1. Preferencje młodzieży względem usług edukacyjnych na poziomie wyższym –
1.6. Uwagi końcowe
Powyżej zaprezentowany opis stanowi odzwierciedlenie stworzonej na potrzeby projektu metodologii badawczej, która została przetestowana we własnym badaniu terenowym. Zastosowane wielowątkowe podejście do badania preferencji wobec usług edukacyjnych na poziomie wyższym stanowi pionierską próbę zbadania determinant wyborów edukacyjnych za pomocą różnorodnych metod. W ramach Projektu zdecydowano o badaniu preferencji zarówno za pomocą danych o preferencjach ujawnionych, jak i deklarowanych. W przypadku preferencji ujawnionych główne wątpliwości dotyczą możliwości uzyskania odpowiednich danych – zarówno w zakresie informacji retrospektywnych, jak i sposobów sformułowania samych pytań. Poniżej podjęto jednak dyskusję potencjalnych ograniczeń i wątpliwości zastosowanego podejścia, w szczególności kwestii poprawnego rozumienia pytań przez respondentów. W drugiej części tego podsumowania, odniesiono się ponownie do kwestii wyboru metody badania preferencji deklarowanych.
Najpoważniejszymi przeszkodami przy konstruowaniu modeli dotyczących wyboru kierunku studiów są ekonometryczne problemy związane z trudnością zidentyfikowania parametrów powiązanych z czynnikami wpływającymi na wybory oraz trudności związane z niedostatkami istniejących baz danych. Pierwszy problem może być częściowo rozwiązany na drodze odpowiednich założeń dotyczących struktury modelu wyborów. Drugi problem można rozwiązać projektując własne badania terenowe w taki sposób, by zadawane pytania w wyższym stopniu odzwierciedlały założenia dotyczące sposobu podejmowania wyborów edukacyjnych. Jak wspomniano w ogólnym wstępie metodologicznym, preferencje studentów w odniesieniu do kierunków studiów nie muszą być w pełni odzwierciedlone w rzeczywistych danych dotyczących kierunków, na których studenci faktycznie studiują ze względu na ograniczoną ilość miejsc na niektórych kierunkach, koszty dojazdu do uczelni etc. Należy zatem zadbać o zebranie danych umożliwiających identyfikację kierunków preferowanych w momencie podejmowania decyzji edukacyjnych. W szczególności ważne jest, by pozyskane informacje dotyczyły oczekiwań kandydatów/studentów nie tylko w odniesieniu do kierunków wybranych, ale także kierunków jedynie rozważanych. Ważne jest także, by w bazie danych znajdowała się informacja na temat sytuacji ekonomiczno-społecznej kandydata w momencie podejmowania wyborów.
Pewne problemy metodologiczne wiążą się z wykorzystaniem deklarowanych oczekiwań płacowych i oczekiwań dotyczących prawdopodobieństwa posiadania pracy po skończeniu poszczególnych studiów. Po pierwsze, modelując wybory edukacyjne przy użyciu deklaracji studentów zakłada się implicite, że oczekiwania kandydatów i studentów są takie samie. Niewykluczone jednak, że w trakcie studiów oczekiwania te się zmieniają np. studenci nabywają pewnej wiedzy na temat swych studiów, która pozwala im bardziej realistycznie widzieć swoje szanse na rynku pracy. Odrębną kwestią jest to, jak respondenci interpretowali pytania dotyczące płac i prawdopodobieństwa posiadania pracy. Pytania te dotyczyły oczekiwań dotyczących płacy absolwenta danego kierunku studiów – w domyśle reprezentatywnego absolwenta. Jeśli oczekiwania studentów są rzeczywiście racjonalne, to odpowiedzi na to pytanie nie powinny wykazywać zróżnicowania ze względu na cechy demograficzno-społeczne respondentów, przy założeniu, że zasób informacji dostępny studentowi także nie jest zróżnicowany względem cech. Postulat ten nie jest spełniony w odniesieniu do danych zebranych w badaniu terenowym. O ile oczekiwania dotyczące płac, rzeczywiście wydają się nie zależeć od cech studenta, a w szczególności od jego wieku i płci, o tyle zróżnicowanie takie występuje w odniesieniu do oczekiwań dotyczących prawdopodobieństwa posiadania pracy po ukończeniu danego kierunku. Okazuje się, że oczekiwania dotyczące tego prawdopodobieństwa istotnie korelują się z płcią respondenta. Ponieważ nie wydaje się, by zbiór dostępnych informacji na temat rynku pracy mógł być różny dla kobiet i
82
mężczyzn, pozostają dwa wyjaśnienia: albo oczekiwania nie są w pełni racjonalne, albo respondenci mogą mieć problemy z interpretacją sensu pytania, odnosząc je do grupy absolwentów o podobnych do własnych charakterystykach.
