• Nie Znaleziono Wyników

VIEWS OF STUDENTS OF EXTENSION NURSING STUDIES ABOUT CANCER PROPHYLAXIS

Samodzielna Pracownia Pielęgniarstwa Chirurgicznego Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 71-210 Szczecin

Kierownik: dr n. med. Włodzimierz D. Majewski

Summary

Introduction: Cancer prophylaxis seems nowadays to be the more and more powerful tool in fi ght with these serious diseases.

The aim of this work is to fi nd out opinions of stu-dents of nursing extension studies on contemporary cancer prophylaxis.

Material and methods: The question about possibilities of practical efforts for prophylaxis and early detection of cancer was directed to 160 students of four consecutive years (2002–2006), at the end of the fourth year of lasting fi ve and a half years extension nursing studies, during ending exam on subject: oncological nursing. There were 154 women and 6 men, predominantly at their third decade of life, with nursing experience approximately more than 5 years.

Results: Out of 160 asked students, 131 of them fi rstly indicated necessity of breast cancer prophylaxis, 117 men-tioned lung cancer, 113 cervix cancer, 95 colorectal cancer, 33 prostate cancer. In families with cancer problems, more frequent control investigations (23 answers), and genetic tests (16) were called for. Patients should be qualifi ed to appropriate risk groups (13) and controlled more frequently there (24). Apart from necessary wide education in me-dia (126) personal contact with patient to discuss his or her personal problems relating to cancer is needed (91). If atypical symptoms are self-detected by patients it should alert them to not neglect and contact family physician (33).

Healthy diet (62) containing fresh vegetables and fruits (73), high fi bre diet (42) with less animal fat (38) and less red meat (30), containing no preservative agents (45) is

recommended. Increased physical activity (84) to cease or reduce smoking (102), and alcohol intake (55), limited exposition to ultraviolet rays (49), and systematic controls of breast (105), uterus cervix (88), lungs (77), colon (55) and prostate (28) are proposed. The pollution of environ-ment by combustion gases and smokes (34) not excluding risk factors of medical workplace (29) are mentioned as cancerogenic factors.

Conclusions: In the time of increasing incidence of cancer in Poland it is necessary to elaborate a complex model of primary cancer prophylaxis and early detection of it and to implement it in practice. For better effectiveness of such systemic solution wide involvement of nursing staff is mandatory. Nurses should be, very well and consciously prepared to play their role through adequate educational efforts undertaken during nursing studies.

K e y w o r d s: cancer – prophylaxis – nursing.

Streszczenie

Wstęp: Profi laktyka nowotworów wydaje się obecnie coraz poważniejszym narzędziem do walki z tymi groź-nymi schorzeniami.

Celem pracy było poznanie opinii studentów studiów zaocznych z dziedziny pielęgniarstwa dotyczących działań praktycznych w kierunku zapobiegania i wczesnego wy-krywania nowotworów.

Materiał i metody: Pytanie o możliwości profi laktyki przeciwnowotworowej zadano 160 studentom 4 kolejnych lat

OPINIE STUDENTÓW PIELĘGNIARSKICH STUDIÓW ZAOCZNYCH NA TEMAT PROFILAKTYKI NOWOTWORÓW 149 studiów podczas egzaminu końcowego z przedmiotu

pielę-gniarstwo onkologiczne w sesji letniej IV roku pięcio i pół letnich studiów magisterskich na kierunku Pielęgniarstwo.

Wśród pytanych było 6 mężczyzn i 154 kobiety, głównie w trzeciej dekadzie życia, z doświadczeniem zawodowym w pielęgniarstwie, zazwyczaj przekraczającym 5 lat.

