Kontrola poznawcza to termin, który pozwala lepiej zrozumieć podłoże i dynamikę procesu radykalizacji. Zjawisko to, intensywnie badane w ostatnich dziesięcioleciach (por.
m.in. Rolls, 2000; Gotlieb i Joormann, 2010; Logue i Gould, 2014; Gabrys i in., 2018), ma ogromne znaczenie w kontekście przystosowania jednostek i grup do zmieniającej się rzeczywistości. Najczęściej o kontroli poznawczej pisze się w odniesieniu do zachowań ukierunkowanych na cel, procesu podejmowania decyzji, regulacji emocjonalnej i zaburzeń afektywnych. Frey i Rez (2009) przekonują jednak, że można zastosować to pojęcie do wyjaśniania przyczyn rozwoju ruchu nazistowskiego w hitlerowskich Niemczech. Wydaje się, iż założenia wspomnianej koncepcji można odnieść do uwarunkowań radykalizacji w różnych kontekstach czasowych i kulturowych.
O kontroli poznawczej można mówić, gdy działający (jednostka lub grupa) za pomocą własnej aktywności osiąga zamierzone skutki i potrafi uniknąć niechcianych rezultatów działania. W sensie psychologicznym ważne jest poczucie kontroli lub przekonanie o posiadaniu kontroli nad wydarzeniami. Jest to pojęcie bliskie terminowi „poczucie własnej
skuteczności” self-beliefs of efficacy). Według Niedźwieńskiej (1999) przekonanie o własnej efektywności to czynnik współdeterminujący wybór zachowania w określonej sytuacji, wybór środowiska społecznego, poziom wysiłku, podejmowanego w związku z działaniem, trwałość dążenia do realizacji celu, gdy pojawiają się przeszkody, emocjonalne i poznawcze opracowanie sytuacji trudnych oraz procesy atrybucji.
Posiadanie kontroli poznawczej umożliwia nadawanie sensu wydarzeniom, pozwala wyjaśniać otaczający świat, przewidywać rozwój wypadków i wpływać na nie zgodnie z własnymi preferencjami. Pojęcie kontroli można według Freya i Reza (2009) zastosować nie tylko w odniesieniu do jednostki, ale również w kontekście grupowym, a nawet w odniesieniu do społeczeństwa jako całości, jeśli jednostki je tworzące mają takie same doświadczenia, wynikające z życia w tej samej sytuacji oraz podobnie interpretują sytuację (por. Bandura, 1993; Skinner, 1996).
Pierwszym krokiem na drodze do radykalizacji postaw może być rosnące przekonanie o utracie kontroli nad wydarzeniami. Temu, wywołującemu silne emocje negatywne, stanowi sprzyjają np. okres transformacji ustrojowej, chroniczny kryzys gospodarczy, wysokie bezrobocie, nagłe zmiany kulturowe oraz konflikty społeczne, etniczne i religijne. Świat, który wydawał się być przyjazny i „oswojony”, spostrzegany jest przez coraz większą ilość osób jako zagrażający i nieprzewidywalny; zjawisko to w kategoriach psychologicznych jest przez autorów koncepcji definiowane jako „stan awersyjny o właściwościach motywacyjnych” (Frey i Rez, 2009, s. 172).
Osoby odczuwające dyskomfort wynikający z niepewności i nieprzewidywalności zdarzeń, starają się go przezwyciężyć, a więc odzyskać kontrolę. Zarówno spostrzeżenie utraty kontroli, jak i proces jej odzyskiwania zależą od dominujących w danej grupie (społeczeństwie) wzorców poznawczych, a więc relatywnej wagi, przypisywanej poszczególnym elementom i wydarzeniom otaczającego świata. Jeśli na przykład szczególne znaczenie jest przypisywane wyznawanej religii, zmiany kulturowe powodujące laicyzację będą spostrzegane jako szczególnie zagrażające. W zbiorowości, która często doświadczała wojen i wewnętrznych konfliktów, utrata kontroli będzie konsekwencją niestabilności politycznej i niskiego poziomu bezpieczeństwa obywateli.
