3. Turystyka jest też przekazem kultury. Określone wartości kulturowe przenoszone są współcześnie nie tylko przez procesy urbanizacji, nie tylko przez środki
1.6. Turystyka kulturowa jako odrębny rodzaj w ramach zjawiska turystyki turystyki
powyżej najszersze spojrzenie uniwersalne. Dlatego, choć należy docenić jego rolę dla całej humanistycznej refleksji nad turystyką, a także dla analizy jej znaczenia społecznego i formułowania jej zadań w dialogu międzykulturowym – zaproponowana przez nas definicja nie w pełni może je wykorzystać. Wynika to z faktu, że funkcjonalne definiowanie turystyki kulturowej musi mieć na celu przede wszystkim jej możliwie jasne i ostre rozgraniczenie od pozostałych segmentów turystyki. Przedstawiona propozycja definicji usiłuje z jednej strony spełnić kryteria definicji akademickiej, możliwej do zastosowania w klasyfikacji w ramach rodzących się samodzielnych nauk o turystyce i w kontekście najpowszechniej dziś przyjmowanego sposobu pojmowania turystyki kulturowej. Z drugiej strony zastosowane w niej jednocześnie dwóch komplementarnych wobec siebie kryteriów wyodrębnienia turystycznych wypraw kulturowych umożliwi jej użycie dla zaspokojenia realnie istniejących potrzeb: dla szczegółowej i ukierunkowanej na poszczególne formy i typy wypraw analizy tego zjawiska, dla identyfikacji i segmentacji poszczególnych rodzajów ofert, wreszcie – w przypadku jej przyjęcia i praktycznego zastosowania przez podmioty aktywne na rynku turystycznym - dla promocji i dystrybucji propozycji i produktów tak ujętej turystyki kulturowej wśród potencjalnych konsumentów.
1.6. Turystyka kulturowa jako odrębny rodzaj w ramach zjawiska turystyki
Przy uznaniu motywacji samego turysty oraz faktycznie zrealizowanego programu wyprawy za decydujące kryteria zakwalifikowania jego związanej z wyjazdem aktywności do poszczególnych rodzajów turystyki, nie będzie trudne rozgraniczenie turystyki kulturowej od turystyki rekreacyjnej, kwalifikowanej, zdrowotnej, biznesowej, sportowej, motywacyjnej czy jeszcze innych, mniej popularnych jej rodzajów. Pewien problem stanowi natomiast wyraźniejsze ustalenie relacji turystyki kulturowej do tego spośród typów turystyki, historycznie wyodrębnianych przez polskich badaczy, który wydaje się być jej znaczeniowo
53 najbliższy. Jest nim turystyka krajoznawcza. Stanowi ona funkcję i w pewnym sensie praktyczną realizację krajoznawstwa, zatem dla jej zdefiniowania musi najpierw zostać bliżej wyjaśnione znaczenie tego terminu. Krajoznawstwo jest definiowane jako „ogół wiedzy o kraju (zazwyczaj ojczystym) lub jego regionie, obejmujący zagadnienia geograficzne, historyczne, archeologiczne, etnograficzne, przyrodnicze; zdobywanie takiej wiedzy; także: ruch społeczny popularyzujący wiadomości o kraju poprzez różne formy turystyki” [Zgółkowa, 1998, t. 17. s. 456].
Wynika z tego, że w przypadku krajoznawstwa mamy do czynienia najpierw z dziedziną wiedzy teoretycznej, mieszczącej się w zakresie nauk geograficznych a także fragmentarycznie nauczanej w ramach przedmiotów szkolnych (w tym głównie geografii). Dopiero w następnej kolejności krajoznawstwo jest ruchem społecznym (a zatem nie ukierunkowanym na działalność komercyjną), który zmierza do rozpowszechniania wiedzy o własnym kraju poprzez pobudzanie, realizowanie i organizowanie aktywności turystycznej. Krajoznawstwu przypisuje się przy tym istotne funkcje poznawcze45, widząc w nim nawet właściwą treść całego ruchu turystycznego, co w świetle powszechnie uznawanych, bardzo szerokich definicji turystyki wydaje się nie mieć uzasadnienia, jako że motywacją do podjęcia aktywności turystycznej i istotnym elementem czasu wolnego w jej ramach są przecież także odpoczynek i rozrywka [Gaworecki 2003, s. 31].
