Nasuwa się pytanie o przyczyny tak silnej potrzeby odzyskania lub wzmocnienia poczucia znaczenia osobistego, wyłączającej w niektórych wypadkach nawet instynkt samozachowawczy. Subiektywnie przeżywane poczucie niższości, bycia dewaluowanym, źle traktowanym, pomijanym, nieszanowanym, może wynikać z wielu przyczyn. Jedną grupę stanowią warunki obiektywne, z powodu których jednostka czuje się – i bywa traktowana – jako gorsza (m. in. bieda, bezdomność, niesprawność, przynależność do dyskryminowanych grup, odmienność kulturowa, niepowodzenia edukacyjne, bezrobocie czy samotność życiowa). Brak możliwości wpływu na sytuację, kontroli, współdecydowania, doznawanie poniżającego traktowania i odrzucenia społecznego mogą budować tożsamość człowieka
„gorszego”, który musi aktywnie walczyć o przynależne mu miejsce w społeczeństwie. Drugą grupę przyczyn stanowią jednostkowe doświadczenia, stanowiące rodzaj podstawowego wyposażenia emocjonalnego, niejako „pakietu startowego”, które – nabyte w szczególnie wrażliwym okresie rozwoju dziecięcego – w dużej mierze decydują o jej stosunku do siebie, świata i innych ludzi. Jeżeli niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych i inne deficyty związane z wychowaniem uniemożliwiły zbudowanie adekwatnego poczucia własnej wartości jednostki, jej stabilnej samooceny i uczyniły ją nadwrażliwą na wszelkie sygnały niedoceniania i braku należnego szacunku, podejrzliwą, lękową, wówczas łatwo uruchamiają się u niej w wielu sytuacjach społecznych motywy obronne związane z Ja, nawet jeśli sposób traktowania jednostki i jej sytuacja społeczna nie są obiektywnie niekorzystne.
Człowiek, który uzyskał podstawowe wyposażenie emocjonalne pozwalające mu na utrzymanie szacunku wobec samego siebie, adekwatnej i względnie niezależnej od zewnętrznych wzmocnień samooceny, mający poczucie bycia wartościową osobą, nie ulega łatwo frustracji potrzeby znaczenia, ani nie musi wciąż poszukiwać szans na podtrzymanie, czy wzmocnienie poczucia znaczenia. Brak takiego wyposażenia czyni jednostkę podatną na aktywizację potrzeby znaczenia w wielu sytuacjach. Kontynuując myśl Kruglanskiego, warto przyjrzeć się mechanizmom psychologicznym, które mogą leżeć u podstaw frustracji potrzeby znaczenia osobistego oraz tendencji do poszukiwania wzmocnienia poczucia znaczenia.
Poniżej zostanie zaproponowany ekologiczny, procesualny model radykalizacji, w którym jednostka pozostaje w stałej wzajemnej transakcji z szeroko pojętym otoczeniem społecznym.
W ujęciu ekologicznym (Cwalina, 2001, zgodnie z koncepcją realizmu emocjonalno-poznawczego Gibsona), jednostka dostraja się do świata, w którym żyje, zaś jej procesy emocjonalne i procesy poznawcze pozostają w ścisłej wzajemnej zależności. Genezę zjawiska radykalizacji na poziomie indywidualnym można zatem ująć jako wieloaspektową współzależność emocjonalno-poznawczą, tworzącą się w procesie ciągłej transakcji ze środowiskiem. Dla sfery emocjonalnej mają ogromne znaczenie doświadczenia dzieciństwa, ale również procesy socjalizacji w rozmaitych środowiskach oraz ważne doświadczenia społeczne w wieku dorosłym. Sfera poznawcza (sposób myślenia, schematy, skrypty, konstrukcja obrazu świata i innych ludzi) kształtuje się w oparciu o doświadczenia autobiograficzne, jednak dla sposobu jej organizacji istotna jest specyfika neuropoznawcza jednostki, związana z funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego. Emocjonalno -poznawcze funkcjonowanie jednostki, ulegające nieustannym modyfikacjom związanym z napływem nowych doświadczeń autobiograficznych, jest procesem dziejącym się w określonym środowisku, klimacie społecznym, w którym obecne są różne narracje, które umożliwia rozmaite kontakty interpersonalne i grupowe, tworzy określoną sieć społeczną.
W efekcie, transakcyjna wymiana między jednostką o określonych predyspozycjach (w określonym czasie) i oddziałującymi czynnikami o charakterze społecznym (w tym samym czasie) może tworzyć podatny grunt dla rozwoju radykalizacji lub sprzyjać jej zahamowaniu (patrz model poniżej).
