Rodzaje i formy turystyki kulturowej
Przykład 1: Akademicka podróż seminaryjna
2.3. Powszechna Turystyka Kulturowa
2.3.1. Turystyka miejska
Literatura fachowa: Podróże do miast są bez wątpienia jedną z najstarszych form turystyki w ogóle i jako takie doczekały się bogatej literatury [M.in. Lohmann 1989, s.3; Weber 2000, s.51; Fainstain, Judd 1999]. Aktualnie miasta są coraz bardziej liczącym się punktem docelowym w światowym ruchu turystycznym [Kaczmarek J. i S. 2009, s. 9]. Zarówno motywy jak i formy zwiedzania przestrzeni miejskiej nadal pozostają bardzo różnorodne. Nadal jednak dominują aspekty kulturowe, jak zwiedzanie zabytków, uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych i rozrywka, odwiedziny w muzeach, wędrówki historycznymi traktami i ulicami, wizyty w miejscach owianych historią lub legendą [Buczkowska 2008, s. 51-52]
dzięki czemu turystyka miejska stanowi bez wątpienia jeden z najważniejszych segmentów turystyki kulturowej. Taki jej charakter uwzględniają współczesne definicje turystyki miejskiej, widzące w niej „turystykę, której celem jest odwiedzanie i poznawanie miasta traktowanego jako dziedzictwo kulturowe i uznawanego jako niepodzielny element przestrzeni turystycznej”
[Kowalczyk 2005, s. 157]. Ze względu na wspomnianą wyżej różnorodność, a jednocześnie masową skalę podróży turystycznych do miast, zostały one w niniejszej klasyfikacji zaliczone do powszechnej turystyki kulturowej, jakkolwiek wśród „turystów w mieście” daje się zauważyć elitarną grupę „turystów miejskich”, ukierunkowanych na poznawanie miasta jako dziedzictwa kulturowego [Madurowicz 2008, s. 73]. W polskiej literaturze naukowej ukazało się w ostatnich latach kilka znaczących książkowych pozycji odnoszące się do turystyki miejskiej i jej uczestników. Miejskim produktem turystycznym zajął się w systematycznej analizie A. Pawlicz [2008]. Pośrednio aspekty kulturowe turystyki w miastach porusza praca Piotra Zmyślonego [2015] dotycząca funkcji turystycznej miast. jako ośrodków docelowych turystyki. Bezpośrednio do zagadnień funkcjonowania miasta jako typu destynacji turystyki kulturowej odnosi się zbiorowa monografia
132
pod red. A. Mikosa v. Rohrscheidt [2011] prezentująca je na przykładzie jednej z polskich metropolii – Poznania. Natomiast profil miejskich turystów kulturowych na przykładzie odwiedzających to samo miasto analizuje obszernie praca Karoliny Buczkowskiej [2014]. Z kolei specyficzną i gwałtownie zyskującą na popularności formę turystyki miejskiej „city break” poddały analizie M. Prylińska i P. Ratkowska [2009].
Mianem turystyki miejskiej określamy ten rodzaj podróży turystycznych, których wyłączną lub w znacznym stopniu przeważającą destynacją są miasta.
Drugorzędne przy tym jest rozróżnienie, czy są to miasta o znaczeniu historycznym, czy też współczesne ośrodki polityczne, kulturowe i rozrywkowe.
Zwyczaj odwiedzania miast znany jest już od czasów antyku i trwa nieprzerwanie aż do naszych czasów139. To miasta jako centra handlu i rzemiosła, polityki i edukacji a także ośrodki religijne od swojego powstania przyciągały odwiedzających, kierowanych najróżniejszymi motywami. Choć dawniej cele takich podróży były w pierwszym rzędzie handlowe, polityczne lub religijne, to jednak na pewno w bardzo licznych przypadkach istotnym elementem takiej podróży było zwiedzanie monumentów, zabytków lub osobliwości. Klasyczna Grand Tour, modna od XVII wieku, opierała się głównie na odwiedzaniu stołecznych rezydencji panujących oraz miast z ich monumentami. W wieku XIX romantyczna moda na zwiedzanie zabytków Średniowiecza wiodła znacznie szersze grupy zamożnych mieszczan ku zamkom, ale i miastom z ich katedrami [Meier 1994, s.13-14].
