prezentacji, zaś pobyt w miejscu pokazu trwa znacznie

194 Pojęcie „erlebnisorientierter Kulturtourismus“ czy wprost: „Erlebnistourismus” szeroko opisuje i uzasadnia T. Heinze [2002, na s. 120-123]. Autor uznaje przy tym turystykę „przeżyciową”

za rozszerzenie oferty klasycznych kulturowych wypraw ku autentycznym reliktom dziedzictwa kulturowego i uważa ją za naturalną konsekwencję rozpowszechnionej „pedagogiki przeżyciowej”

(Erlebnispädagogik) i istotny element zagospodarowywania czasu wolnego współczesnego, zorientowanego na konsumpcję przeżyć społeczeństwa (Erlebnisgesellschaft).

195 W Polsce założono w ostatnich latach dziesiątki grup rekonstrukcyjnych i inscenizacyjnych. Choć większość z nich jest zorientowana na rekonstrukcje militarne, pojawiają się także grupy inscenizacji „cywilnych”, jak grupa Żywe Muzeum. Por: strona internetowa tej grupy:

www.zywe.muzeum.chantberry.com/index.html (dostęp w dn. 1 grudnia 2007).

172

dłużej z uwagi na konieczność przygotowania występu na miejscu. Ponieważ czas przebywania wielu z nich na miejscu imprezy (różnym od miejsca ich zamieszkania) wraz z podróżą trwa z reguły dłużej niż jedną dobę, zaś ich udział w pokazie jest zazwyczaj nieodpłatny i ma miejsce (a jest to warunkiem¹⁹⁶) w ramach ich czasu wolnego, to właśnie oni stanowią główną grupę turystów kulturowych w ramach tego typu podróży. Uczestnicy bierni (widzowie) konsumują gotowy produkt turystyczny jako jego odbiorcy, rzadziej bywają aktywizowani jako uczestnicy poszczególnych elementów. Przyjeżdżają zatem (lub nawet przychodzą) na miejsce zdarzenia na czas trwania samego „eventu”, tak więc większość z nich w najlepszym razie można zakwalifikować do kategorii jednodniowych odwiedzających (bez noclegu), tylko ci z nich (z reguły nieliczni), którzy na miejscu przebywają dłużej są turystami w znaczeniu przyjętych powszechnie definicji. To jednak jednodniowi odwiedzający w swej masie tworzą ruch turystyczny, związany z tego rodzaju eventami.

Główne destynacje turystyki żywej historii. W Europie: (przykłady): niektóre pola słynnych bitew, wśród nich np. Hastings (1066 Wlk. Brytania), Largs (1263 inwazja Wikingów – Szkocja), Waterloo (1815 Belgia), Lipsk (1813 Niemcy), Rekonstrukcje wydarzeń historycznych: Egzekucja Karola I (1649 Londyn, Anglia), Passionsspiele (Męka Jezusa) Oberammergau (Niemcy) Oktoberfest – (1810 królewskie wesele w Monachium, Niemcy), Życie codzienne w dawnych epokach:

Rzym: Święto Rzymian w Augusta Raurica (Szwajcaria – kanton Basel), Średniowiecze: Wioska średniowieczna Schlachte-Zauder, Brema), Visehrad (Węgry), Targ średniowieczny: Bruksela-Vorst. Tematyczne: Yorvik Wiking Festival (York, Wlk. Bytania), Festiwal Kuglarzy (Feldkirch – Austria).

W Polsce: (przykłady): Historyczne bitwy: Bitwa pod Grunwaldem (1410), Oblężenie Malborka (1410), Szturm Twierdzy Zamość (1648), Srebrna Góra – szturm fortów (1807), Bitwa pod Inowłodzem (1915) w Tomaszowie Mazowieckim, Wybuch Powstania Wielkopolskiego (Poznań 1918), Inne wydarzenia historyczne:

Pasja w Kalwarii Zebrzydowskiej, Konstytucja 3-maja (1791 Warszawa), Życie codzienne w dawnych epokach: Biskupin – (Festyn Archeologiczny), Pelplin (Jarmark Cysterski), Wolin – Festiwal Wikingów, Uniejów (Jarmark), Muzeum Rolnictwa Szreniawa (Wesele wiejskie), Lato z Historią na Zamku Drawskim (seria imprez), Jarmark Dominikański w Gdańsku. Osobną grupę stanowią turnieje rycerskie, których jest w Polsce kilkadziesiąt. Najważniejsze z nich odbywają się

196 W przypadku udziału w imprezie turystycznej w formie pracy odpłatnej, także na miejscu jej wykonania, mamy do czynienia z wykwalifikowanym lub niewykwalifikowanym personelem, zatem osoby z tej grupy nie spełniają definicji turysty, por. rozdz. 1.1.

173 w Golubiu-Dobrzyniu, Gniewie, Krasiczynie, Krakowie (Barbakan), Dębnie (Tarnowskim).

Profil typowego uczestnika: Z uwagi na swoją widowiskowość a także na obecność licznych elementów o charakterze edukacyjnym imprezy żywej historii są popularne wśród grup rodzinnych z dziećmi oraz stanowią istotną część programu wycieczkowego dla grup szkolnych. Te dwie grupy stanowią najliczniejszą część odwiedzających, korzystających z oferty tego rodzaju turystyki kulturowej.

Niezależnie od nich sami (działający grupach amatorskich) aktorzy inscenizacji stanowią pokaźną grupę wśród uczestników tego typu wypraw. Ich wyjazd i aktywność w takiej roli odbywa się wówczas w ramach osobistego hobby i może być zaliczona do aktywnej turystyki.

Szczególne wymagania: Powszechnie od imprez tego rodzaju wymagany jest pewien poziom gry aktorskiej oraz określony (różny w zależności od skali eventu) zakres widowiskowości, wyrażającej się tak w strojach i zachowaniach aktorów, jak i dekoracjach. Od niektórych szczególnie popularnych imprez oczekuje się monumentalnych wymiarów. Rzadziej i tylko w stosunku do eventów z dłuższą tradycją i większym prestiżem uczestnicy posiadający głębszą wiedzę historyczną mogą artykułować wymaganie autentyczności detali używanych historycznych strojów a nawet języka (używanie słownictwa właściwego epoce). Ta sama grupa uczestników oczekuje także wierności odgrywanych scen czy nawet dialogów wobec prawdy historycznej (ten element obok poziomu gry bywa najczęściej tematem krytycznych komentarzy).

Szczególna wrażliwość: Uczestnicy tych wypraw nie przejawiają szczególnego, grupowo specyficznego rodzaju wrażliwości.

Wymagania wobec prowadzącego grupę: Najczęściej brak wyraźnie i szczególnie często artykułowanych wymagań. Wynika to z faktu, że rola pilota takiej grupy ogranicza się zazwyczaj do zadań organizacyjnych. Inna sytuacja ma miejsce, gdy w programie wyprawy grupowej przewidziany jest historyczny komentarz.

W przypadku, gdy wygłasza go pilot, musi on być w stanie odpowiedzieć na ewentualne pytania w jego kontekście tematycznym. Podobne oczekiwanie może dotyczyć znajomości topografii miejsca historycznego.

174