Turystyka kulturowo-przyrodnicza

Literatura fachowa: Dzieje wystaw ogrodowych i związanych z nimi przedsięwzięć turystycznychopisują Benesch A., Doblhammer R [2006, s. 57-89].

Cele tej formy turystyki kulturowej definiuje Steinecke [2007, s.87nn]. Według niego są nimi przede wszystkim zwiedzanie historycznych parków i ogrodów, funkcjonujących samodzielnie lub stanowiących np. otoczenie rezydencji albo element przestrzeni miejskiej. Z drugiej strony do typowych destynacji tej formy turystyki zaliczają się także tereny chronionej przyrody (jak parki narodowe czy krajobrazowe) z muzeami przyrodniczymi i ścieżkami dydaktycznymi, ogrody botaniczne, palmiarnie, oranżerie, ogrody zoologiczne, arboreta i podobne instytucje, wystawy ogrodowe i przyrodnicze [Mikos v. Rohrscheidt 2008a, s. 133nn], a także funkcjonujące niezależnie od przyrodniczych walorów otoczenia

176

muzea historii naturalnej. Füllenbach [2003, s. 57-58] zestawia listę touroperatorów, oferujących wyprawy tego rodzaju. Po raz pierwszy w polskiej refleksji naukowej ta forma turystyki stała się przedmiotem obszernego opracowania dopiero w roku 2016, w tematycznym tomie czasopisma „Turystyka Kulturowa” [nr 1/2016], który otwiera obszerne opracowanie o charakterze systematycznym [Mikos v Rohrscheidt 2016].

Zgodnie z przyjętą tutaj definicją turystyki kulturowej, w której do kryteriów jej ściślejszego określenia i wyodrębnienia zaliczyliśmy także „powiększenie wiedzy o świecie otaczającym”, w ramach turystyki kulturowej mieszczą się także wyprawy, których głównym celem jest spotkanie z naturą. Jest to uprawnione w dwóch przypadkach. Jeden z nich zachodzi wówczas, gdy przyrodnicze cele takiej podróży dadzą się zaliczyć do bezpośredniego środowiska życia człowieka i są przez niego zagospodarowane (parki, ogrody), albo też chronione i udostępniane do zwiedzania jako naturalne dziedzictwo (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, punkty widokowe). Drugi ma miejsce wtedy, gdy cel wyprawy ma wyraźny charakter edukacyjny. W pierwszym przypadku podróż można określić jako przyrodniczo-kulturową, w tym drugim jako przyrodniczo-edukacyjną.

Oba rodzaje wypraw mieszczą się w poniższej propozycji wyodrębnienia interesującego nas typu podróży:

Podróż kulturowo-przyrodnicza to taka forma turystyki, w której główny cel stanowią naturalne walory środowiska a motywacją uczestników jest spotkanie z chronionym lub organizowanym przez człowieka dziedzictwem naturalnym albo powiększenie wiedzy o świecie otaczającym.

Wśród tak wyodrębnionych podróży kulturowo-przyrodniczych znajdują się m.in. wyprawy do pojedynczych celów lub objazdowe po parkach narodowych, chroniących naturalne dziedzictwo danego kraju lub regionu. Także ściśle kulturowe podróże, mające w swym programie jako główne cele zwiedzanie historycznych parków i ogrodów, arboretów (tworzone przez człowieka skupiska drzew różnych gatunków) i ogrodów botanicznych, palmiarni i oranżerii – a więc form przyrodniczych, „organizowanych” przez człowieka są wyprawami kulturowo-przyrodniczymi¹⁹⁹. Do tej grupy zaliczymy wreszcie także podróże podejmowane lub organizowane w celu obejrzenia cudów natury (jak wyjątkowe formy krajobrazu

199 Podróże w celu zwiedzania ogrodów i obiektów ekspozycji przyrodniczej mają w krajach z rozwiniętą ofertą turystyki kulturowej nie tylko liczne grono miłośników ale także swoich wyspecjalizowanych oferentów. S. Füllenbach [2003, s. 58] w zestawieniu niemieckich touroperatorów, organizujących takie podróże wyróżnia pięć biur podróży, dla których jest to ich główna działalność.

177 czy rzadkie formacje geologiczne), czy też zapoznania się z anomaliami przyrodniczymi (bardzo rzadkie lub niezwykłe w swej zewnętrznej formie procesy przyrodnicze, endemiczne gatunki roślin i zwierząt), o ile ich cel jest edukacyjny.

Organizowane już od połowy XIX wieku wystawy ogrodowe, które po II wojnie światowej stały się imprezami masowymi, gromadzącymi miliony odwiedzających, są od dłuższego czasu także impulsem do organizowania wypraw turystycznych lub podejmowania indywidualnych wyjazdów. Ten typ monofinalnej podróży stał się od lat stałym elementem turystyki kulturowo-przyrodniczej i stanowi jej osobny gatunek²⁰⁰.