Fakt ten sprawia, że możemy uznać podróże do miast za jedną z najstarszych gałęzi turystyki w ogóle. Jednak właściwa powszechna turystyka miejska, obejmująca także wyjazdy głównie w celach kulturowych i poznawczych, rozwinęła się na masową skalę dopiero wraz z rozwojem masowej komunikacji i z będącym jej skutkiem wzrostem ogólnej mobilności społeczeństwa. Za symbol może uchodzić fakt, iż wycieczki pierwszego profesjonalnego biura podróży Thomasa Cooka w Anglii w latach czterdziestych XIX wieku, uważane za początek masowej turystyki, mają za swój cel przecież miasta, choć nie od początku chodziło w nich w pierwszym rzędzie o zwiedzanie zabytków.
Zasadniczo turystykę miejską można zaliczyć do podróży kulturowych w sensie szerszym (popularnym), ponieważ zdecydowana większość tych wycieczek ma wprawdzie w swoich programach elementy zarówno kultury „wysokiej”
(jak zwiedzanie obiektów dziedzictwa kulturowego), jak i popularnej (wizyty
139 Por. Lohmann 1989, s. 3. Lohmann określa tam turystykę miejską jako „Urform des Tourismus” – najdawniejszą formę turystyki.
133 w obiektach kultury popularnej), jednak przeważają te ostatnie, zaś cały program najczęściej nie jest nakierowany wyłącznie na kulturę.
Generalnie można stwierdzić, że zorganizowane podróże miejskie niemal zawsze wykazują cechy imprez turystyki kulturowej (przy czym kryterium jest ich program), podczas kiedy prywatne podróże turystów do miast mają bardzo zróżnicowany program, wskutek czego trudno je jednoznacznie zaklasyfikować – na pewno jednak znaczna ich część także zmieściłaby się w definicji turystyki kulturowej, i to w odniesieniu do wszystkich grup wiekowych [Madurowicz 2008, s. 65].
Cechy charakterystyczne współczesnej turystyki miejskiej, wymieniane przez specjalistów140 to stosunkowo krótki czas trwania imprez wycieczkowych (ograniczonych zazwyczaj do kilku dni, w Europie głównie weekendu)141, intensywne zwiedzanie obiektów zabytkowych i osobliwości, licznie obecnych w miastach, coraz częstsze wykorzystywanie transportu lotniczego, związane ze znacznym potanieniem tej grupy ofert, rosnący udział tzw. shoppingu (zakupów w wybranych miejscach) w programie wycieczek, masowe korzystanie z ofert dużych hoteli.
W ostatnich latach, także w wyniku pojawienia się tanich lotów oraz indywidualnej oferty w Internecie, zaznacza się coraz częstsze poszukiwanie przez klientów usług turystycznych bezpośrednio na miejscu docelowym, często w postaci ofert kombinowanych, tzw. pakietowych.142. Szczególnie często pakiety wykorzystywane są w nowej formie turystyki miejskiej, tzw. „city break”.
Są to krótkotrwałe (często weekendowe) wyjazdy do popularnych wśród turystów miast najczęściej dużych i posiadających znaczące dziedzictwo kulturowe.
Ich specyfikę stanowi fakt, że zazwyczaj są podejmowane przez turystów indywidualnie lub w małych, prywatnych grupach właśnie przy wykorzystaniu z gotowych pakietów. Te ostatnie obejmują niemal zawsze transport (np. przelot samolotem) i zakwaterowanie, często jednak wybrane przez turystę opcjonalnie z szerszej palety usługi dostępu do dziedzictwa lub przeżyć kulturalnych (bilety wstępu do muzeów, na eventy), usługi przewodnictwa na miejscu, usługę gastronomiczną i inne. Realizujący city break turysta pozostaje zasadniczo samodzielny, komponując swój pakiet przed podjęciem podróży zgodnie z własnymi
140 Por. Steinecke 2007, s.. 195-196, zobacz także: Weber 2000, s. 51
141 Istnieje oczywiście także oferta wielodniowych wycieczek do destynacji miejskich, jednak najczęściej w ich programie jest zwiedzanie wielu miast i dlatego, w zależności od ich programu, należy je zaliczyć raczej do turystyki regionalnej lub tematycznej.
