oraz pobieranie materiału porównawczego
W ujęciu taksonomicznym określenie „kryminalistyczne ślady biologiczne” oznacza ślady związane z żywym organi-zmem lub pochodzące od żywego organizmu, czyli od ludzi, zwierząt i roślin, które miały związek z przestępstwami. Na-tomiast w ujęciu anatomiczno-fizjologicznym ślady te dzieli się na: tkanki, wydzieliny (nieodzowne do funkcjonowania organizmów żywych), wydaliny (produkty przemiany mate-rii), jak również ślady w postaci podłużnych rys, które mogą tworzyć paznokcie, pazury zwierzęce oraz zęby ludzkie lub zwierzęce. Te ostanie, jeżeli będą posiadały cechy indywi-dualne, mogą być wykorzystane w badaniach identyfikacyj-nych. Dzięki temu uzyskać można identyfikację grupową, a nawet indywidualną osoby lub gatunkową zwierzęcia. Przy braku takich cech, ślady w postaci podłużnych rys, zadrapań na skórze ludzkiej mają znaczenie tylko we wnioskowa-niu o przebiegu zdarzenia. czynnikami niszczącymi ślady biologiczne na wszystkich etapach postępowania, na które należy zwrócić szczególną uwagę, są: wysoka temperatura, nasłonecznienie, wysoka wilgotność, podłoże (gleba bogata w kwas humusowy, rdza, tynk, zabrudzona tkanina, farba klejowa), drobnoustroje, związki chemiczne, detergenty,
KRYMINALISTYcZNe ŚLADY BIOLOGIcZNe „PORTReTeM” SPRAWcÓW ZABÓJSTW I INNYcH PRZeSTęPSTW 163 elektrolity, produkty spalania (sadze, smoły), przeciąg, wiatr
(w przypadku włosów, włókien, mikrośladów), lampy UV, zwierzęta, rośliny zielone. Związane jest to z warunkami środowiska, w którym ślady przebywały. Do poważnych błędów przedlaboratoryjnych należy zaliczyć pozostawie-nie oraz przechowywapozostawie-nie śladów biologicznych na wilgot-nych podłożach lub w szczelnie zamkniętych pojemnikach i woreczkach z tworzyw sztucznych, co prowadzi do ich gwałtownej destrukcji (przyspieszają rozkład). Natomiast przechowywanie tych śladów w opakowaniach papiero-wych, warunkach suchych i chłodnych, znacznie ogranicza degradację. Analogicznie ślady te, pobrane na nawilżone i oznaczone „wymazówki”, winny być przed zapakowaniem i wysłaniem do analiz dokładnie wysuszone w temperaturze pokojowej [17]. Skuteczne wysychanie ułatwia odcinanie końcówek tulejki chroniącej pałeczkę, a wprowadzone obec-nie pakiety genetyczne do pobierania wymazów ze śluzówki policzków zaopatrzone są już w tulejki bezkońcówkowe.
Wyszukanie na miejscu zdarzenia śladu, gdy jest on duży, barwny i kontrastujący z podłożem, nie sprawia żadnych trudności. Natomiast kiedy przeprowadza się oględziny w warunkach nocnych, ślady są małych rozmiarów, ulotne (włosy, włókna, mikroślady), podłoże jest zbliżone barwą, jest to teren otwarty, podłoże jest chłonne, czy też ślad jest w niedostępnym miejscu (np. za listwą przypodłogową, w różnych szczelinach), to jego znalezienie może okazać się problematyczne. W terenie otwartym (na polu, drodze, lesie), oprócz oględzin podłoża, należy przeprowadzić po-szukiwanie śladów na luźno leżących przedmiotach (kij, cegła, kamień). Przedmioty te mogą stanowić narzędzie przestępstwa lub mogą zachowywać na swojej powierzchni ślady naniesione. W takich wypadkach należy korzystać z reflektorów, lamp, oświetlenia laserowego, lup, innego sprzętu ułatwiającego pracę, w tym pasków testowych, m.in.: Peroxtesmo KM, Heglostix®, Hemastix®, Multi-stix®, Hemophan, Bluestar® Forensic Mini Kit, luminal – do ujawniania śladów krwawych, Phadebas® – do ujaw-niania śladów śliny, Phosphatesmo KM – do ujawujaw-niania śladów spermy.