Wyniki: Ze 160 ankietowanych 131 osób na pierwszym miejscu wskazało na konieczność profi laktyki raka piersi, 117 raka płuc, 113 wymieniło raka szyjki macicy, 95 raka jelita grubego, a 33 raka stercza. W rodzinach obarczonych chorobą nowotworową postulowano częstsze badania kontrol-ne (23 odpowiedzi) oraz badania gekontrol-netyczkontrol-ne (16). Pacjentów powinno się zakwalifi kować do odpowiednich grup ryzy-ka (13) i te częściej kontrolować (24). Oprócz koniecznych szerokich działań edukacyjnych w mediach (126), ważny jest też osobisty kontakt z pacjentem, aby omówić jego wła-sne problemy związane z chorobą nowotworową (91). Przy wykryciu przez pacjenta niepokojących objawów należy go uczulić na nielekceważenie tych objawów i zgłoszenie się do lekarza rodzinnego (33). Wskazana jest zdrowa dieta (62), zawierająca świeże warzywa i owoce (73), bogatoresztkowa (42), z mniejszą ilością tłuszczów zwierzęcych (38) i czer-wonego mięsa (30), bez konserwantów (45). Proponowana jest również zwiększona aktywność fi zyczna (84), zaprze-stanie lub zmniejszenie palenia tytoniu (102) i spożywania alkoholu (55), ograniczona ekspozycja na promieniowanie ultrafi oletowe (49) oraz systematyczne kontrole w kierunku raka sutka (105), szyjki macicy (88), płuc (77), jelita grubego (55) i prostaty (28). Zanieczyszczenie środowiska przez gazy spalinowe i dymy (34), nie wykluczając czynników ryzyka medycznego stanowiska pracy (29), zaliczane jest też do czynników rakotwórczych.

Wnioski: W dobie rosnącej zapadalności na choroby nowotworowe w Polsce konieczne jest wypracowanie jed-nolitego modelu profi laktyki pierwotnej chorób nowotwo-rowych, jak i wczesnego ich wykrywania, który to model powinien być zastosowany w praktyce. Dla zwiększenia skuteczności takiego rozwiązania systemowego konieczne jest szerokie zaangażowanie personelu pielęgniarskiego, który powinien być świadomie przygotowany do pełnie-nia swej roli poprzez odpowiednie działapełnie-nia edukacyjne w czasie studiów pielęgniarskich.

H a s ł a: choroba nowotworowa – profi laktyka – pielęgniarstwo.

Wstęp

Obecnie w sposób ciągły rośnie w Polsce zachorowal-ność na choroby nowotworowe [1]. Przyczynami są: wzra-stająca industrializacja, niefrasobliwość w kształtowaniu i ochronie środowiska, złe nawyki żywieniowe, naduży-wanie środków konserwujących żywność, nałogi i wiele innych. Powoduje to zetknięcie się organizmu ze znanymi,

a także nieznanymi kancerogenami i środkami drażniącymi ustrój, gdzie długotrwała ekspozycja powoduje przemianę komórek w kierunku choroby nowotworowej.

Pomimo wprowadzania programów profi laktyki, tak pierwotnej, jak i wtórnej (tj. wczesnego wykrywania) najczęstszych chorób nowotworowych, problem wymaga wielokierunkowych działań informujących społeczeństwo o zagrożeniach oraz postulujących wdrożenie odpowied-nich badań i postępowania leczniczego. Dużą rolę w tych działaniach może spełniać personel pielęgniarski.

Celem pracy było poznanie opinii pielęgniarek co do celowości i konieczności działań w kierunku profi laktyki nowotworów.

Materiał i metody

Badaniem ankietowym objęto 160 pielęgniarek i pie-lęgniarzy, słuchaczy studiów zaocznych z dziedziny pielę-gniarstwa, Wydziału Nauk o Zdrowiu Pomorskiej Akade-mii Medycznej w Szczecinie (PAM), przedtem Wydziału Pielęgniarskiego PAM. Studenci reprezentowali personel pielęgniarski mniej więcej w trzeciej dekadzie życia, z kil-ku- bądź kilkunastoletnim stażem pracy pielęgniarskiej w otwartych i zamkniętych placówkach służby zdrowia (ponad 5 lat pracy w zawodzie). W semestrze przed ba-daniem studenci uczestniczyli w zajęciach z przedmiotu pielęgniarstwo onkologiczne obejmującego dla każdego studenta 10 godzin wykładów i 20 godzin seminariów.

Podczas wykładów wykładowca zapoznawał studentów z podstawami onkologii i systematyzował ich wiedzę na tematy onkologiczne, omawiając istotę choroby nowotworo-wej, czynniki ryzyka, patofi zjologię procesu powstawania nowotworu. Szczegółowo omówiono najczęściej występujące nowotwory. W części seminaryjnej zajęć studenci sami przy-gotowywali wystąpienia dotyczące wybranych przez siebie rodzajów nowotworów lub wybranych aspektów choroby nowotworowej. Kluczem do wyboru tematu prezentacji była bądź praca na oddziale, gdzie leczono tego typu nowotwory, bądź obecność takich nowotworów w najbliższym otocze-niu. Każda prezentacja omawiana była na forum grupy seminaryjnej, uzupełniana i w razie takiej potrzeby korygo-wana przez wykładowcę. Ocena z prezentacji, obok oceny z egzaminu, składała się na ocenę końcową z przedmiotu.

