Mówiąc o ludzkim przeżywaniu świata, nie przyjmujemy go w postaci pierwotnej, ale już w wyartykułowanej/przełożonej na jakiś sposób ludzkiej aktywności. Przyjmujemy po raz kolejny regułę analogii, iż z ludzkim zin-terpretowanym przeżyciem może być tak, jak z «dziełem» określonym przez Umberto Eco. Korzystamy z istniejącej już struktury, którą trzeba za Umber-to Eco dokładniej opisać wraz z jej nowymi odniesieniami powstałymi dzię-ki zastosowaniu wnioskowania przez analogię.
To, co już udało się wstępnie określić to to, że z doświadczeniem ludz-kim (zinterpretowanym przeżyciem) jest tak, jak z «dziełem» szeroko rozu-mianej kultury. Każde z nich jest konstytuowane przez jeden oznacznik315, to znaczy da się wyznaczyć zbiór obiektów, tak by można je potraktować w modelowych działaniach jako całość w relacji z tym, co zewnętrzne. Dzie-ło ludzkiej kultury jako oznacznik podlega wielu interpretacjom, podobnie jak swoiście zinterpretowane ludzkie «dzieło», zarówno w autorefleksji, jak i w ocenie innych316. Zarówno w «dziele» z obszaru kultury, jak i w ludzkim doświadczeniu, dostrzegalna i akceptowalna jest swoista niedookreśloność. Oba fenomeny są źródłem wielokrotności znaczeń, a jednak jest w nich kon-kretna spójność pozwalająca na zastosowanie określenia oznacznik. Zbiór obiektów każdego z porównywanych oznaczników posiada wewnętrzną strukturę, która potrafi zharmonizować nawet to, co w obserwacji może się wydawać nieusuwalną aporią.
Już po tej wstępnej prezentacji można uznać trafność przyjętej analogii za wystarczającą. Dodatkowo jednak przyjmujemy, jako założenie meto-dycznie cenne, że nie tylko powinno to «dzieło» mieć u swych źródeł jakiś zamierzony projekt i cel, ale jeżeli ma być cenne jako źródło poznania teolo-gicznego, to musi wpisać się w model (użyteczną fikcję), który został opisa-ny przez Umberto Eco jako «dzieło otwarte». Pozostaje teraz opisać, za wło-skim erudytą, jak rozumie model «dzieła otwartego», by następnie zbadać, na ile jest on adekwatny w proponowanej analogii i na ile koreluje z istnieją-cymi już koncepcjami doświadczenia ludzkiego opracowanymi w teologii fundamentalnej.
Umberto Eco wyraźnie stwierdza317, że «dzieło otwarte», jako model pomagający w szukaniu nieusuwalnych odniesień pomocnych w klasyfikacji
_________________________
315 Oznacznik, to: symbol za pomocą którego zaznacza się obiekty w celu wykonania na nich wspólnego działania, w: Portal Wiedzy, [online], [dostęp: 07.07.10] dostępne w Internecie, http://portalwiedzy.onet.pl/134436,,,,oznacznik,haslo.html;
316 «Dzieło» powstaje jako pewien sposób interpretacji siebie w świecie. Jest też możliwość wejścia w dialog z samym sobą. W ramach badań z filozofii podmiotu, filozofii działania, tożsamości i inności, Paul Ricoeur stworzył «dzieło», O sobie samym jako o innym, dz. cyt.
317 Jeżeli nie zostało zaznaczone inaczej, przedstawiany wywód w pełni oparty jest na: Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, dz. cyt., s. 5–22. Jedynie dla zamieszczonych cytatów podane zostaną konkretne odniesienia.
dzieł kultury, realnie nie istnieje. Jest on użyteczną metaforą, której nie nale-ży rozumieć metafizycznie i z tego względu czyni kilka uwag metodycznych związanych z: 1) zakresem badań, 2) walorem318 omawianego pojęcia, 3) odpowiedzią na pytanie, czym jest i czym się wyróżnia struktura «dzieła otwartego» oraz 4) czy zamierzenie badawcze, które podjął, jest celem sa-mym w sobie, czy początkiem dalszych badań319. Są to pytania metodyczne, dla których odpowiedź przenosi nas w obszar zagadnień metodologicznych. Z badań Umberto Eco w konstruowaniu analogii wykorzystujemy przede wszystkim jego podejście metodyczne, w mniejszym stopniu odnosząc się do bogatej i erudycyjnej treści jego esejów320.