Poza miejscem zdarzenia ślady biologiczne, podob-nie jak inne ślady, ujawniane są na: ciele osoby związanej ze zdarzeniem – oględzinom poddaje się przede wszystkim odsłonięte jej części: głowę, kark, szyję, ręce wraz z po-braniem wyskrobin spod paznokci; w zależności od cha-rakteru zdarzenia również części zasłonięte: ślady nasienia w okolicach płciowych, włosy na intymnych częściach ciała, przemieszczające się kontaktowo; odzieży i przedmiotach, które osoby miały przy sobie w czasie zaistniałego zdarze-nia – wyszukanie tych śladów na tkaninach jest związane z barwą, wzorem, typem wyrobu i właściwościami włókien.
Plamy łatwo wsiąkają w tkaninę i w wypadku, gdy barwa, wzór tkaniny są podobne do barwy, kształtu śladu, wte-dy stają się prawie niewidoczne; narzędziu przestępstwa i rzeczach z nim związanych, a ujawnionych w różnych okolicznościach – ślady biologiczne mogą być usuwane przez starcie, zmycie lub innymi metodami, dlatego domniemane
narzędzie przestępstwa bądź rzeczy z nim związane należy niezwłocznie przesłać do badań w postaci, w jakiej zostały znalezione.
Ujawnione ślady biologiczne, po dokładnym, czytelnym oznaczeniu, muszą być opisane, udokumentowane (foto-grafie, szkic, nośniki elektroniczne) i opatrzone metryczką.
Każda forma zabezpieczenia stanowi dowód pochodny i uzależniona jest od: rodzaju podłoża, wielkości przedmio-tu, na którym występują, wielkości i grubości plam, ilości zgromadzonego materiału oraz jego stanu i konsystencji.
Optymalne jest pobranie śladów biologicznych z podłożem, gdy przedmiot, na którym występują ma niewielkie roz-miary. Zapewnia to przesłanie dowodu do badań w postaci, w jakiej został ujawniony, oraz dostarcza podłoża kontro-lnego. W sytuacjach pobierania śladu z podłoża należy przesłać również wolne od niego podłoże dla wyelimino-wania jego ujemnego wypływu na ślad, który wchodząc w reakcję z podłożem, może zmienić swoje właściwości lub ulec całkowitemu zniszczeniu. Jak wspomniano, przed zapakowaniem ślady biologiczne i podłoże powinny być wysuszone w temperaturze pokojowej (ok. 21ºc, wilgot-ności ± 50%, z daleka od promienników ciepła) oraz wło-żone do czystych i nie wchodzących w reakcję ze śladem opakowań papierowych. Natomiast przed dostarczeniem do laboratorium materiał powinien być przechowywany w stosunkowo niskiej temperaturze (najlepiej ok. 4ºc) lub temperaturze pokojowej, gdzie jest czysto, sucho i ciemno.
Brak takich warunków kwalifikuje do natychmiastowego przekazania dowodów do ośrodka badawczego (najpóźniej 2–3 dni od momentu zabezpieczenia). Należy zaznaczyć, iż przy pakowaniu rzeczy i odzieży pochodzącej od osób związanych ze zdarzeniem (podejrzany, ofiara) wymagane jest pakowanie każdej części garderoby osobno. Raczej nie powinno się praktykować wycinania zaplamionej części przedmiotu. Takie postępowanie uzależnione jest przede wszystkim od jego rodzaju i wartości. Jeżeli ślad znajduje się na przedmiocie o dużej wartości historycznej, religijnej bądź materialnej, powinien zostać zabezpieczony przez konserwatora czy innego znawcę, względnie po konsultacji z ekspertami i wyborze sposobu pobrania materiału, tak by nie doszło do uszkodzenia cennego przedmiotu. W za-leżności od rodzaju ujawnionych śladów biologicznych do badań identyfikacyjnych, pobierany jest odpowiedni materiał porównawczy od uczestników zdarzenia, przede wszystkim sprawcy i ofiary. Zasadniczo materiał od osób żywych pobierany jest w Zakładach Medycyny Sądowej, w odpowiednich pomieszczeniach, przez uprawnionego pracownika bądź biegłego lekarza – ubranych w odzież ochronną, co zapobiega naniesieniu obcych molekuł.