W ramach procesu estymacji szczególnej uwagi wymaga etap szacowania modeli dotyczących oczekiwań płacowych i modelu dotyczącego prawdopodobieństwa posiadania pracy, szczególnie gdy brak danych dotyczących faktycznych oczekiwań płacowych kandydatów i ich oczekiwań związanych z możliwością uzyskania pracy po ukończeniu studiów. W kontekście szacowania tych modeli badacz powinien rozważyć możliwość występowania korelacji między czynnikami nieobserwowalnymi, wpływającymi równocześnie na płacę i prawdopodobieństwo jej posiadania. Ważne jest także właściwe zidentyfikowanie tych równań. Z kolei przy szacowaniu finalnego modelu wyboru konieczne jest uwzględnienie egzogenicznych zmian wpływających na dostępność miejsc na poszczególnych kierunkach. Z drugiej strony konieczne jest nałożenie odpowiednich ograniczeń, aby możliwa była celem precyzyjna identyfikacja parametrów przy zmiennych związanych z charakterystykami studiów.
W przypadku badania preferencji deklarowanych, zdecydowano o zastosowaniu metody wyboru warunkowego (DCE) oraz wyceny warunkowej (CVM). Należy raz jeszcze podkreślić celowość zastosowania tych metod, pomimo że dotychczas nie były one wykorzystywane do badania determinanty wyborów edukacyjnych. W DCE respondenci dokonują wyboru, w kontrolowanych warunkach. Podstawowym problemem związanym z DCE jest jednak fakt, że dokonywane wybory są hipotetyczne, a nie rzeczywiste. Do chwili obecnej według naszej wiedzy przeprowadzono tylko jedno badanie w odniesieniu do wyborów edukacyjnych na poziomie wyższym z wykorzystaniem DCE. Pozostałe badania wykorzystywały conjoint analysis (CA). Wykorzystanie, w kontekście analizy wyborów edukacyjnych CA jest rozwiązaniem jednoznacznie gorszym aniżeli wykorzystanie DCE. CA jest podejściem czysto statystycznym, które nie pozwala na oszacowanie np. gotowości do płacenia (WTP) czy też na zgodne z teorią ekonomii modelowanie popytu. Głównym celem CA jest uszeregowanie atrybutów mających wpływa na wybory konsumenta od najbardziej do najmniej istotnego. Należy podkreślić, że w odróżnieniu od CA, w DCE założenia są oparte na losowym modelu użyteczności i są zgodne z ekonomiczną teorią popytu (Louviere i in. 2009) dlatego poprawnie przeprowadzone badanie DCE pozwala na uszeregowanie atrybutów, według ich ważności. Co więcej uszeregowanie to w przypadku DCE, w odróżnieniu od CA, jest możliwe według precyzyjnie zdefiniowanej miary (np. pieniądza - WTP). Oczywiście jest możliwe, że w polskich warunkach wielu respondentów może oprotestować opcje wiążące się z ponoszeniem opłaty za studiowanie (uczelnie płatne a bezpłatne). Oczywiście to czy tak jest wymaga wcześniejszego testowania. Jednak nawet, gdyby okazało się, że taka sytuacja ma miejsce, to w najmniejszym stopniu nie wpływa to na możliwości aplikacji DCE w kontekście wyborów edukacyjnych. Gdyż WTP może zostać zastąpione inną miarą krańcowej stopy substytucji (np. względem odległości od miejsca zamieszkania, czy też przyszłego wynagrodzenia). Zwłaszcza to ostatnie niesie ciekawe możliwości interpretacyjne.
Reasumując, wykorzystanie podejście należy uznać za jednoznacznie lepsze niż wszelkie znane dotychczas próby badania preferencji wobec usług edukacyjnych na poziomie wyższym. Wydaje się jednak, że przyszłe badania w analizowanym nurcie mogłyby być ukierunkowane na analizę ujawnionych preferencji, lecz przy kontroli płaszczyzny wyboru w jakiej znalazł się podejmujący decyzję edukacyjną (wraz z opisem cech alternatyw postrzeganych przez respondenta). W takim podejściu zniknąłby problem hipotetyczności, natomiast możliwe byłoby precyzyjne określenie sytuacji respondenta z momentu podejmowania decyzji. Sukces takiego podejścia zależy jednak od jakości dostępnych danych. Jak już wspomniano, najbardziej obiecującym kierunkiem, dającym szanse na
uzyskanie możliwie precyzyjnych informacji, byłoby zebranie próby panelowej, przynajmniej z dwóch okresów (przed podjęciem studiów, a następnie uchwycenie faktycznie podjętej ścieżki kształcenia). W takim wypadku, byłoby możliwe precyzyjne odtworzenie sytuacji respondenta sprzed dokonania wyboru, zarówno w aspekcie ekonomicznym jak i informacyjnym. Duże nadzieje wiązać należy w tym kontekście z analizami zapoczątkowanymi w ramach (trwającego jeszcze) projektu „Uwarunkowania Decyzji Edukacyjnych” realizowanego na zlecenie Instytutu Badań Edukacyjnych (IBE) przez zespół ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.