ELEKTROENERGETYCZNEGO W POLSCE
2. Uwarunkowania krajowe i międzynarodowe funkcjonowania sektora elektroenergetycznego
Uchwalona 19 grudnia 1996 roku przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej Dyrektywa 96/92/EC w sprawie jednolitych zasad wewnętrznego rynku energii elektrycznej wymogła przeniesienie zawartych w niej regulacji do systemu prawnego poszczególnych krajów członkowskich. Wraz z uchwale-niem prawa energetycznego, zgodnego z Dyrektywą, Polska faktycznie rozpo-częła wdrażanie reform sektora elektroenergetycznego. Za filary prowadzonej reformy uznano szybkie przeprowadzenie prywatyzacji spółek podsektora wy-twarzania i dystrybucji energii oraz wprowadzenie odpowiednich przepisów do krajowego prawodawstwa umożliwiających rozwój wolnego rynku w zakresie obrotu energią elektryczną5. Powyższe działania zostały umożliwione dzięki:
– wejściu w życie ustawy Prawo energetyczne w dniu 10 kwietnia 1997 roku, – powołaniu Urzędu Regulacji Energetyki,
– opracowaniu i wdrożeniu przepisów wykonawczych do ustawy,
– przeniesieniu kompetencji ministra finansów w zakresie stanowienia cen energii elektrycznej na prezesa Urzędu Regulacji Energetyki,
– rozpoczęciu koncesjonowania działalności oraz zatwierdzania taryf przed-siębiorstw energetycznych.
Te działania oraz postępująca prywatyzacja w sektorze stanowiły kluczowe wyznaczniki decydujące o kształcie tworzącego się rynku energii elektrycznej w Polsce.
W grudniu 1998 roku, po zakończeniu przez prezesa URE koncesjono-wania z urzędu przedsiębiorstw elektroenergetycznych, w Polskich Sieciach Elektroenergetycznych podjęte zostały prace nad zasadami, procedurami i sys-temami, które miały pozwolić na realizację podstawowych zadań przypisanych operatorowi systemu przesyłowego. Tymi zadaniami są przede wszystkim pla-nowanie i bezpieczne prowadzenie ruchu systemu elektroenergetycznego po wdrożeniu rozwiązań rynkowych, zapewnianie zbilansowania dostaw energii w systemie, dostawy rezerwowe odbiorcom, realizacja kontraktów w obrocie energią, budowa planów koordynacyjnych produkcji. Na początku kwietnia 1999 roku ministrowie gospodarki, finansów i Skarbu Państwa przyjęli harmo-nogram działań dla liberalizacji rynku energii elektrycznej i prywatyzacji
5 Por. M. Kłysz: Rynek energii elektrycznej w Polsce. „Przegląd Organizacji” 1999, nr 6.
tora elektroenergetyki, zakładający powstanie dokumentu zawierającego m.in.
koncepcję powołania i funkcjonowania giełdy energii elektrycznej. Przyjęty został również projekt działań w stosunku do kontraktów długoterminowych na dostawy energii elektrycznej zawartych przez PSE SA, pozwalający na stop-niowe otwieranie rynku na konkurencję. Od 1 lipca 2000 roku została urucho-miona giełda energii elektrycznej6.
22 lutego 2000 roku Rada Ministrów przyjęła „Założenia Polityki Ener-getycznej Polski do 2020 roku”. Dokument ten ma ważne znaczenie dla funk-cjonowania podmiotów w sektorze elektroenergetycznym. Za główne elementy polityki energetycznej uznano: bezpieczeństwo energetyczne (rozumiane jako stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego za-potrzebowania odbiorców na paliwa i energię, w sposób technicznie i ekono-micznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska), po-prawę konkurencyjności krajowych podmiotów gospodarczych oraz produktów i usług oferowanych na rynkach międzynarodowych, jak też rynku wew-nętrznym, ochronę środowiska przyrodniczego przed negatywnymi skutkami oddziaływania procesów energetycznych.
Wśród strategicznych kierunków działań państwa wyróżniono:
– Strategię zintegrowanego zarządzania energią i środowiskiem − w polskiej polityce energetycznej, podobnie jak w polityce Unii Europejskiej, pojawia się problem ochrony środowiska przyrodniczego. W tej sytuacji priorytet uzyskują rozwiązania o charakterze zintegrowanym. Zastosowanie tego ty-pu rozwiązań prowadzi do znaczącego zmniejszenia zużycia nośników energii, co równocześnie redukuje negatywny wpływ na środowisko i po-prawia efektywność ekonomiczną przedsiębiorstwa.
