II. Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich w celu popierania, ochrony i monitorowania
13. Udział w życiu politycznym i publicznym (art. 29 KPON)
a) Dostosowanie lokali wyborczych do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami
Kwestia usuwania barier w uczestnictwie osób z niepełnosprawnościami w ży-ciu publicznym stanowi jeden z priorytetów działalności Rzecznika. Wyniki badań społecznych przeprowadzanych przez Centrum Badania Opinii Społecznej i Biuro Rzecznika wskazują, że zdecydowana większość polskich wyborców, w tym osób z niepełnosprawnościami i starszych, woli głosować osobiście w lokalu wyborczym.
Tylko niewielka część wyborców z niepełnosprawnościami i starszych chce
ko-256 Informacja RPO za 2015, str. 174.
257 Ustawa z 21 czerwca 2001 r. (Dz.U. z 2014 r. poz. 150, z późn. zm.).
rzystać z alternatywnych procedur głosowania, czyli korespondencyjnie lub przez pełnomocnika. Obecnie przeważająca większość kontrolowanych lokali nie spełnia kryteriów technicznych określonych w przepisach rozporządzenia258 Ministra In-frastruktury. Docelowo połowa lokali wyborczych na terenie każdej gminy powinna być w pełni dostosowana do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami. Rzecz-nik zwrócił się259 do Pełnomocnika Rządu do spraw Społeczeństwa Obywatelskiego i Równego Traktowania oraz Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnospraw-nych o podjęcie skuteczNiepełnospraw-nych działań mających zapewnić wyborcom z niepełno-sprawnościami ochronę ich praw wyborczych.
Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania zapewnił260, że podejmie wszelkie działania, aby zagwarantowane prawa osób z niepełnosprawnościami mia-ły swoje odzwierciedlenie nie tylko w przepisach prawa, ale także w realizacji czyn-nego i bierczyn-nego prawa wyborczego. Jednocześnie wyraził gotowość współpracy z Rzecznikiem w kwestii ochrony praw wyborczych osób z niepełnosprawnościami oraz właściwego dostosowania lokali wyborczych do ich potrzeb.
Badania prowadzone przez Rzecznika wskazują, że nawet lokale wyborcze speł-niające wszystkie kryteria określone w przepisach są nierzadko trudno dostępne dla wyborców z niepełnosprawnościami. Bardzo często występują takie przeszkody jak:
nierówna nawierzchnia uniemożliwiająca skuteczne korzystanie z podjazdów dla osób z niepełnosprawnością ruchową, dziurawe chodniki, wysokie lub nierówne krawężniki. Brakuje też miejsc parkingowych dla osób z niepełnosprawnościami.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie lokali obwodowych komisji wy-borczych dostosowanych do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami nie regu-luje kwestii przeglądu i likwidowania ewentualnych barier na terenie otaczającym lokal wyborczy. Rzecznik zwrócił się261 do Przewodniczącego Podkomisji stałej do spraw nowelizacji Kodeksu wyborczego oraz Kodeksu postępowania administra-cyjnego Sejmu RP o zmianę Kodeksu wyborczego, która umożliwi określenie we wspomnianym rozporządzeniu warunków technicznych, jakim powinny odpowia-dać nie tylko lokale wyborcze, ale także ich bezpośrednia okolica.
b) Prawa wyborcze osób ubezwłasnowolnionych
W wystąpieniu skierowanym do Prezydenta RP Rzecznik zwrócił się262 z prośbą o rozważenie zainicjowania odpowiednich zmian legislacyjnych dotyczących praw wyborczych osób ubezwłasnowolnionych w Polsce, w tym możliwości zmiany Kon-stytucji. W obowiązującym stanie prawnym przyjęto założenie, że osoba
ubezwłasno-258 Rozporządzenie z 29 lipca 2011 r. w sprawie lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 158, poz. 938).
259 VII.602.6.2014 z 20 stycznia 2016 r.
260 Pismo z 3 lutego 2016 r.
261 VII.602.6.2014 z 2 marca 2016 r.
262 VII.602.14.2014 z 18 lutego 2016 r.
wolniona nie ma nawet minimalnego stopnia rozeznania i świadomości znaczenia aktu wyborczego. Celem instytucji ubezwłasnowolnienia jest przede wszystkim ochrona interesów osoby, która nie jest w stanie w pełni samodzielnie pokierować swoim postę-powaniem. Tymczasem pozbawienie możliwości głosowania może być odbierane jako forma sankcji dla tej grupy osób. Na problem niewłaściwej ochrony osób ubezwłasno-wolnionych zwracał uwagę także Trybunał Konstytucyjny. Kwestia pozbawienia osób ubezwłasnowolnionych praw wyborczych budzi wątpliwości przedstawicieli organiza-cji społecznych, została też poruszona w najnowszym raporcie OBWE dotyczącym wy-borów w Polsce263. W ocenie Rzecznika zmiana nadmiernie restrykcyjnych przepisów jest niezbędna zwłaszcza w kontekście wyroku Europejskiego Trybunału Praw Czło-wieka w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom264. Trybunał uznał w nim za niezgodną z Europejską Konwencją Praw Człowieka procedurę, która przewiduje automatyczne pozbawienie osób ubezwłasnowolnionych prawa głosowania. Tego typu działania sta-nowią – zdaniem Trybunału – nieuzasadnioną dyskryminację.
c) Bierne prawo wyborcze
W postanowieniu sygnalizacyjnym z 11 lutego 2014 r. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że Kodeks wyborczy w zasadzie nie przewiduje możliwości uruchomienia procedury wygaśnięcia mandatu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) z uwagi na niezdolność do sprawowania przez niego urzędu w inny sposób niż na wniosek zainteresowanego. W ocenie Trybunału usunięcie tej luki w prawie jest niezbęd-ne dla zapewnienia spójności systemu prawniezbęd-nego. Obecnie przewidziany sposób wszczynania procedury wygaśnięcia mandatu wójta nie jest bowiem wystarcza-jący z punktu widzenia potrzeby ochrony interesów społeczności samorządowej.
Rzecznik skierował265 wystąpienie do Przewodniczącego Sejmowej Komisji Samo-rządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej ws. wykonania postanowienia Trybu-nału dotyczącego procedury wygaśnięcia mandatu wójta z powodu niezdolności do sprawowania urzędu. Rzecznik podkreślił, że przepisy wykonujące postanowie-nie Trybunału powinny uwzględniać standardy wynikające z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Oznacza to przede wszystkim, że wszelkie ograniczenia w dostępie do funkcji publicznych muszą być oparte na pogłębionej analizie stanu faktycznego. Z przeprowadzonej oceny powinno wynikać, że dana osoba ze wzglę-du na swoją niepełnosprawność nie może wykonywać funkcji publicznej. Rzecznik zauważył ponadto, że sposób orzekania o niezdolności do wykonywania funkcji wójta nie powinien opierać się na systemie orzekania o niezdolności do pracy, ale – podobnie jak w przypadku sędziów – na osobnym mechanizmie. Rzecznik zwrócił się o ocenę możliwości podjęcia odpowiedniej inicjatywy ustawodawczej.
263 Zob.: Republic of Poland Parliamentary Elections, 25 October 2015, OSCE/ODIHR Election Assessment Mission Report, http://www.osce.org/odihr/elections/poland/217961?download=true.
264 Wyrok ETPCZ z 20 maja 2010 r., skarga nr 38832/06.
265 VII.602.6.2014 z 19 stycznia 2016 r.