142 O pakietach turystycznych szerzej w części 4 niniejszej pracy. W tym miejscu warto tylko zaznaczyć, ze oferty pakietowe niemal zawsze (choć w różnym stopniu intensywności) zawierają elementy kulturowe.
134
preferencjami. Z kolei na miejscu spontanicznie decyduje się na pozostałe komponenty, w zależności od propozycji, które otrzyma albo zwiedzając samodzielnie (czasem mniej lub bardziej przypadkowo) wyszukane przez siebie atrakcji. W odniesieniu do spotkania turysty z dziedzictwem miasta docelowego można zatem określić city break (na podstawie analizy raczej realizacji, niż programów, które pozostają bardzo elastyczne) jako zwiedzanie raczej eklektyczne niż systematyczne. Jednak właśnie ta jego cecha stanowi o atrakcyjności city break dla bardzo licznych współczesnych turystów miejskich, realizujących własne zainteresowania czy chwilowe preferencje. Zjawisko city break można uznać za jeden z najbardziej rozpoznawalnych przejawów (a jednocześnie osobny typ) wyraźnego w ostatnich latach trendu indywidualizacji turystyki kulturowej.
Warto także w tym miejscu zauważyć, że stosunkowo duża część podróży o charakterze turystyki miejskiej odbywa się w ramach jednego dnia, bez noclegu poza miejscem zamieszkania uczestników, co powoduje, że nie spełniają oni w tym wypadku powszechnie przyjętej definicji turysty143. Niemniej także takie imprezy – o ile są zorganizowane jako oferta turystyczna - stanowią niemały odsetek aktywności (i dochodu) wielu organizatorów turystyki.
Turystyka miejska skierowana na duże i znaczące historycznie ośrodki otrzymała poważne wsparcie w postaci zainicjowanego w roku 1983 a rozpoczętego faktycznie w 1985 od Aten144 europejskiego programu: „Stolica Kultury Europejskiej”, który corocznie promuje inne miasto na naszym kontynencie, wspiera całoroczny program imprez kulturalnych w tym mieście i przyczynia się przez to do skokowego zwiększenia ich ilości (i najczęściej jakości), a co za tym idzie także ilości odwiedzających je turystów. Wyrazem znaczenia tej akcji i tytułu stolicy kultury europejskiej może być choćby liczba miast starających się o przyznanie tego tytułu oraz ich deklarowane i realizowane przedsięwzięcia, wiązane z tymi staraniami145.
Elementem bardzo istotnie wpierającym ofertę turystyki miejskiej są odbywające się w wielu miastach eventy kultury popularnej, jak święta miejskie, dni miast, festyny związane mniej lub bardziej z wydarzeniami z dziejów miasta albo z historycznymi zajęciami ludności miasta, często również z rzadkimi
143 Zgodnie z tzw. definicją tzw. Rzymskiej Karty Turystyki WTO (Światowej Organizacji Turystyki) z roku 1963, powtórzoną w dokumentach oficjalnych z 1994 osoby, które nie skorzystały z noclegu w miejscu docelowym lub innym poza miejscem zamieszkania określane są mianem
„odwiedzających jednodniowych” lub też „wycieczkowiczów”, a nie turystów. Por. United Nations World Tourism Organization 1994, za: Gołembski 2002a, s 24-25. Zob. także: Gaworecki 2003, s. 14-15.
144 Więcej o tym programie por. Richards G., 1996, s. 27-31 oraz: Koch 1997, s.31-41.
145 Kriegner [2006, s. 16-17] ukazuje przykład wielkiej skali przedsięwzięć i imprez w austriackim mieście Graz, ogłoszonym w roku 2003 Europejską Stolicą Kultury.