Zakreślając obszar swoich badań, w pierwszym rzędzie Umberto Eco chce znaleźć takie korzenie struktur programów tworzenia «dzieł», które są uwarunkowane historycznym rozwojem kultury i dotyczą zarówno projek-tów udanych, jak i nieudanych321. Ważne dla niego jest w tym aspekcie sam zamysł autora322 w ramach rozpatrywanych przez niego «poetyk». Ponie-waż «poetyka» to nie tyle system reguł, ile program działania, który artysta układa sobie stopniowo, świadomie lub podświadomie ustalonym przezeń projektem realizacji dzieła323. A otrzymany efekt od strony struktury ukazuje nie tylko, jak dzieło jest skonstruowane, ale również, jak miało być skonstruowane. W takim kontekście tworzenie dzieła rozumiane jest jako nadawanie struk-tury temu, co niedookreślone, wieloaspektowe, wydobyte z przypadku i nie-ładu. Rozeznawanie tego procesu u samych źródeł w ramach «poetyki» nie jest krytyką tekstu, ale odnajdywaniem wyjaśnień dotyczących danej fazy kultury, gdy dzieło powstawało.
Jeżeli chodzi o walory «dzieła otwartego» pojęcie to nie jest terminem krytycznym, który poprzez ściśle określone kryteria stwierdza: to jest lub nie
_________________________
318 Umberto Eco, jako znawca kultury, posługuje się terminologią z zakresu malarstwa i tym jednym słowem, oddającym wielość możliwych interpretacji, określa potencjał badawczy terminu «dzieło otwarte». W niniejszej pracy zastosowano podobny zabieg do interpretacji badanych zjawisk, określając zespół wielowymiarowych relacji słowem «puzzle».
319 Warto tu zwrócić uwagę, że podjęte wcześniej działania metodyczne w pełni korelują z metodyką przyjętą przez Umberto Eco.
320 Nie podejmujemy się też oceny dyskusji prowadzonych przez Umberto Eco z innymi znawcami kultury i języka współczesnego przekazu.
321 Taki cel przyświecał również Clive’owi S. Lewisowi, (Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, dz. cyt.) Oznacza to założenie, że można odnaleźć «podskórny trwały nurt», czy «model» powszechnej ludzkiej świadomości, do którego odno-szą się wszystkie prawie «dzieła» w danym momencie historycznego rozwoju kultury.
322 Nietrudno zauważyć, że jego dążenia korelują z wnioskami Hansa-Georga Gadamera, Język i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, dz. cyt.
323 Umberto Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, dz. cyt., s. 8. Myśl tę autor dopracowuje w akapicie „Dzieło jako metafora epistemologiczna”, tamże, s. 165–174.
jest dzieło otwarte. Umberto Eco nie przypisuje mu żadnej wartości aksjolo-gicznej, nie podaje kryteriów rozróżniających, co jest lub nie jest tym poję-ciem objęte. Wynika to z faktu, że jest to pewien model, opracowany wprawdzie na podstawie wielu badań nad konkretnymi dziełami, ale w istocie przeznaczony do tego, aby ukazać – za pomocą wygodnej formuły – kierunek rozwoju współczesnej sztuki. Omawiany autor wprowadza pojęcie jako użyteczną fikcję, która na bazie jego szerokiej erudycji jest korzystnym narzędziem badawczym324 ku poszukiwaniu i odsłanianiu korzeni powstałych dzieł. Poszukuje pewnych prawidłowości już u źródeł powstającego dzieła i nie chodzi o to, jak proble-my artystyczne zostały rozwiązane, ile, jak były postawione325. Dzięki temu uzyskuje pewną przestrzeń odniesienia, w której porównuje dzieła z róż-nych obszarów kulturowych i wydobywa najbardziej fundamentalne pra-widłowości, często przez twórców nieuświadamiane, jako osadzone w nie-definiowalnych przed-sądach kulturowych. Dla włoskiego filozofa model to narzędzie techniczne i operacyjne. Powstaje po to, by odnaleźć wspólną formę dla rozmaitych zjawisk, w których odbiorcy mogą odkryć podobień-stwa strukturalne326.