– Strategię decentralizacji organizacyjno-technicznej systemów energetycz-nych − w świetle prawa energetycznego organy samorządu gminnego mają być aktywnym realizatorem polityki energetycznej państwa, np. poprzez:
rozwój rozproszonych źródeł mocy, przyspieszone wykorzystanie lokalnych zasobów energii, głównie odnawialnej, rozwój lokalnych rynków energe-tycznych.
– Strategię liberalizacji sieciowych rynków energetycznych – podstawowe jej etapy to: restrukturyzacja, prywatyzacja, regulacja, deregulacja, docelowa konkurencja na rynkach energii.
– Strategię poprawy efektywności energetycznej − podjęcie działań zmierza-jących do istotnego obniżenia energochłonności sektora gospodarki.
6 Por. M. Zerka: Model rynku energii elektrycznej w Polsce. Materiały PSE SA.
– Poprawę bezpieczeństwa energetycznego i ekologicznego.
– Poprawę pozycji konkurencyjnej krajowych podmiotów gospodarczych, wskutek obniżenia składnika kosztu energetycznego w cenie wytworzonych towarów i usług.
– Wzrost ogólnej efektywności gospodarowania i poprawy warunków życia społeczeństwa − fundamentów długotrwałego, zrównoważonego rozwoju7.
W kwietniu 2002 roku nastąpiła korekta wyżej wymienionego dokumen-tu rządowego. Działania rządu i instydokumen-tucji rządowych zostały przedstawione w trzech obszarach problemowych:
– Kreowanie polityki energetycznej − celem krótko- i średnioterminowym jest redukcja kosztów funkcjonowania energetyki przy poprawie stanu bez-pieczeństwa energetycznego (według ustawowej definicji bezpieczeństwo energetyczne kraju to zespół działań zmierzających do stworzenia takiego systemu prawno-ekonomicznego, który wymuszałby: niezawodność dos-taw, konkurencyjność (tworzenie jednakowych warunków konkurencji dla wszystkich uczestników rynku energii), spełnienie wymogów ochrony śro-dowiska).
– Polityka regulacyjna wobec energetyki (polityka promowania konkurencji, polityka inwestycyjna, polityka cenowa).
– Polityka właścicielska (działania restrukturyzacyjne, wzrost efektywności funkcjonowania sektora, poprawa jakości obsługi odbiorców)8.
W wyniku przyjęcia „Programu wprowadzania rynku energii elektrycznej w Polsce” (10 kwietnia 2001 roku) określono i zrealizowano kolejne zadania:
prezes URE zwolnił z dniem 1 lipca 2001 roku przedsiębiorstwa energetyczne zajmujące się wytwarzaniem i obrotem energią elektryczną z obowiązku przed-kładania taryf do zatwierdzenia; z dniem 1 września 2001 roku rozpoczął funk-cjonowanie dobowo-godzinowy rynek bilansujący; z dniem 1 lipca 2001 roku wprowadzone zostały taryfy energii elektrycznej z uwzględnieniem systemu opłat kompensacyjnych (zgodnie z art. 45 ust. 1a ustawy Prawo energetyczne, w taryfach przedsiębiorstw sieciowych zostały uwzględnione koszty przedsię-biorstw wytwórczych związane z nakładami inwestycyjnymi z zakresu ochrony środowiska i efektywności wytwarzania w latach 1993-1998)9.
Przebieg procesu restrukturyzacji sektora elektroenergetycznego przed-stawia rys. 2.
7 Założenia Polityki Energetycznej Polski do 2020 roku. Dokument rządowy z dnia 22 lutego 2000 roku.
8 Szerzej: Ocena realizacji i korekta założeń polityki energetycznej Polski do 2020 roku. Dokument rządowy z dnia 2 kwietnia 2002 roku.
9 Aktualizacja programu wprowadzania konkurencyjnego rynku energii elektrycznej w Polsce. Dokument rządowy przyjęty w dniu 28 stycznia 2003 roku.
