Rodzina to stosunkowo trwała grupa społeczna, złożona z jedno-stek powiązanych przez wspólnych przodków, małżeństwo lub adop-cję. W naszym społeczeństwie mamy do czynienia głównie z jednym typem – rodzina nuklearną oraz w pewnym stopniu z typem rodziny poszerzonej.
Rodzina nuklearna składa się z dwóch dorosłych osób różnej płci, które utrzymują z sobą społecznie usankcjonowany związek seksualny, oraz z ich własnych lub adoptowanych dzieci. W dzisiejszych czasach obserwuje się jednak wciąż rosnącą liczbę rodzin bezdzietnych, rodzin z jednym rodzicem bądź też związków partnerskich i par homoseksu-alnych.
„Istnieją ponadto dwa podtypy rodzin nuklearnych. Pierwszy z nich to rodzina nuklearna określająca orientację życiową, czyli rodzi-na, w której przychodziliśmy na świat i w której mamy status dziecka.
Członkowie tej rodziny wpływają na naszą podstawową orientację ży-ciową – stąd jej nazwa. Drugi podtyp to rodzina nuklearna zapewniają- ca prokreację, czyli rodzina, jaką zakładamy, wstępując w związek mał-żeński, i w jakiej mamy status dorosłego. Ten typ rodziny często określa się jako „małżeński”, ponieważ związek dwojga ludzi odgrywa w niej główną rolę. Skoro na rodzinę można spojrzeć z dwóch punktów wi-dzenia, to można też powiedzieć, że każda rodzina zawiera w sobie dwie rodziny nuklearne”20.
„Rodzina poszerzona to rodzina składająca się z dwóch lub więcej rodzin nuklearnych opartych na więzi rodzic – dziecko i obejmująca również stosunki między rodzeństwem. Na przykład: dziecko, rodzice i dziadkowie tworzą rodzinę poszerzoną. Ogniwem wiążącym w tej gru-pie są rodzice, którzy są powiązani zarówno z dziadkami, jak i z dziec-kiem. Czasem używa się terminu „rodzina spokrewniona” z powodu związków krwi łączących jej członków” 21.
Rodzina jako podstawowa jednostka społeczna podlega różnorakim podziałom na kategorie i typy. Do najważniejszych możemy zaliczyć poniższy.
1. Ze względu na stopień wychowawczy rodzin wyróżniamy następu-jące:
• rodzina wzorcowa – spełnia wszystkie najistotniejsze funkcje ro- dziny, dzięki czemu umożliwiają prawidłową egzystencję wszyst-kim jej członkom;
• rodzina normalna – jej funkcjonowanie odbywa się zgodnie z ustanowionymi normami; występuje tutaj zintegrowanie osób wychowujących z elementami wpływającymi na wychowanie;
• rodzina jeszcze wydolna wychowawczo – funkcje wychowaw-cze w takiej rodzinie bywają niejednokrotnie zachwiane, ale jej członkowie dążą do wyeliminowania wszelkich konfliktów wła-snymi siłami bez ingerencji środowiska zewnętrznego;
• rodzina niewydolna wychowawczo – najczęściej jest to rodzina stojąca na krawędzi rozbicia bądź niepełna; występuje w niej po-ważne naruszenie podstawowych funkcji wychowawczych;
20 N. Goldman, Wstęp do socjologii, Warszawa 2008, s. 183-188.
21 J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę, Warszawa 1994, s. 23.
• rodzina patologiczna – cechuje ją duże nagromadzenie czynni-ków negatywnych, takich jak: alkoholizm, przestępczość, agresja, a także porzucenie rodziny przez rodzica.
2. Ze względu na rozkład władzy i kompetencji w rodzinie wyróżniamy rodzinę:
• patriarchalną – władza należy do męża i ojca;
• matriarchalną – władzę sprawuje żona i matka;
• elitarną (inaczej partnerską) – równy podział władzy pomiędzy męża i żonę.