Autor doprecyzowuje, w jakim kontekście będzie używał określenia struktura «dzieła otwartego». Termin «struktura» powiązany jest z pojęciem «forma». Tym, co czyni analogię – «dzieło otwarte» ludzkie doświadczenie – obiecującą, to fakt uwzględnienia relacji poprzez założone różnice w zasto-sowaniu omawianych terminów. «Forma» to określona całość, która harmo-nizuje w sobie poprzedzające ją doświadczenie327; jest dziełem zrealizowa-nym, efektem celowym procesu twórczego. Od niej zaczyna się proces odbioru, w którym ożywia się ciągła od nowa forma początkowa. Tak ro-zumiana «forma» może być zinterpretowana jako struktura, gdy zostanie odniesiona nie do konkretnego przedmiotu, ale jako relacje pomiędzy róż-nymi płaszczyznami dzieła328, tak że tworzą pewien system. Dzięki tak ro-zumianej strukturze, włoski erudyta jest przekonany, iż podda analizie po-datność efektów twórczych na wyodrębnienie poszczególnych związków i że dzięki temu odnajdzie stosunek percepcyjny, którego przykładem jest
mo-_________________________
324 W naszych próbach konstrukcji modeli teoretycznych również przyjmujemy tę zasadę.
325 Umberto Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, dz. cyt., s. 10. Odnosi nas to ku metodzie myślenia wstecznego „skoro jest odpowiedź, to jak brzmiało pytanie?” Por. s. 43 i przypis 24 na tej stronie.
326 Autor określa na tyle głęboki model, że odnajduje podobieństwa formy i struktury w obrazach informelu i twórczości Bertolda Brechta.
327 W skład tegoż doświadczenia wchodzą „idee, uczucia, dyspozycja twórcza, tworzywo, typ organizacji, tematy, treści, ustalone z góry stylemy [oznaczniki stylistyczne] i akty inwen-cji”, dz. cyt., s. 13.
328 Eco wymienia następujące płaszczyzny: „semantyczna, syntaktyczna, fizyczna, emo-tywna; płaszczyzna tematów i sfer ideologicznych; płaszczyzna związków strukturalnych i struktur reakcji odbiorcy itd.”, dz. cyt., s. 13.
del «dzieła otwartego». To rozróżnienie jest wynikiem założenia, że powsta-łe dzieło, by osiągnęło pełnię, musi dojrzeć w procesie interpretacji, czasami dopiero w następnych pokoleniach, a więc dzieło rozumiane jako otwarte nie tyle jest, co się staje. Ostatecznie struktura to forma sprowadzona do systemu relacji. Pozwala na wydobycie tego, co ogólne i zamienne w owym systemie reakcji, ażeby wykazać, że każdy przedmiot ma pewną „strukturę”, która łączy go z innymi przedmiotami329. Proces tych poszukiwań Umberto Eco na-zwał poszukiwaniem kośćca strukturalnego, który poddaje się analizom porównawczym z innymi kośćcami dzieł danej kultury. Ostatecznie kon-kluduje: Prawdziwą i właściwą »strukturę« dzieła stanowi to, co ma ono wspólnego z innymi dziełami, czyli to, co można ukazać za pomocą modelu330. Oznacza to, że model «dzieła otwartego» to nie samo dzieło, ani to, co się dzieje z jego twórcą czy odbiorcą, ale właśnie te wszystkie relacje, które to dzieło wywo-łuje pomiędzy wspomnianymi przedmiotami i podmiotami wraz z ogółem relacji z innymi dziełami danej kultury. To włączenie dynamicznych wza-jemnych odniesień w budowę modelu jest chyba najważniejszą hipotezo-twórczym walorem modelu «dzieła otwartego». Ostatecznie filozof konklu-duje, że model «dzieła otwartego» jest użyteczną fikcją, niezależną od istniejących konkretnych dzieł, które da się zinterpretować jako otwarte. I drugi wniosek: model «dzieła otwartego» nie dotyczy dzieła jako takiego, ale stosunku percepcyjnego, który uwzględnia wielość możliwych inter- pretacji danego dzieła, z których część jest możliwa dopiero z tak zwanej perspektywy wstecznej331. Mówienie o strukturze dzieła oraz strukturze operacji i metodach działania prowadzi badacza do przyjęcia określenia metafora epistemologiczna332, która podkreśla, że «dzieło otwarte» jest fikcją, ale też posiada realne wartości poznawcze, co pozwala nam zauważyć jasne korelacje z jego definiowaniem «modelu» Iana G. Barboura oraz Bernarda J.F. Lonergana.