Rys. 2. Reforma sektora elektroenergetycznego
REFORMA SEKTORA ELEKTROENERGETYCZNEGO
PRYWATYZACJA (kontynuacja procesów prywatyzacji przedsiębiorstw sektora elektroenergetycznego)
LIBERALIZACJA
(wprowadzenie regulacji prawnych umożliwiających rozwój wolnego rynku w zakresie obrotu energią elektryczną)
ELEKTROCIEPŁOWNIE Indywidualny tryb prywatyzacji (możliwość zbycia pakietu większościowego)
ELEKTROWNIE
Indywidualny tryb prywatyzacji (zbycie w I etapie pakietu mniejszościowego, możliwa konsolidacja)
ZAKŁADY ENERGETYCZNE Prywatyzacja w grupach
PRAWO ENERGETYCZNE Wprowadzenie do prawodawstwa krajowego zasad Dyrektywy 96/92 EC
GIEŁDA ENERGII Powołanie i uruchomienie giełdy energii
LIKWIDACJA KONTRAKTÓW DŁUGOTERMINOWYCH
PSE SA
Wybór prywatyzacji będzie uzależniony od realizacji projektów prywatyzacyjnych w sektorze
Jednakże mimo podjętych działań nie stworzono warunków do działań na rynku opartych na zasadach wolnej konkurencji w całym sektorze elektro-energetycznym. Aktualizacja programu rządowego ze stycznia 2003 roku za-kłada dalszą i konsekwentną likwidację ograniczeń mechanizmu konkurencji w sferze wytwarzania poprzez: zapewnienie ceny rynkowej węgla kamiennego, uwolnienie podaży energii elektrycznej z kontraktów długoterminowych, opra-cowanie degresywnych taryf transportowych węgla kamiennego, uelastycznie-nie obowiązku zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wy-twarzaniem ciepła, stymulowanie proekologicznych zachowań w krajowych źródłach wytwarzania energii elektrycznej10.
W czerwcu 2003 roku Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej wydały Dyrektywę 2003/54/WE w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej, która uchyliła obowiązującą Dyrektywę 96/92/WE.
Wprowadziła ona następujące zmiany: ochroną zostały objęte gospodarstwa domowe i małe firmy poprzez zapisy zobowiązujące władze państw człon-kowskich do wyznaczania tzw. dostawców ostatniej szansy, wszystkie przed-siębiorstwa muszą podłączać odbiorców do sieci na podstawie taryf organów regulacyjnych, na rachunkach lub materiałach promocyjnych istnieje obowiązek zamieszczania informacji związanych z aspektami ekologicznymi dostarczanej energii elektrycznej, od 1 lipca 2004 roku wszyscy odbiorcy niebędący gospo-darstwami domowymi mają prawo wyboru dostawcy (wszystkim bez wyjątku prawo to przysługuje od 1 lipca 2007 roku), zastosowanie konieczności wydzie-lania operatorów przesyłowych z powiązań z innymi sferami działalności na rynku energii elektrycznej (np. kwestia zarządzania przez te same osoby w pod-systemie przesyłu i wytwarzania)11. W Polsce według rozporządzenia ministra gospodarki pracy i polityki społecznej z dnia 20 stycznia 2003 roku przyjęto harmonogram uzyskiwania przez odbiorców prawa do korzystania z usług przesyłowych, który zakłada od 1 stycznia 2003 roku taką możliwość dla od-biorców powyżej 10 GWh rocznie, od 1 stycznia 2004 roku odod-biorców powyżej 1 GWh, a od 1 stycznia 2006 roku − dla wszystkich odbiorców12..
Przyjęta przez rząd 7 czerwca 2005 roku „Aktualizacja programu reali-zacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu Państwa w odniesieniu do sektora elektroenergetycznego” dopuszcza dwa (poziomy i pionowy) kierunki integracji sektora elektroenergetycznego. Nadrzędnym celem integracji pionowej po-winno być przede wszystkim obniżenie kosztów finansowych i operacyjnych
10 Ibid.
11 J. Brzóska: Możliwości wzrostu konkurencyjności polskich przedsiębiorstw energetycznych wobec wyzwań liberalizacji rynku. Nowoczesność przemysłu i usług – nowe wyzwania. Red. J. Pyka. TNOiK, Katowice 2004, s. 235-238.
12 Ibid., s. 238.
zintegrowanych w ten sposób przedsiębiorstw, a nie zapewnienie trwałej quasi- -monopolistycznej kontroli nad częścią rynku czy też subsydiowania skrośnego nieefektywnych obszarów działalności13.
3. Skutki restrukturyzacji sektora elektroenergetycznego