3. Ze względu na więzi możemy wyróżnić rodzinę:
• nuklearną (zamkniętą, małą) – składającą się z małżonków oraz ich niepełnoletnich dzieci; kontakty w tego typu rodzinie są ogra-niczone do najbliższych krewnych;
• dużą (familia) – w której skład wchodzą przynajmniej trzy poko- lenia; rodzina taka najczęściej połączona jest wspólnym mająt-kiem;
• duża zmodyfikowana (rozproszoną) – jest to rodzina wielopoko-leniowa, jednakże jej członkowie nie mieszkają ze sobą.
4. Ze względu na rodzaj zawodu wykonywanego przez żywiciela rodzi-ny wyróżniamy:
• chłopską;
• robotniczą;
• inteligencką;
• elitarną.
5. Ze względu na ilość członków rozróżniamy:
• rodzinę małą (podstawową) – dwupokoleniową, pełną bądź nie-pełną.
• rodzinę dużą;
• zredukowaną rodzinę dużą – czyli inaczej poszerzoną rodzinę małą;
• rozproszoną rodzinę dużą.
6. Ze względu na układ stosunków pracy zawodowej członków rodziny wyodrębniamy:
• tradycyjną – głównym żywicielem rodziny jest mąż, żona nato-miast prowadzi gospodarstwo domowe;
• zatrudnioną – oboje małżonków pracuje i wspólnie zajmują się gospodarstwem domowym;
• wspomaganą – oboje małżonkowie pracują, a gospodarstwo do-mowe prowadzi osoba trzecia.
7. Ze względu na style w wychowaniu wyróżniamy 4 następujące typy rodzin:
• autokratyczna – w tej rodzinie rodzice egzekwują od swych dzieci kategoryczne przestrzeganie norm postępowania;
• demokratyczna – mamy tutaj do czynienia z układem partner-skim, a kanon norm jest dostosowany do potrzeb wychowanków;
• liberalna – pomimo istniejącego w tej rodzinie kanonu norm, występuje tutaj zjawisko bezstresowego wychowywania potom-stwa;
• mieszana – w takiej rodzinie występują wszystkie trzy opisane wcześniej style wychowawcze.
8. Ze względu na rodzaj więzi społecznych możemy wyróżnić rodzinę:
• normalną – jest to rodzina pełna, w której występują więzi bio-logiczne; konflikty w tej rodzinie pojawiają się sporadycznie i są nietrwałe; układ ról odbywa się zgodnie z modelem rodziny tra-dycyjnej;
• niepełną – rodzina powstała na skutek trwałej nieobecności jed-nego z jej członków; tworzy ją najczęściej tylko matka lub ojciec i dzieci, ale mogą ją tworzyć również tylko same dzieci bez rodzi-ców;
• zreorganizowaną – powstająca na skutek ponownego małżeństwa któregoś z rodziców;
• zdezorganizowaną – funkcja opiekuńcza rodziców wobec dzieci jest znacznie osłabiona; występują w takiej rodzinie relacje kon-fliktowe, ponadto podstawowe potrzeby członków rodziny są nieodpowiednio odczytywanie i zaspakajane;
• zdemoralizowaną – rodzina, w której zachowanie rodziców jest sprzeczne z normami moralnymi i prawnymi; najczęściej jest to
rodzina dotknięta alkoholizmem, w której odnotowuje się zacho-wania przestępcze;
• zastępczą – jest to rodzina, która opiera się głównie na funkcji opie-kuńczo-wychowawczej, skierowanej w kierunku dziecka całkowi-cie lub częściowo pozbawionego opieki rodziców biologicznych22.