Egzamin końcowy przeprowadzano w formie pisemnej.

Podczas tego egzaminu zadano studentom pytanie o ich wizję profi laktyki nowotworów w ich otoczeniu i w Polsce (Jak sobie wyobrażasz profi laktykę chorób nowotworowych w twoim środowisku?). Przewidziano odpowiedni czas, podczas którego studenci mogli dokładnie odpowiedzieć na pytanie. W okresie 4 lat (2002–2006) odpowiedź na przedstawione pytanie uzyskano od 160 studentów. Dane dotyczące respondentów przedstawiono w tabeli 1.

Większość wypowiedzi miała charakter zwięzłych wy-liczeń: na co respondent zwróciłby uwagę, jakie działania jego zdaniem należałoby podjąć, dlatego też możliwe było

150 WŁODZIMIERZ D. MAJEWSKI, ALEKSANDRA MAJEWSKA

uporządkowanie wypowiedzi w tabelach. Inne, bardziej indy-widualne poglądy lub pomysły zapisywano w dużej rubryce

„uwagi”, umieszczonej na końcu arkusza kalkulacyjnego.

Celem właściwego odzwierciedlenia statystycznego odpowiedzi studentów elementy powtarzające się w ich wypowiedziach potraktowano hasłowo, np. „mammogra-fi a”, i jeśli w wypowiedzi hasło wystąpiło, wpisywano je do odpowiedniej rubryki, opracowując statystycznie. O ile w wypowiedzi dane hasło nie występowało, do celów sta-tystycznych nie było zaliczane.

Każdą odpowiedź naniesiono na arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel w rubrykach uwzględniających najczęściej podawane hasła. Po stworzeniu w ten sposób bazy danych poddano ją opracowaniu statystycznemu za pomocą pro-gramu komputerowego Statistica.

Wyniki

Większość studentów odnosiła działania profi laktyczne do swojego otoczenia, domu, miejsca pracy etc., co było zgodne z zamierzeniem badania. Starając się podać moż-liwości profi laktyki pierwotnej i wczesnego wykrywania, najczęściej zwracali uwagę na inne czynniki warunkujące zwiększoną zapadalność na nowotwory.

Działania w kierunku wykonywania badań profi laktycz-nych wymieniło ogólnie 148 studentów, w tym profi laktykę raka piersi 131, raka płuc 117, raka szyjki macicy 113, raka jelita grubego 95 studentów. Najczęściej wymieniane for-my działania w zakresie profi laktyki wtórnej raka piersi przedstawiono w tabeli 2.

Ponadto 7 respondentek podało badanie lekarskie piersi, 2 uważają, że mammografi a powinna być bezpłatna i dostęp-na, jeddostęp-na, że terminy mammografi i należy ustalać z góry i powiadamiać o nich pacjentów, 1 – że należy wykonywać mammografi e w grupach ryzyka. Dalej 4 promują naukę samobadania, 2 już w szkole, jedna przez położną. Jedna osoba uważa karmienie piersią za działanie profi laktyczne przeciwnowotworowe. Najczęściej wymieniane sposoby profi laktyki raka płuc podano w tabeli 3.

T a b e l a 1. Studenci IV roku studiów niestacjonarnych kierunku pielęgniarstwo biorący udział w badaniu

T a b l e 1. Students of IV year of extension nursing studies taking part in this work

2002–2003 35 2 33 3,81

2003–2004 43 1 42 4,16

2004–2005 43 3 40 4,12

2005–2006 39 0 39 3,82

Razem / Total 160 6 154 3,98

T a b e l a 2. Najczęściej wymieniane przez studentów formy profi laktyki raka piersi T a b l e 2. Most frequently mentioned by students forms of breast cancer prophylaxis Profi laktyka raka piersi (n = 131)

Breast cancer prophylaxis (n = 131)

Samobadanie

Total number of mentioned investigations 70 103 32 18

Tylko wymieniło

Mentioned only 55 67 19

Określiło warunki (wiek, częstotliwość)

Conditions determined (age, frequency) 15 36 13

T a b e l a 3. Najczęściej wymieniane przez studentów formy profi laktyki raka płuc