Wśród podróży z przewagą celów przyrodniczych niektórzy badacze wyróżniają także szczególny typ podróży przyrodniczo-studyjnych [Dreyer 2000, s. 91]. Organizowane dla kręgu osób zainteresowanych nie tylko przeżyciem piękna przyrody, wyróżniają się one przez udział szczególnie dobrze wykwalifikowanego fachowego personelu prowadzącego, obecności w programie wyprawy elementów wykładu lub obserwacji przyrody z fachowym komentarzem. Często umieszczają one także na liście swoich celów liczne projekty ochrony przyrody wraz z odpowiednim specjalnym programem pobytu w nich.

Istotną cechą większości podróży z tej grupy jest ich wieloaspektowość. Choć głównym motywem podróży jest sama (najczęściej chroniona) przyroda, i to walory naturalne tworzą listę głównych celów wycieczki, to jednak znaczną grupą na tej liście są także obiekty pośrednio związane z przyrodą (jak muzea i wystawy przyrodnicze, kolekcje sztuki poświęcone przyrodzie), ale także znajdujące się w docelowej okolicy inne ciekawe obiekty, będące typowymi celami innych gałęzi turystyki kulturowej, np. wybitne dzieła architektury, pomniki historii, dobrze zachowane zespoły urbanistyczne czy miejsca związane z biografią znanych ludzi.

Przyczyn takiego wyboru celów jest kilka. Należy do nich miedzy innymi dążenie do pełnego ukazania zjawisk przyrodniczych, interesujących uczestników wycieczek, np. przedstawienia całorocznego cyklu życia przyrody w danym miejscu, co podczas krótkiej wycieczki możliwe jest często tylko dzięki zwiedzaniu muzeów przyrodniczych lub wystaw. Innym powodem jest częsta niemożność oddzielenia elementów czystej natury od porządkujących je lub chroniących działań człowieka, jak tworzenie (już od czasów Renesansu) kompleksów rezydencjonalno-parkowych [Steinecke 2007, s. 86-87] z licznymi elementami wkomponowanej w przyrodę architektury, pionierskich prób harmonizacji natury i architektury

200 W 1869 roku zorganizowano pierwszą w Europie Międzynarodową Wystawę Ogrodową (IGA) w Hamburgu. Przeprowadzane od roku 1951 w różnych miastach Niemiec co dwa lata Federalne Wystawy Ogrodowe (Bundesgartenschau) są jej historyczną kontynuacją. Gromadzą one miliony zwiedzających i są impulsem dla setek organizowanych w tym czasie grupowych wycieczek [Por. Benesch, Doblhammer 2006, s. 58].

178

w monumentalnych parkach wokół rezydencji²⁰¹, czy też budowanie obiektów dla celów gromadzenia i ekspozycji obiektów żywej przyrody (jak oranżerie czy palmiarnie), które same są wysokiej klasy dziełami architektury (a więc ludzkiej kultury). Jednak chyba najważniejszym powodem stałego połączenia natury i obiektów kultury materialnej jest skład uczestników przyrodniczo-kulturowych grup turystycznych: z reguły są to ludzie wykształceni i o szerokich horyzontach, zatem w kręgu ich zainteresowania znajduje się zarówno przyroda, jak i dziedzictwo kulturowe.

Z uwagi na swój ściśle edukacyjny charakter do turystyki kulturowo-przyrodniczej w sensie szerszym nalezą także szkolne czy akademickie wycieczki edukacyjne, podejmowane w celu przekazywania „na miejscu” (a więc w naturalnych warunkach życia roślin i zwierząt), wiedzy o środowisku przyrodniczym człowieka. Szczególnie mocno charakter kulturowy tych wypraw widoczny jest wówczas, gdy spełniają one postulaty wychowania i zmiany w świadomości, nieodzownej dla zrozumienia przez szerokie grupy ludzi wartości środowiska naturalnego i konieczności jego ochrony. Podróże przyrodniczo-edukacyjne organizowane jako część powszechnego kształcenia, są spełnieniem postulatów, formułowanych od dłuższego czasu przez organizacje międzynarodowe, powołane dla ochrony dziedzictwa naturalnego²⁰². Właściwie prowadzone, stają się one także nauką prawidłowego zachowania turystów w stosunku do środowiska naturalnego i przez ten fakt tworzą stopniowo model „łagodnej, tzn. znośnej dla środowiska naturalnego i ludzi turystyki”²⁰³, przez co wnoszą swój wkład nie tylko w kształcenie w zakresie przyrodniczym, ale także w edukację turystyczną.