Aktywność turystyczną, zmierzającą do realizacji celów krajoznawczych określa się jako turystykę krajoznawczą, uściślając przy tym zakres jej zainteresowań do poznawania zasobów i walorów przyrodniczych, w tym ukształtowanych bez ingerencji człowieka (jak osobliwości flory i fauny, a także zasoby geologiczne i walory dziewiczego krajobrazu) oraz zasobów i walorów poza przyrodniczych, czyli ukształtowanych przez człowieka (określanych jako antropogeniczne) [Suprewicz, 2005, s. 158n].
45 Por. Łobożewicz, Bieńczyk, 2001, s. 188. „(...) krajoznawstwo jest działalnością zaspokajającą potrzeby poznawcze turysty. Krajoznawstwo wypełnia treścią ruch turystyczny. Bez krajoznawstwa turystyka byłaby zwykłym przemieszczaniem się w przestrzeni, podróżą, marszem, jazdą czy pływaniem. W niektórych przypadkach turystyka upodobniłaby się do sportu masowego”.
54
Ryc. 1. Turystyka kulturowa a inne rodzaje turystyki
Podział oparty na kryterium celu (programu) wypraw turystycznych
Podział oparty na kryterium osobistych motywów turystów
Źródło: Opracowanie własne
Oznacza to, że przy przyjęciu kryterium fizycznego celu wyprawy jako decydującego o jej zakwalifikowaniu do rodzajów turystyki, turystyka krajoznawcza może być dla turystyki kulturowej pojęciem nadrzędnym – za swoje potencjalne cele uznaje ona bowiem wszystkie zasoby i walory na terenie danego kraju, zatem zarówno te zaliczane wytworów do kulturowych, jak i te określane mianem przyrodniczych (przy czym także niektóre cele przyrodnicze stanowią obiekt zainteresowania turystyki kulturowej (por. 1.4.7.). Zgodnie z takim kryterium wyodrębniania w ramach turystyki krajoznawczej poza obrębem turystyki kulturowej pozostałyby tylko te cele krajoznawcze, które w żaden sposób nie zostały ukształtowane ani przetworzone przez człowieka, czyli cele mające charakter przyrodniczy w sensie ścisłym46, ponieważ pozostałe walory przyrodnicze są celem niektórych wypraw turystyki kulturowej. Z kolei przy przyjęciu motywacji samego turysty jako decydującego kryterium ten wyraźny podział nieco się komplikuje.
Uczestnik turystyki kulturowej wybiera tę właśnie formę podróży m.in. ze względu na chęć spotkania (rozumianego jako forma osobistej konfrontacji) z określonym środowiskiem kulturowym, zatem motywy poznawcze, choć odgrywają w tym na pewno ważną rolę, nie wyczerpują całego zakresu jego motywacji. Klasyczny
46 Suprewicz, 2005, s. 158. Autor oznacza wprawdzie terminem „zasoby i walory przyrodnicze sensu stricte” wszystkie (a więc także przekształcone) walory przyrody, niemniej następnie dokonuje ich dokładniejszego podziału.
55 turysta kulturowy może (i zapewne także powinien) chcieć więcej niż tylko
„poznać” miejsca, obiekty i wydarzenia, które są celem jego podróży – może on także uczynić owo spotkanie okazją do głębiej idącego dialogu między kulturą własnego kręgu a zwiedzanego środowiska kulturowego. Jeśli dodatkowo przyjmiemy, że głównym wyrażanym celem krajoznawstwa jest poznanie przede wszystkim własnego kraju, zakresy obydwu pojęć: turystyki krajoznawczej i kulturowej rozmijają się w znacznie większym stopniu, ponieważ w takiej sytuacji tylko wyprawy kulturowe ukierunkowane na poznanie własnego dziedzictwa kulturowego mogą być rozważane w kontekście ich relacji do krajoznawstwa.
Podsumowując, relacja turystyki kulturowej do turystyki krajoznawczej może być różnie określana: w zależności od kryteriów podziału i sposobu definiowania poszczególnych rodzajów turystyki, turystyka kulturowa albo stanowi (przeważającą) część turystyki krajoznawczej, albo ich zakresy się przecinają (por. ryc. 1.), przy czym najmniejszą możliwą częścią wspólną są wyprawy zmierzające do poznania walorów antropogenicznych własnego kraju.