T a b l e 3. Most frequently mentioned by students forms of lung cancer prophylaxis

Profi laktyka raka płuc (n = 117)

Mentioned only 63 16

Określiło częstotliwość

Frequency determined 29

Z innych osób 3 zwracają uwagę na palenie bierne, 2 na palenie w miejscach publicznych, 2 na edukację w kie-runku niepalenia tytoniu. Jedna osoba chciałaby, aby ba-dania były bardziej dostępne. Ponadto 2 osoby uważają, że profi laktycznie należałoby badać plwocinę na komórki nowotworowe, a 1 – że należałoby robić bronchoskopię.

Najczęściej wymieniane metody profi laktyki wtórnej raka szyjki macicy ukazano w tabeli 4.

Z innych czynników, które mogą mieć działanie przeciw rakowi szyjki macicy, studenci wymieniali jeszcze higienę osobistą i seksualną (4), późne rozpoczynanie współżycia (1), stałego partnera seksualnego (1), większą dostępność (1) i wcześniejsze rozpoczynanie badań profi laktycznych (1), cytologię już w szkole (1), dodatkowe badania WR (1) i czystości pochwy (1), leczenie nadżerek (1). Sytuacje mogą poprawić badania przesiewowe (2) i zaangażowanie w dzia-łania profi laktyczne lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). Najczęściej wymieniane sposoby profi laktyki raka jelita grubego podano w tabeli 5.

OPINIE STUDENTÓW PIELĘGNIARSKICH STUDIÓW ZAOCZNYCH NA TEMAT PROFILAKTYKI NOWOTWORÓW 151

W rubryce „inne” zamieszczono badania i zachowania zdrowotne, które zdaniem studentów mogły przyczynić się do zmniejszenia zachorowalności na raka jelita grubego. Są to badania przesiewowe (5), badanie per rectum (5), badanie proktologiczne (1), gdy choroba o podłożu genetycznym – biopsja (2), raz w roku badanie USG jamy brzusznej (1), w diecie dużo błonnika (13), dieta bogatoresztkowa (2), śródziemnomorska (1), unikanie zaparć (2), wykrycie bie-gunki naprzemian z zaparciami (3), regulacja wypróżnień (3), unikanie siedzącego trybu życia (2), zainteresowanie lekarza POZ wczesnym wykrywaniem nowotworu (1), a także takie stwierdzenia jak kontrolne badanie CEA (1) lub gdy polipowatość rodzinna – rektoskopia (1).

Ponadto wśród badań profi laktyki nowotworowej re-spondenci wymienili badania w kierunku raka prostaty (33), z tego w 23 przypadkach badanie urologiczne i w 10 przypadkach badanie swoistego antygenu prostaty (PSA).

Badanie urologiczne razem z badaniem PSA wymieniły tylko 2 osoby. Ponadto 6 ankietowanych uważało za wska-zane badania gastroskopowe, 10 – okresową ultrasonografi ę jamy brzusznej, 2 – okresowe oglądanie skóry w poszuki-waniu zmian nowotworowych i 1 – badania w kierunku raka wątroby. Badania przesiewowe ogólnie wymieniło 58 respondentów.

Kolejny problem, jaki poruszyło w wypowiedziach 37 respondentów, dotyczył nowotworów w rodzinie. Większość postulowała częstsze badania kontrolne (23), wykonanie badań genetycznych (6), przeprowadzenie wywiadu rodzin-nego (3), ustalenie planu spotkań członków rodziny z pielę-gniarką środowiskowo-rodzinną (2), zwrócenie uwagi na te osoby (1), działania w kierunku profi laktyki nowotworów (1), zachowanie czujności onkologicznej (1). Jedna osoba proponowała badania przesiewowe w tej grupie.

Badania genetyczne wymieniły 42 osoby. Większość (16) stosowałoby je dla osób z grup ryzyka, 6 uważa, że odgrywają istotną rolę w profi laktyce i wczesnym wykry-waniu (1) nowotworów, 4 pamięta geny BRCA1, BRCA2, których mutacje, jeśli obecne, powodują konieczność wy-konania profi laktycznej mastektomii (1). Trzy osoby są za wykonaniem badań, gdy występują w rodzinie nowotwory, 2 – gdy są predyspozycje genetyczne, 1 – gdy występują wskazania, 1 – jeśli jest taka konieczność lub u osób, które trzeba objąć szczególną opieką (1).