Poniżej zostanie przedstawiony model ekologiczny uwarunkowań radykalizacji, będący próbą scalenia mechanizmów intrapsychicznych oraz oddziaływania kontekstu społecznego.
Model ekologiczny uwarunkowań radykalizacji
(opracowanie własne, w nawiązaniu do modelu Kruglanskiego i wsp, 2014).
Rysunek 1. Model ma charakter uproszczony, pokazuje jedynie dominujące kierunki zależności. Można jednak sądzić, że zależności są dwukierunkowe. To, w jakim stopniu zaspokojona jest potrzeba znaczenia osoby, modyfikuje jej oczekiwania wobec relacji z innymi i przysparza jej kolejnych doświadczeń emocjonalnych o wspierającym lub upokarzającym charakterze. Podobnie, wiadomo, że przeżycia emocjonalne, doświadczane przez osobę, mogą modyfikować funkcjonalnie, a nawet neuroanatomicznie, ośrodkowy układ nerwowy (np.
zmniejszenie objętości hipokampa u ludzi narażonych na traumatyczne przeżycia – Cebella, Łucka, 2007).
Z kolei specyfika funkcjonowania jednostki zależna od charakterystyki jej układu nerwowego, może wzbudzać określone reakcje otoczenia i być źródłem odnoszących się do nich doświadczeń emocjonalnych. Dalej, to, co się dzieje w przestrzeni społecznej oddziałuje na jednostkę, jednak również jej zachowania mogą kształtować klimat społeczny zwłaszcza w bliskim środowisku, ale w dobie Internetu często także w szerszej przestrzeni społecznej, jak również inicjować, podtrzymywać lub osłabiać i rozbijać sieci społeczne.
W modelu ekologicznym, nieustanna transakcja przebiegająca między jednostką a środowiskiem, jest z jednej strony uwarunkowana predyspozycjami biologicznymi (w dużej mierze genetycznie zdeterminowanymi), które dotyczą wymiaru temperamentalnego, decydującego o poziomie aktywacji, energii i wigorze jednostki, nasileniu jej reaktywności psychofizjologicznej, a także specyfiki funkcjonowania neuropoznawczego, obejmującego biologiczne, mózgowe podłoże przetwarzania informacji. Z drugiej strony, jest związana z doświadczeniami autobiograficznymi, które – sięgając wczesnego dzieciństwa – za pośrednictwem atmosfery wychowawczej budują określony poziom
Doświadczenia
bezpieczeństwa/zagrożenia dziecka, odwagę do eksploracji świata, kształtują jego poziom ufności i sprzyjają uczeniu się określonych wzorów zachowań. Rodzaj doświadczeń, jakie są udziałem dziecka, nie zależy wyłącznie od postaci rodziców/opiekunów, lecz jest także odpowiedzią na zachowania dziecka, a te z kolei są w pewnym stopniu zdeterminowane przez jego biologiczne wyposażenie. Wszystko to dzieje się w określonej szerszej przestrzeni społecznej i kulturowej, kształtującej – najogólniej ujmując – stosunek jednostki do siebie samego, świata i innych ludzi. Doświadczenia autobiograficzne w dorosłym życiu mogą modyfikować te podstawowe nastawienia, zarówno zwiększając poziom bezpieczeństwa i zaufania, jak i zmniejszając oraz naruszając poczucie osobistego znaczenia jednostki. Rodzaj narracji, z jakimi osoba ma styczność, dostęp i obecność określonych sieci społecznych, mogą mieć na różne osoby odmienny wpływ, gdyż ich podatność jest ukształtowana przez historię życia, całą pulę doświadczeń oraz predyspozycje neurobiologiczne, związane z funkcjonowaniem jej układu nerwowego.
Intrapsychiczne katalizatory radykalizacji
Poniżej zostanie podjęta próba odnalezienia wybranych potencjalnych uwarunkowań psychologicznych, które mogłyby decydować o poziomie zaspokojenia potrzeby znaczenia osobistego. Obecność wskazanych czynników może decydować o ciągłym niedosycie zaspokojenia potrzeby znaczenia. Rozumowanie psychologiczne obejmie zarówno czynniki emocjonalno-uczuciowe, jak i poznawcze. Dla pełniejszego obrazu podłoża zjawiska radykalizacji zostaną wskazane psychologiczne czynniki ryzyka, ale także czynniki, które mogłyby pełnić role ochronną, sprzyjając mniejszej podatności na skrajne poglądy i destrukcyjne ideologie. Warto zwrócić uwagę na kompleksowe traktowanie wskazanych czynników i ich wzajemne interakcje.