Odzyskiwanie kontroli zależy według Freya i Reza (2009) od trzech czynników:
natężenia (dolegliwości) dostrzeganej utraty, atrybucji przyczyn tego awersyjnego stanu oraz spostrzegania konsekwencji. Do radykalizacji dyskursu społecznego, a co za tym idzie, ekstremalnych rozwiązań, dochodzi z większym prawdopodobieństwem wtedy, gdy za przyczyny utraty kontroli uznawane są zjawiska zewnętrzne. Niekompetencja elit
politycznych, niesprawiedliwość społeczna, dyskryminujące grupę rozwiązania prawne mogą prowadzić do radykalnych prób odzyskania kontroli zwłaszcza wtedy, gdy nie widać możliwości zmiany sytuacji na lepsze w ramach dotychczas obowiązujących reguł.
Sytuacja, w której dochodzi do powszechnego spostrzeżenia utraty kontroli, zwiększa podatność jednostek i grup na komunikaty demagogiczne i propozycje prostych rozwiązań.
W obliczu kryzysu ludzie nie chcą dogłębnie poznać i zrozumieć jego wieloaspektowych uwarunkowań. O wiele ważniejszą i silniej domagającą się zaspokojenia, jest potrzeba wydostania się z opresyjnej sytuacji. Dlatego też do głosu dochodzą politycy (lub wspomniani wyżej menedżerowie konfliktu), przedstawiający uproszczony, „czarno-biały” obraz świata.
Istotnym elementem tej wizji jest też wskazanie na leżące „na zewnątrz” przyczyny kryzysu, co uwalnia od poczucia winy i podnosi samoocenę. Jednostki zdają sobie sprawę, że nie odzyskają kontroli we własnym zakresie, gdyż przyczyny jej utraty pozostają poza możliwościami ich przezwyciężenia. Dlatego są skłonne przekazać odpowiedzialność za rozwój sytuacji przywódcom (najczęściej demagogom o skłonnościach autorytarnych), stwarzającym jednoznaczną, prostą wizję procesu odzyskiwania kontroli. Jednocześnie następuje wyodrębnienie osób lub grup, rzekomo odpowiedzialnych za sytuację utraty kontroli. Przedstawiciele grup mniejszościowych są etykietowani jako przyczyniający się do negatywnej sytuacji większości i stają się „kozłami ofiarnymi”.
Jednostki lub grupy, będące kozłami ofiarnymi, pełnią ważne funkcje w procesie odzyskiwania kontroli. Przede wszystkim identyfikacja i naznaczenie kozła ofiarnego pozwala wyjaśnić przyczyny napięć społecznych i sytuacji spostrzeganych powszechnie jako zagrażające. Wskazanie na umyślne, wrogie działania przedstawicieli grup zewnętrznych pozwala pozbyć się poczucia odpowiedzialności za negatywny stan rzeczy. Frustracja społeczna zostaje ukierunkowana i wyładowana na konkretnym obiekcie. Świat na powrót staje się wytłumaczalny, a agresja może być bezpiecznie skierowana przeciwko wrogowi, który stanowi mniejszość, a więc nie grozi z jego strony odwet. Druga funkcja kozła ofiarnego jest związana z usprawiedliwieniem działań, podejmowanych w procesie odzyskiwania kontroli. Politycy – demagodzy przekonują, iż kryzys został wywołany przez kozła ofiarnego. Podejmowanie działań zmierzających do ukarania lub odmowy praw członkom wrogiej grupy jawi się więc jako logiczna konsekwencja bycia prowokowanym przez większość. Co więcej, oburzenie wobec rzekomych knowań osoby lub grupy, którym przyznano rolę kozła ofiarnego może powodować, że zachowania wobec nich przyjmą postać brutalnych lub jawnie dyskryminujących i niezgodnych ze standardami moralnymi działań.
Kozioł ofiarny umożliwia wreszcie grupie dominującej pozytywne wyodrębnienie się.
Naturalna, ewolucyjnie ukształtowana tendencja do dzielenia świata społecznego na „swoich”
i „obcych” oraz faworyzowania członków własnej grupy, zostaje wzmocniona. Na tle stereotypowo, negatywnie spostrzeganych członków grupy obcej, cechy i zachowania grupy własnej są spostrzegane jako lepsze i bardziej wartościowe. Zabieg porównania „w dół”
pozwala podwyższyć samoocenę i skonsolidować społeczną tożsamość (Tajfel, 1978;
Moscovici, 1987; Frey i Rez, 2009).