Należy uświadomić społeczeństwu znaczenie badań genetycznych (1), stworzyć możliwości fi nansowe (2) dla powszechnych (2) lub przesiewowych (1) badań genetycz-nych. Występowanie nietypowych objawów opisało 61 an-kietowanych. W takim przypadku proponowano zgłosze-nie się do lekarza POZ (23), zgłosze-nielekceważezgłosze-nie zgłosze-nietypowych objawów (10), zwracanie na nie uwagi (9), uwrażliwianie pacjentów na reakcję na występowanie objawów niety-powych (8), szybkie wyjaśnianie takich przypadków (7), edukację pacjentów i personelu medycznego w kierunku wychwytywania objawów nietypowych (3). W 1 przypadku proponowano przeprowadzenie wywiadu w kierunku raka jelita grubego.

Grupy ryzyka wymieniło 51 respondentów: 13 propono-wało wyodrębnienie pacjentów z grup ryzyka, a 28 częstsze badania kontrolne w tych grupach. Obie te opcje zapropono-wało 5 ankietowanych. Za badaniami przesiewowymi w tych grupach jest 9 studentów. Pięć osób uważa za najważniejszą edukację osób z grup ryzyka, a 1 uważa, że osoby takie potrzebują wsparcia psychicznego ze strony personelu pie-lęgniarskiego. Jedna też zauważa, że osób z grup ryzyka nie powinno się zatrudniać w miejscach pracy, gdzie narażeni są na ekspozycję, na właściwe im czynniki ryzyka.

T a b e l a 4. Najczęściej wymieniane przez studentów formy profi laktyki raka szyjki macicy T a b l e 4. Most frequently mentioned by students forms of uterus cervix cancer prophylaxis

Profi laktyka raka szyjki macicy (n = 113) Uterus cervix cancer prophylaxis (n = 113)

Cytologia Cytology

Ginekolog Gynecological

consultation

USG dopochwowe Endovaginal ultrasound scan

Inne Other Wymieniło studentów ogółem

Total number of mentioned investigations 105 42 5 16

Tylko wymieniło

Mentioned only 57 25 4

Określiło częstotliwość

Frequency determined 48 17 1

T a b e l a 5. Najczęściej wymieniane przez studentów formy profi laktyki raka jelita grubego T a b l e 5. Most frequently mentioned by students forms of colorectal cancer prophylaxis

Profi laktyka raka jelita grubego (n = 95) Colorectal cancer prophylaxis (n = 95)

Badanie kału na krew utajoną Hemoccult test

Kolonoskopia Coloscopy

Obserwacja Observation

Inne Other Wymieniło studentów ogółem

Total number of mentioned investigations 48 27 7 43

Tylko wymieniło

Mentioned only 43 21 7

Określiło częstotliwość

Frequency determined 5 6 0

152 WŁODZIMIERZ D. MAJEWSKI, ALEKSANDRA MAJEWSKA

Ponad połowa respondentów (91) uważała za konieczną bezpośrednią rozmowę z pacjentem lekarza lub pielęgniar-ki. Rozmowa ta miałaby dotyczyć profi laktyki nowotwo-rów, głównie w celu przekazania odpowiedniej informacji (37), nauczenia wczesnego wykrywania raka lub objawów wznowy (17), przedstawienia niepokojących objawów (11), zachęcenia do poddania się badaniom okresowym (11), na-uczenia samoobserwacji (2), maksymalnego uświadomienia społeczeństwa o chorobach nowotworowych (2). By taka rozmowa odniosła skutek, wskazane jest uświadamianie per-sonelu medycznego o nowotworach (5), wyrobienie w nim czujności onkologicznej (3), tak by personel pielęgniarski mógł udzielić przedlekarskiego wsparcia informacyjnego (1), zabezpieczanie własnej osoby i otoczenia przed kan-cerogenami (1). Ponadto rozmowa bezpośrednia lekarza z pacjentem ma wnosić więcej (1), gdy jest dla takiego in-dywidualnego pacjenta więcej czasu (1).

Oprócz działań indywidualnych 126 respondentów uznało za konieczne wprowadzenie szerokiej edukacji spo-łeczeństwa na temat profi laktyki chorób nowotworowych.