W szczególnych wypadkach, podczas dochodzenia w nie-zbędnym zakresie (art. 308 kpk), taki materiał może być pobrany w laboratorium przez uprawnionego pracownika służby zdrowia, biegłego lub policjanta – specjalistę z dzie-dziny techniki kryminalistycznej. Natomiast ze zwłok ma-teriał pobierany jest podczas sekcji w prosektorium przez biegłego sądowego i w obecności organu prowadzącego
164 ReNATA WŁODARcZYK sprawę. Ponadto zgodnie z § 15 ust. 3 Rozporządzenia
Rady Ministrów z 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów „w przypadkach niecierpiących zwłoki, poli-cjant może pobrać ze zwłok ludzkich o nieustalonej toż-samości, próbkę z tkanek w postaci włosów z cebulkami oraz częścią dokorzeniową o długości co najmniej 1 cm, jeśli został przeszkolony w tym zakresie” [18]. Podczas oględzin i autopsji materiał porównawczy pobierany jest przy użyciu jednorazowego sprzętu do jałowych, ozna-czonych opakowań wraz z protokołem pobrania materiału porównawczego. Obecnie pobiera się głównie krew, wy-mazy ze śluzówki policzków, włosy, paznokcie, wywy-mazy podpaznokciowe, odlewy uzębienia [18]. Natomiast ślady pochodzenia zwierzęcego i roślinnego poddawane są ana-lizom porównawczym dzięki zbiorom, atlasom, zielnikom i katalogom będących w posiadaniu instytucji zajmujących się ich badaniami.
Wnioski
Miejsce zdarzenia jest podstawowym źródłem infor-macji o przestępstwie. Ilość, jakość i szybkość przekazania dowodów do laboratorium oraz trafność przeprowadzonych analiz porównawczych zabezpieczonych śladów będą de-cydowały o wyniku postępowania procesowego zmierza-jącego do identyfikacji sprawcy, wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy czy stworzenia ostatecznej wersji kryminalistycznej.
Powodzenie oględzin zależy od należytego zaplanowania i profesjonalizmu zespołu biorącego udział w zabezpieczaniu śladów biologicznych. często też istotna jest wyobraźnia i intuicja, które w sytuacjach niedoboru informacji mogą przyczynić się do pokonania wszelkich trudności. Należy zwrócić uwagę na dwa czynniki sprawcze sukcesu poznaw-czego w prowadzonym procesie: identyfikowanie się do-brze przygotowanych prokuratorów, medyków sądowych, policjantów, specjalistów z ideałami wymiaru sprawiedli-wości oraz odpowiednie wyposażenie techniczne, jakim posługują się wymienione podmioty na miejscu zdarzenia sensu largissimo [19].
Podkreślić należy znaczenie prawidłowo przeprowa-dzonych oględzin miejsca zdarzenia z udziałem biegłego medyka sądowego, a w razie jego braku eksperta z dziedziny biologii kryminalistycznej lub specjalisty zabezpieczającego i utrwalającego szczególnie nietrwałe ślady biologiczne.
Jest to niezbędne podczas oględzin związanych z następ-stwami poważnych zdarzeń, gdzie ujawnianie śladów oraz cech charakterystycznych na znalezionych zwłokach mogą się przyczynić do identyfikacji sprawcy. Podczas doboru metod badawczych oraz wnioskowania z rezultatów badań należy uwzględniać wszystkie aspekty wynikające zarówno z samych śladów pozostawionych na miejscu zdarzenia, jak i rodzaju podłoża, na którym występują. Dzięki temu zostaje często odtworzony sposób poruszania się i działania
sprawcy (modus operandi). Zebrane i wyselekcjonowane ślady, oprócz możliwości wykorzystania dowodowego, mogą również wskazywać bezpośrednio lub pośrednio na motyw działania, okoliczności zdarzenia, relacje między sprawcą a ofiarą, stan emocjonalny tych osób itd.
Do wydania ostatecznej opinii często może wystar-czyć jedynie analiza właściwie przeprowadzonych oględzin na miejscu zdarzenia. W innych przypadkach, dla ostatecz-nego wnioskowania, należy uwzględnić całość materiałów sprawy (wyjaśnienia podejrzanych, świadków, oględziny, wyniki sekcji zwłok, opinie innych biegłych).
Dla ostatecznego kształtu opinii ważne jest podkreślenie znaczenia zjawiska kontaminacji i ewentualnego pomijania drobnych śladów biologicznych w czasie oględzin miejsca, osób, rzeczy bądź zwłok. Ich ujawnienie i zabezpieczenie przy obecnym stanie wyposażenia oraz wyszkoleniu nie powinno stwarzać większych trudności. Zabezpieczający winni mieć świadomość możliwości genomowej identyfika-cji osoby (sprawcy, NN zwłok) na podstawie nawet bardzo małej, ale wolnej od obcych molekuł próbki materiału dowo-dowego, po jego porównaniu ze zgromadzonym materiałem porównawczym.