135 występującymi w mieście rzemiosłami. W czasie takich imprez poszerza się znacznie oferta kulturowa miejscowości i okolic, co stanowi dodatkowy powód do organizowania (przez touroperatorów) lub podjęcia (przez indywidualnych turystów) wyprawy do takiego celu. W wielu przypadkach ilość turystów i odwiedzających daną miejscowość wzrasta dzięki eventowi wielokrotnie146. Ze względu na decydujący motyw podjęcia podróży możemy zaliczyć taki typ wypraw miejskich również do prezentowanych w podrozdziale 2.1.13. podróży eventowych kultury popularnej, szczególnie wtedy, jeśli to nie walory samego miejsca odbywania eventu, a raczej tylko jego tematyka lub program wpłynęły na decyzję turystów.
Ryc. 18. Główne elementy turystyki miejskiej. Miasto jako destynacja turystyczna
Źródło: Opracowanie własne
146 Przykład takiego skokowego wzrostu ilości turystów podczas święta miejskiego stanowi największa impreza tego rodzaju w Europie: monachijski Oktoberfest. Podczas dwóch tygodni tej imprezy miasto odwiedziło w roku 1994 ponad 6,6 miliona turystów, co stanowi około jednej czwartej odwiedzających w skali roku. Dane za: [Weishäupl 2000, s. 289].
136
Podsumowując należy stwierdzić, że głównymi magnesami, przyciągającymi turystów do miast są cztery rodzaje atrakcji, z których aż trzy mają charakter kulturowy. Są to 1. tzw. stałe atrakcje materialne, w tym szczególnie obiekty zabytkowe (zatem dziedzictwo kulturowe), 2. muzea, galerie i inne wystawy stałe lub czasowe (których koncentracją jest niemal każde większe miasto europejskie), 3. eventy kultury „wysokiej” lub powszechnej oraz 4. możliwość spaceru po znanych, wielkich lub szczególnie prestiżowych strefach lub miejscach handlu, połączona z zakupami (tzw. shopping). Proporcja czasu poświęconego poszczególnym elementom jest bardzo różna i zależy od wielu czynników, w tym rzecz jasna od składu grupy – w zależności od niej prowadzący wyprawę muszą wykazywać w tej kwestii elastyczność i w razie potrzeby dokonywać przesunięć, a nawet niewielkich zmian w programie.
Główne destynacje turystyki miejskiej. W Europie: Najpopularniejszymi celami tego rodzaju wypraw (zarówno zorganizowanych, jak i indywidualnych, w tym city break) są miasta o największej liczbie dobrze zachowanych zabytków i o znaczącej historii. Będą to więc najpierw ważniejsze historyczne stolice europejskie jak Rzym, Wiedeń, Londyn, Paryż, Madryt, Ateny, Lizbona, Amsterdam, Kopenhaga, Bruksela, Praga, Budapeszt, Ryga, Wilno, Tallin, Sztokholm, Dublin, także coraz częściej imponujący ofertą kulturalną Berlin. Z innych znaczących historycznych ośrodków miejskich do ulubionych celów należą m.in: Florencja, Wenecja, Rawenna (i wiele innych miast włoskich), Rennes, Chartres, Marsylia, Lyon, Nancy, Carcassonne, Awinion (Francja), Kolonia, Monachium, Drezno, Weimar, Hamburg, Bamberg, Hildesheim, Mainz, Augsburg, Norymberga, Wittenberg (Niemcy), Edynburg, Canterbury, Oxford, Cambridge, York (Wlk. Brytania), Gandawa, Brugia, Liege (Belgia), Sewilla, Barcelona, Toledo, Cordoba, Granada i inne (Hiszpania), Split (Chorwacja).W Polsce: to na dzień dzisiejszy przede wszystkim wspomniane już sześć miast z największą ofertą kulturową: Kraków, Gdańsk, Warszawa, Poznań, Wrocław i Toruń, a także Lublin i Przemyśl, następnie coraz silniej Łódź, Zakopane, Częstochowa, Sopot, Kołobrzeg, Jelenia Góra (przy czym w niektórych przypadkach decydujące są inne niż tylko miejsko-historyczne aspekty turystyki), szybko zwiększa się liczba odwiedzających coraz liczniejsze mniejsze ośrodki jak Zamość, Świdnica, Sandomierz, Kielce, Chełmno, Gniezno, Krosno, Stargard i inne przyciągają stosunkowo wielu turystów.