Konkubinat
Odnosi się do sytuacji, w której para niezwiązana węzłem małżeń-skim prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Nie jest to nowy model współżycia, ale liczba takich związków nadal wzrasta. W Polsce aktu- alnie nie ma możliwości rejestrowania konkubinatów ani praktyczne- go dochodzenia dla konkubenta praw spadkowych (chyba że z testa-mentu), alimentacyjnych i jakichkolwiek innych z tytułu pozostawania w konkubinacie. Konkubenci jedynie są dla siebie osobami najbliższymi w rozumieniu prawa karnego, co rodzi pewne skutki w postępowaniu karnym (np. możliwość odmowy zeznań wobec konkubenta). Ogra-niczenia wynikające z pozostawania w konkubinacie uniemożliwiają wspólne przysposobienie dziecka czy wspólne sprawowanie funkcji opiekuna. Konkubinat jest szczególnie popularny wśród ludzi młodych.
Rzadziej wybierają taki związek osoby deklarujące głęboką religijność.
Większość par funkcjonujących w tego rodzaju związku nie ma dzieci.
Po upływie jakiegoś czasu wielu ludzi żyjących w konkubinacie decydu-je się na małżeństwo, choć niekoniecznie z osobą, z którą żyło.
Rodziny z jednym z rodziców
Rodziny z jednym z rodziców to głównie rodziny utrzymywane przez matki. Wzrost liczby takich rodzin jest konsekwencją większej liczby rozwodów i samotnych matek, które nie oddają dziecka do adop-cji. Liczba par, które decydują się na dziecko bez ślubu, także stopniowo wzrasta. Rodziny z jednym z rodziców nie są już tak piętnowane przez społeczeństwo jak niegdyś. Zwykle jednak żyją bardziej ubogo niż ro-dziny z obojgiem rodziców. Określenie „feminizacja ubóstwa” dotyczy ogólnie kobiet, które samotnie wychowują dzieci.
22 Ibidem, s. 27–39.
Nieznaczny procent zamężnych kobiet nie chce mieć dzieci. Coraz doskonalsze metody antykoncepcji pozwalają im wytrwać w tym posta-nowieniu. Wyniki badań sugerują, że osoby wybierające taki styl życia są przeważnie wykształcone oraz nastawione na własną karierę zawodo-wą. Wiele spośród nich było pierwszymi dziećmi w rodzinie. W wielu przypadkach decyzja o nieposiadaniu dzieci zapadła w trakcie trwania małżeństwa, a nie przed nim.
Coraz więcej osób wybiera styl życia tak zwanego „singla”. Gospo- darstwa domowe prowadzone przez samotne kobiety i samotnych męż-czyzn albo wspólnie z osobami niespokrewnionymi stanowią dużą grupę wszystkich gospodarstw. Dla wielu osób samotność jest etapem przejścio-wym na drodze do małżeństwa czy powtórnego związku małżeńskiego, dla innych to wybrany styl życia. Niemal 5 milionów Polaków w wieku od 25 do 40 lat żyje w pojedynkę. Z badań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że do 2030 roku przybędą kolejne 2 miliony wolnych strzelców.
Podobnie jest w innych krajach. Najwięcej żyjących w pojedynkę spo-tkamy we Francji (ok. 9 milionów) i w Szwecji – tu kawalerowie, panny, rozwodnicy i wdowcy stanowią większą grupę niż małżonkowie. Ludzie, którzy preferują wolność, a także ci, za których wyboru dokonał los, zy-skali miano singli. Określenie takie nie tylko lepiej brzmi, niż stara panna, kawaler czy samotnik, ale przede wszystkim nie kojarzy się z życiowymi nieudacznikami, lecz... z sukcesami. Single mogą bowiem postawić na ka-rierę, mają czas na rozwijanie zainteresowań i spotykanie się, z kim im się żywnie podoba. Większość z nich nie łoży na utrzymanie rodziny, może więc sobie pozwolić na wypoczynek czy rozrywkę. Prawdziwe rzesze sin-gli żyją w dużych miejscowościach. Przyciąga ich tu praca, możliwości rozwoju, ale także swoboda i anonimowość, o którą trudno np. na wsi”.