Piśmiennictwo
Bodziak A.
1. : Oględziny miejsca znalezienia zwłok pod wodą. Prokuratura i Prawo, 2005, 6, 75–84.
Di Maio V.J., DiMaio D.
2. : Medycyna sądowa. Wyd. Med. Urban &
Partner, Wrocław 2003, 39–427.
Gurgul J.
3. : Osobowe aspekty oględzin szczególnie miejsca i zwłok.
In: Procesowo-kryminalistyczne czynności dowodowe. Materiały po-konferencyjne. eds: M. Lisiecki, M. Zajdel. Wyd. WSPol, Szczytno 2003, 54–68.
Grzeszczyk W.
4. : Rola opinii biegłego w postępowaniu karnym. Proku-ratura i Prawo, 2005, 6, 26–31.
Waltoś S.
5. : Owoce zatrutego drzewa. Wydawnictwo Literackie, Kra-ków 1978.
Kępiński A.
6. : Poznanie chorego. PZWL, Warszawa 1978.
Hołyst B.
7. : Kryminalistyka. Wyd. Prawn. LexisNexis, Warszawa 2007, 436–446.
Kulicki M., Kwiatkowska-Darul V., Stępka L.
8. : Kryminalistyka. Wyd.
Uniw. M. Kopernika, Toruń 2005, 400.
Lisiecki M.J.
9. : Metodyka prowadzenia oględzin zwłok w miejscu ich znalezienia (refleksje i wnioski z badań). Problemy współczesnej kry-minalistyki. PTK UW WPiA, Katedra Kryminalistyki, Warszawa 2003, t. VII, cz. 2, 339–356.
Mazak-Łucyk Z.
10. : Rola lekarza w ekspertyzie ogólnokryminalistycznej.
Problemy Kryminalistyki, 2004, 245, 38–42.
Marcinkowski T.
11. : Medycyna sądowa dla prawników. Wyd. Ars boni et aequi, Poznań 2000, t. I, 132–135.
Pawłowski R.
12. : ekspertyza genetyczna. In: ekspertyza sądowa. ed.
J. Wójcikiewicz. Kantor Wyd. Zakamycze, IeS, Kraków 2002, 339–
379.
Pawłowski R., Dettlaff-Kąkol A., Paszkowska R., Jankowski Z.
13. : Błąd
przedlaboratoryjny w genetyce sądowej. Kontaminacja materiału bio-logicznego na sali sekcyjnej. Wyd. Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, Warszawa 2001.
Kryminalistyka. Studia prawnicze. ed. J. Widacki. Wyd. c.H. Beck, 14.
Warszawa 2002, 66.
ekspertyza sądowa. ed. J. Wójcikiewicz. Kantor Wyd. Zakamycze, 15.
IeS, Kraków 2002, 255–284.
KRYMINALISTYcZNe ŚLADY BIOLOGIcZNe „PORTReTeM” SPRAWcÓW ZABÓJSTW I INNYcH PRZeSTęPSTW 165
Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu 16. postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów
(DzU nr 141, poz. 1186 z późn. zm.).
Ustawa z 17 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o Policji oraz ustawy 17. – Kodeks postępowania karnego (DzU z 2005 r., nr 10, poz. 70, druk
sejmowy nr 3375).
Zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dn. 23.12.2004 r.
18. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śled-czych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców, rozdz. 4, 25–34.
Gurgul J.
19. : Osobowe aspekty oględzin szczególnie miejsca i zwłok.
In: Procesowo-kryminalistyczne czynności dowodowe. Materiały po-konferencyjne. eds: M. Lisiecki, M. Zajdel. Wyd. WSPol, Szczytno 2003, 54–68.
Komentarz
Autorka w obszernej pracy poglądowej przedstawi-ła obowiązujące procedury kryminalistyczne, zwracając szczególną uwagę na etap przygotowania wstępnych dzia-łań, zabezpieczenia terenu i prawidłowego zbierania śla-dów, podkreślając, że na tym etapie dochodzi najczęściej do zaniedbań, które mogą decydująco wpływać na wyniki późniejszych badań kryminalistycznych.
dr hab. n. med. Krzysztof Borowiak
A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2007, 53, SUPPL. 2, 166–169
MAŁGORZATA KURZEJAMSKA-PARAFINIUK, STANISŁAW WOLSKI, AGNIESZKA MIKOŁAJCZAK, JERZY STAŃCZYK1, WASILIJ CZECHOWSKI1