Profil typowego uczestnika: Ta najliczniejsza grupa turystów kulturowych jest także najsilniej zróżnicowana. W zależności od programu i typu wyprawy (zorganizowanej przez biuro podróży, spontanicznej indywidualnej czy opartej
137 na pakiecie city break w wykonaniu małej grupy znajomych) od wieku (młodzi – starsi) a nawet pochodzenia (inne destynacje a nawet obiekty do zwiedzania preferują np. turyści z Rosji, inne ci z Niemiec, jeszcze nieco inne ci z USA) wśród turystów miejskich licznie reprezentowani są zarówno ci motywowani kulturowo, zainteresowani kulturowo (w tym zainspirowani chwilowymi, sezonowymi modami na poszczególne miasta), jak również turyści przyciągani kulturowo, wreszcie całkiem przypadkowe grupy ludzi o najróżniejszych zainteresowaniach turystycznych, których do podjęcia konkretnej podróży motywują zasadniczo różne punkty jej programu.
Szczególne wymagania: Najczęstszym oczekiwaniem typowej grupy zorganizowanych turystów miejskich będzie całkowita i dokładna realizacja programu (niemal każdy jego punkt ma swoich zdecydowanych zwolenników) a jednocześnie pozostawienie możliwie dużo czasu wolnego dla indywidualnych przedsięwzięć. Generalnie oczekuje się od organizatorów zakwaterowania w hotelach blisko historycznego śródmieścia lub centrum miasta, o ile to możliwe jednocześnie gwarantujących ciszę w godzinach nocnych. Z kolei turyści realizujący city break będą otwarci na sugestie zwiedzania ze strony personelu obsługi (w informacji turystycznej, w hotelach, przewodnika) a także zawarte w strukturze miejskich tras turystycznych: tych wirtualnych (opisanych i dostępnych w publikacjach i ulotkach) czy tych realnych oznaczonych w przestrzeni miejskiej lub realizowanych w postaci np. kursów pojazdów turystycznych (city sightseeing).
Szczególna wrażliwość: Uczestnicy tych wypraw nie przejawiają szczególnego, grupowo specyficznego rodzaju wrażliwości. Jednak z uwagi na często przypadkowy skład grupy może dochodzić do stosunkowo licznych konfliktów interpersonalnych.
Wymagania wobec prowadzącego grupę: Sytuacją idealną jest, by pilot takiej grupy wycieczkowej miał jednocześnie uprawnienia (i wiedzę oraz umiejętności metodyczne) przewodnika miejskiego w mieście (miastach), które są celem wyprawy. Jeśli zatrudnia się dodatkowo przewodnika, prowadzący grupę powinien przynajmniej dobrze znać topografię miasta, orientować się w lokalizacji galerii handlowych oraz w ciekawszej ofercie gastronomicznej i rozrywkowej ponieważ po ukończeniu dziennego programu zwiedzania wielu uczestników może oczekiwać od niego rady w tym zakresie. W przypadku grupy obcojęzycznej pilot może być także proszony o towarzystwo podczas ewentualnych zakupów w charakterze tłumacza.
Dobrze także, jeśli orientuje się w dziejach i realiach ich kraju pochodzenia.
138
Uczestnicy wyprawy mogą zadawać bardzo wiele szczegółowych pytań, część z nich dokonuje porównań odnośnie dziejów, obiektów, zbiorów i realiów własnej okolicy (kraju) z miastem zwiedzanym. Pilot powinien być na to przygotowany.