Badanie struktur dzieł w relacji z rzeczywistością określaną jako «dzieło otwarte» jest pewnym szczegółowym zagadnieniem z problematyką aktyw-nej percepcji osadzonym w powiązaniach z historią, konkretną sytuacją, ze
_________________________
329 Umberto Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, dz. cyt., s. 13.
330 Tamże.
331 Umberto Eco zdaje sobie sprawę, że włączenie niejednoznaczności i relacyjnej zmien-ności w poszukiwane stosunki percepcji rodzi wiele problemów epistemologicznych, wchodzi w dyskusję z różnymi estetykami, przykładowo Hansa Roberta Jaussa i Wolfganga Isera. Dyskusja ta trwa do dnia dzisiejszego i nie jest zakończona.
Już tutaj można podkreślić, że ten sposób metodycznego podejścia do modelowania rze-czywistości został wykorzystany w konstruowaniu modelu przestrzeni eklezjalnej i będzie wykorzystany w kolejnych działaniach.
332 Por. Umberto Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, dz. cyt., s. 165–174.
światem wartości, do którego przywiązuje się istotną wagę. Umberto Eco skupia się na badaniach stosunków percepcyjnych dzieło – odbiorca, jaki się zarysowuje w poetykach dzieła otwartego333. Według omawianego autora, ba- dania w tej materii są pierwszym i nieodzownym krokiem przed poszuki-waniem pełnego osadzenia kulturowego każdego dzieła. Jeżeli bada się dynamiczne napięcia pomiędzy kilkoma fenomenami, to zawsze powstaje problem opozycji pomiędzy tym, co obserwowane jako stałe (forma) i tym, co obserwowane jako proces (relacje). Przyjmując swój punkt badacza, Umberto Eco podkreśla, że sztuka to strukturalizacja określonego materia-łu334, za pomocą swoistego sposobu kształtowania świata charakterystycz-nego dla tej dziedziny aktywności ludzkiej.
Celem badań Umberto Eco jest wykazanie, że pełnia dzieła ukazuje się dopiero dzięki sposobowi, w jaki my kształtujemy to dzieło poprzez naszą interpre-tację335. Interpretacje danego dzieła mogą łączyć ludzi w sposobie przeży-wania. W przestrzeni tej interpretacji staje się to ich wspólnym światem, który da się, w pewnym sensie, wyodrębnić, choć jego granice będą poję-ciami/metaforami336. Ten sposób podejścia do dzieł kultury jest według Umberto Eco poważnym wyzwaniem nie tylko dla literaturoznawstwa, ale też dla badań o złożonym, historycznym charakterze. Kierunki rozwoju tych dociekań związane są ze szczegółowymi zagadnieniami szeroko rozumia-nego kulturoznawstwa.
* * *
Warto podkreślić, że Umberto Eco przyznaje się do wpływu na jego koncepcje eksperymentów muzycznych Luciano Berio i dyskusji nad pro-blemami nowej muzyki. Wspominamy ten fakt, by podkreślić, że interdy-scyplinarność może polegać również na stwierdzonym tylko przez badacza wpływie na jego badania innej dziedziny naukowej czy zjawisk kultury.
Stworzony przez Umberto Eco model nazwany «dziełem otwartym» jest w pełnym tego słowa znaczeniu hipotezą wyjaśniającą. Samoistnie nie ist-nieje, ale jest użytecznym narzędziem pomocnym w ocenie ludzkich dzia-łań. Umberto Eco przygotował ten model, by badać dzieła i ich oddziaływa-nie w obszarze kultury. W naszych badaniach przejmujemy na drodze analogii jego ujęcia do interpretacji ludzkiego doświadczenia. Wydaje się jednak, że można ten model, co do zasady, wykorzystać do oceny
działalno-_________________________
333 Tamże, s. 21.
334 Eco zalicza tutaj: „osobowość artysty, historię języka, tradycję, wybrany temat, zasady formalne, ideologię”, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, dz. cyt., s. 18.
335 Tamże.
ści społecznej. Jeżeli ktoś staje się założycielem organizacji czy zgromadze-nia, to ta jego działalność może być określona jako «dzieło» i można badać również jego otwartość, według zasad podanych przez włoskiego erudytę. Przykład ten nie wyczerpuje wszystkich możliwości zastosowania metody Umberto Eco, ale wyraźnie pokazuje możliwe kierunki poszukiwań, ponie-waż Umberto Eco rozpatruje nie działo samo w sobie, ale system relacji po-zwalający się temu dziełu stawać w określonych warunkach obserwowalnej rzeczywistości.