Główne destynacje turystyki kulturowo-przyrodniczej. W Europie Zespoły pałacowo-parkowe: Potsdam, Dessau-Wörlitz, Brühl k. Kolonii, Monachium-Nymphenburg (Niemcy), Wersal, Fontainebleau (Francja), Studley, Kew (Wlk. Brytania), Caserta, Padwa (Włochy), Schönbrunn (Austria), Güell (Barcelona, Hiszpania), Kromerice (Czechy), Wystawy przyrodnicze: corocznie w różnych miejscach w Niemczech, Francji, Wlk. Brytanii. Parki: Tatton Park (Cheshire, Wlk. Brytania), Painshill (Surrey, Wlk. Brytania), Park Orientalny Maulevrier

201 Najznakomitszy i cieszący się coraz większym powodzeniem wśród turystów przykład zamierzonej i nierozdzielnej kompozycji natury i architektury stanowi zrealizowany w XIX wieku pomysł księcia Hermanna Pücklera, dziś transgraniczny obiekt Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO:

Park Mużakowski nad rzeką Nysą, w Łęknicy i Bad Muskau na granicy polsko-niemieckiej.

202 Tamże: „Edukacja w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego powinna, podobnie jak matematyka, stać się częścią powszechnego curriculum edukacyjnego” [za: Griese 2001, s. 27.]

203 Por. Buck [1997, s. 113]. Turystykę spełniającą ten postulat autor określa tam mianem „turystyki etycznej“.

179 (Francja), Ogrody pokazowe: Eden Project (Kornwalia, Wlk. Brytania), Ogród Hestercombe (Somerset, Wlk. Brytania), „botanika Science Center” (Bremen, Niemcy), Szlaki ogrodowe: Szlak Sztuki ogrodowej Ren-Maas, Szlak ogrodowy

„po obu stronach Ems” (Niemcy), Dolina Zachodniej Loary (Francja), Szlaki parków o ogrodów w Somerset i Cheshire (Wlk. Brytania), Szlak Parków w Piemoncie (Włochy).

Polsce: Szczególnie popularne Parki Narodowe z muzeami przyrodniczymi:

Tatrzański Woliński, Karkonoski, Wielkopolski, Kampinoski, Pieniński, Ojcowski, Bieszczadzki, Gór Stołowych, Białowieski, Świętokrzyski. Ogrody Botaniczne:

Gdańsk (Oliwa), Poznań (UAM), Wrocław (UWr), Warszawa (UW) i Ogród Warszawa-Powsin (PAN), Kraków (UJ), Łódź, Lublin (UMCS), Toruń (Zoobotaniczny), Zielona Góra, Zakopane, Gołubie (Kaszuby). Arboreta: Kórnik k. Poznania, Lądek Zdrój, Gołuchów k. Kalisza, Bolestraszyce k. Przemyśla, Kudypy k. Olsztyna.

Zespoły Parkowe: Warszawa-Łazienki, Wilanów, Park Mużakowski w Łęknicy (Polska-Niemcy), Nieborów i Arkadia k. Łowicza, Rogalin k. Poznania, Kozłówka k. Lubartowa, Śląski Park Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, Milicz (Dolnośląskie), Park Szczytnicki (Wrocław), Park Cytadela (Poznań), Żagań, Białowieża,

Palmiarnie: Poznań, Łódź,

Profil typowego uczestnika: W przypadku parków narodowych i ogrodów botanicznych najliczniejszymi zwiedzającymi są grupy szkolne, grupa zwiedzających parki i ogrody jest bardziej zróżnicowana. W wielodniowych podróżach kulturowo-przyrodniczych i w wycieczkach na wystawy przyrodnicze i ogrodowe dominują pary w średnim i starszym wieku oraz starsze osoby samotne.

Szczególne wymagania: Dokładna realizacja programu przyrodniczego, fachowe prowadzenie zwiedzania, w przypadku grup szkolnych coraz częściej nowoczesne metody prezentacji i pokazu, oferta ścieżek dydaktycznych.

Szczególne uwrażliwienia: Poza często spotykaną orientacją na ochronę przyrody i przedsięwzięcia jej służące uczestnicy tych wypraw nie przejawiają szczególnego, grupowo specyficznego rodzaju wrażliwości na przekazywane treści.

Wymagania wobec prowadzącego grupę: W przypadku pełnienia roli merytorycznego przewodnika pilot takich grup powinien posiadać wykształcenie średnie lub wyższe w dziedzinie przyrodniczej (biologia, leśnictwo, ogrodnictwo) lub przynajmniej posiadać duże doświadczenie w prowadzeniu po obiektach tego rodzaju.

180

Przykład 1: Podróż rowerowa: Najpiękniejsze Parki Narodowe i Pojezierze