Z tej liczby 35 uważa, że należy wprowadzić programy z zaangażowaniem mediów, fi lmy edukacyjne, odczyty, pogadanki dotyczące wyeliminowania czynników ryzyka chorób nowotworowych, 9 – akcje propagujące zdrowy tryb życia, 44 zaleca działalność edukacyjną skierowaną przeciw konkretnym chorobom nowotworowym, w tym 13 propo-nuje przekonywanie społeczeństwa do badań kontrolnych, okresowych, przesiewowych. Dwie osoby kierują przeciw-nowotworowe działania edukacyjne do osób z grup ryzyka.

Dalszych 7 uważa, że działania edukacyjne powinny być ukierunkowane na nauczanie samoobserwacji i samokontroli pacjentów i czujności onkologicznej. Pięć osób jest zada-nia, że działania oświaty zdrowotnej należy skierować na dom, warunki domowe, 16 proponuje wprowadzanie edu-kacji społeczeństwa o nowotworach już w szkole, a potem w miejscu pracy. Żeby szerzenie takiej oświaty zdrowotnej i nauczanie praktyczne przez personel medyczny (2) było w pełni możliwe, konieczne jest właściwe wyszkolenie tego personelu (3), lekarza POZ, pielęgniarki środowiskowej, szkolnej i położnej. Jedna osoba proponuje utworzenie gabi-netów promocji zdrowia, gdzie taka edukacja będzie mogła się odbywać przy pomocy dietetyka i psychologa. Jedna zwraca uwagę na właściwą edukację seksualną młodzieży, by kształtować zachowania odpowiednie dla profi laktyki nowotworów związanych z płcią.

Bardzo obszernie przedstawiały się wypowiedzi stu-dentów na temat diety w profi laktyce nowotworów. Ogó-łem było 134 wypowiedzi podających wiele czynników, przeważnie ogólnie zdrowe odżywianie (62), spożywanie świeżych owoców i warzyw (73), zawierających witaminę C (19), kwas foliowy (2), błonnik lub też dieta bogatoresztkowa (42), ze zmniejszeniem zawartości tłuszczów zwierzęcych (38), czerwonego mięsa (30), z większą zawartością drobiu i ryb (4). Produkty nie powinny zawierać konserwantów (45), należy zmniejszyć w diecie ilość produktów wędzo-nych (37), peklowawędzo-nych (17), solowędzo-nych (12), z grilla (12),

smażonych (3), zwłaszcza długotrwale smażonych (1). Pro-dukty powinny być wiadomego pochodzenia (1), dobrej jakości (3), z możliwością kontroli ich terminu ważności (1), właściwie przechowywane (2), chłodzone (4), bez pleśni (6). Propagowanie zdrowego stylu odżywiania (2) w celu uniknięcia nadwagi czy otyłości (9) powinno być wdrażane już od dziecka (1); menu powinno zawierać owoce żółte i zielone (2), kasze gruboziarniste (1) i ciemne pieczywo (1), należy wystrzegać się tzw. fast foodów (2), nadmiaru słodyczy (4), potraw pikantnych (1), marynat (2), sztucznych barwników (1), karcinogenów (1), żywności modyfi kowa-nej (1), nadmiaru azotu – nowalijki (1). Natomiast dieta powinna być lekkostrawna (1), posiłki regularne (1), nie za bardzo gorące (1), z ograniczeniem soli (1). Inni uważają, że zdrowa żywność powinna być tańsza (1) i każdy powinien mieć możność uzyskania porady dietetyka (1). Jeszcze inni proponują dietę wysokobiałkową (1), odżywki (1), suplemen-tację witamin (3), albo też twierdzą, że witaminy powinny być naturalne, bez suplementacji (1).

Następną jakością poruszoną przez studentów był styl życia. Na 95 wypowiedzi na ten temat, w 84 przypadkach pisano o zwiększeniu aktywności fi zycznej, aktywności ruchowej, zmianie trybu życia z siedzącego na aktywny (3) itp., lecz o edukacji społeczeństwa na ten temat wspomniały tylko 4 osoby. Czternaście osób widzi w aktywności fi zycz-nej środek do walki ze stresem, 6 pomoc w zmniejszeniu nadwagi, 4 zwracają uwagę na higienę jako istotny element stylu życia. Dla innych istotnym elementem jest odpoczynek (1), wypoczynek na świeżym powietrzu (2), odpowiednia ilość snu (1), ćwiczenia relaksacyjne (1).

W sprawie używek, nałogów wypowiedziało się 117 studentów: ogólnie ograniczenie używek proponowało 11, walkę z nałogiem 4. Szczegółowo, zaprzestanie lub ogra-niczenie palenia papierosów proponowało 102 studentów, 5 zwracało uwagę na niepalenie czynne i bierne. Zaprze-stanie lub ograniczenie spożycia alkoholu proponowało 55 osób, z tego 1 ograniczyła się tyko do alkoholi wyso-koprocentowych, 1 proponuje jeden kieliszek czerwonego wina. Działania edukacyjne w kierunku zaprzestania lub ograniczenia palenia papierosów i picia alkoholu propo-nuje tylko 8 ankietowanych, w tym 1 rozpoczęcie ich już w szkole. Na zaprzestanie używania narkotyków wskazują 2 osoby. Jedna proponuje ograniczenie spożycia mocnej kawy i herbaty.

Z innych niekorzystnych zachowań zdrowotnych, 49 ankietowanych zwróciło uwagę na nadmierną ekspozycję na promienie słoneczne, 4 wymienia ogólnie likwidację stanów przedrakowych, 2 zaleca usuwanie znamion skór-nych narażoskór-nych na drażnienie, 1 usuwanie polipów jelita grubego i 1 polipów w polipowatości rodzinnej, 1 leczenie nadżerek części pochwowej szyjki macicy. Jedna osoba uważa, że kontakt z zakaźnie chorymi jest czynnikiem ryzyka nowotworów.

Badania w celu systematycznej kontroli podaje 124 stu-dentów. Ogólną potrzebę takich kontroli stwierdza 11 osób.

Najczęściej dotyczy to kontroli sutka (105), szyjki macicy

OPINIE STUDENTÓW PIELĘGNIARSKICH STUDIÓW ZAOCZNYCH NA TEMAT PROFILAKTYKI NOWOTWORÓW 153 (88), płuc (78), jelita grubego (55), prostaty (28), skóry

(7), żołądka (5). Systematyczną kontrolną ultrasonografi ę brzucha proponują 3 osoby, kontrolę szczepień WZW także 3 osoby. Jedna osoba proponuje systematyczną kontrolę w kierunku raka jajnika. Trzy osoby proponują badania okresowe dla osób z grup ryzyka, zwiększenie dostępności badań (1), a 1 osoba pragnęłaby wprowadzić co pół roku bezpłatne badania przesiewowe.

Zanieczyszczeniem środowiska, jako czynnikiem ry-zyka chorób nowotworowych, zajęło się 89 studentów: 3 osoby wspomniały ogólnie o zanieczyszczeniu, 34 wy-mieniły pyły, dymy i spaliny jako czynnik rakotwórczy, wymagający stosowania fi ltrów, 17 stosowanie benzyny bezołowiowej jako środka zmniejszającego szkodliwość spalin, 29 wymieniło czynniki szkodliwe w miejscu pra-cy personelu medycznego, narażenie na pra-cytostatyki, alde-hydy, wirusy onkogenne, promieniowanie rentgenowskie i elektromagnetyczne, wymagające warunków ochronnych, odzieży, masek, rękawic. Czynniki ryzyka nowotworów w środowisku pracy wymieniły 23 osoby, na pierwszym miejscu stawiając azbest, potem chrom, nikiel, kadm, na-stępnie chemiczne substancje szkodliwe, węglowodory aromatyczne, produkty ropopochodne, polichlorek winy-lu, promieniowanie, barwniki. Jeszcze inni pragną dbać o środowisko naturalne, tak poza, jak i w miejscu pracy (1), dbać o ochronę wód (1), jeść żywność z gospodarstw ekologicznych (1), przebywać i odpoczywać tam, gdzie środowisko nie jest jeszcze zatrute (5). Trzy osoby podały formy edukacji proekologicznej: szkolenia na temat ochro-ny środowiska, uzyskiwanie wiedzy na temat czynników ryzyka, karcinogenów w środowisku.

W ostatniej rubryce „uwagi” zanotowano spostrzeżenia osób badanych na temat ogólnej sytuacji i możliwości dzia-łań w kierunku profi laktyki nowotworów w społeczeństwie.

W ostatniej rubryce „uwagi” zanotowano spostrzeżenia osób badanych na temat ogólnej sytuacji i możliwości dzia-łań w kierunku profi laktyki nowotworów w społeczeństwie.