W badaniach struktury konsumpcji istotne miejsce zajmuje analiza wpły-wu wielkości gospodarstwa domowego na zachowania konsumpcyjn (tab. 6).
W 1-osobowym gospodarstwie domowym najwięcej środków pieniężnych wydaje się na żywność (25,3%), użytkowanie mieszkania (25,4%), rekreację i kulturę (7,8%) oraz zdrowie (7,6%). Jest to wynikiem określonych potrzeb osób tworzących ten typ gospodarstwa. Ludzie młodzi w większym stopniu niż inne grupy wiekowe konsumują usługi z zakresu kultury i rekreacji, na-tomiast ludzie starsi w większym stopniu niż inni przeznaczają pieniądze na utrzymanie zdrowia. Podobna sytuacja występuje w przypadku 2-osobowych gospodarstw domowych, które najczęściej tworzą młode małżeństwa bez-dzietne i małżeństwa osób starszych 65 lat i powyżej. Osoby te stosunkowo dużo pieniędzy przeznaczają na żywność (26,2%), utrzymanie mieszkania (25,4%), transport (10,4%) oraz rekreację i kulturę (7,9%). W kolejnych ty-pach gospodarstw domowych w budżecie domowym maleje znaczenie wydat-ków na użytkowanie mieszkań, natomiast rośnie na żywność, odzież i obuwie, transport. Jest to związane z potrzebami dzieci wchodzących w skład tych gospodarstw domowych.
Wpływ czynników demograficznych... 27
Badania przeprowadzone na początku lat 90. przez Zofię Zarzycką wska-zują, że w miarę wzrostu liczby osób w gospodarstwie, wydatki na wiele dóbr i usług w przeliczeniu na osobę maleją. Dotyczy to przede wszystkim wydat-ków na żywność (m.in. ziemniaki, warzywa i ich przetwory, owoce z prze-tworami, tłuszcze jadalne, cukier), opał i światło oraz na higienę osobistą i ochronę zdrowia8. Ta tendencja nie dotyczy sfery czasu wolnego, w którym ważną rolę odgrywają wydatki na rekreację i kulturę. G. Papastefanou w swo-ich badaniach nad wpływem struktury gospodarstwa domowego na wydatki związane z czasem wolnym wskazuje, że liczba dzieci w istotny sposób de-terminuje tylko wydatki na czas wolny9. Analiza wydatków na podróże wy-kazuje, że w gospodarstwie, w którym żyje więcej dzieci mniej wydaje się na ten cel, przy czym nie chodzi o efekt ekonomiczny wywołujący restrykcje finansowe wynikające z liczby dzieci. Przyczyna leży raczej w tym, że rodzi-na wielodzietrodzi-na w mniejszym stopniu decyduje się rodzi-na częste urlopy rodzinne i indywidualne podróże wakacyjne.
Tabela 6 Struktura konsumpcji w gospodarstwach domowych ze względu na ich
wielkość w 2008 r. w%
Ogółem 100 100 100 100 100
Żywność 25,3 26,2 25,2 26,1 28,9
Napoje
alkoholowe 2,8 3,0 2,8 2,5 2,5
Odzież i obuwie 4,6 4,9 6,2 6,6 6,0
Użytkowanie
mieszkania 25,4 21,5 18,7 17,5 17,8
Wyposażenie
mieszkania 5,0 5,8 5,9 5,9 5,7
Zdrowie 7,6 6,7 4,4 3,7 3,7
Transport 7,2 10,4 11,4 11,8 11,0
Łączność 5 4,7 5,0 5,1 5,0
Rekreacja i kultura 7,8 7,9 8,8 9,2 8,1
Edukacja 4,2 0,6 1,6 2,1 1,5
Restauracje i hotele 3,0 1,8 2,1 2,1 1,8
Pozostałe wydatki 2,1 6,5 7,9 7,4 8,0
Zródło: Badanie budżetów domowych 2008, www.stat.gov.pl
8 Z. Zarzycka, Czynniki demograficzne i społeczne w analizie konsumpcji. Uniwersytetu Łódzki, Łódź 1992, s. 14.
9 G. Papastefanou, Struktur und Wandel des Güterkonsums, w: Konsum: soziologische, ökonomische und psychologische Perspektiven, D. Rosenkranz, Verlag Leske+Budrich, Opladen 2000, s. 270-279.
Felicjan Bylok 28
Zmiany struktury gospodarstw domowych konsumentów w postaci tworze-nia konkubinatu, późne zawieranie małżeństw i późne rodzenie dzieci, powrót kobiet-matek do świata pracy sprawiają, że tradycyjne wzorce konsumpcyj-ne zanikają jako obowiązujące normy zachowania w sferze konsumpcji. Co-raz częściej konsumenci podejmują decyzję zakupu danego produktu przede wszystkim ze względu na rodzaj produktu i oddziaływanie marketingu, nie zaś ze względu na stare wzory konsumpcji10. Przykładem może być ukierun-kowanie działań marketingowych producentów używek na kategorię 1-osobo-wych gospodarstw. W strukturze konsumpcji 1-osobo1-osobo-wych gospodarstw waż-ne miejsce zajmuje spożycie używek, tj. alkoholu, papierosów, kawy. Analiza danych zawartych w tab. 7 pozwala na sformułowanie wniosku, że im większe gospodarstwo domowe, tym mniejsze spożycie używek, takich jak kawa, wy-roby spirytusowe, piwo, wywy-roby tytoniowe.
Tabela 7 Spożycie niektórych używek w zł w gospodarstwach domowych na 1 osobę ze względu
na ich wielkość w 2008 r. w zł
konsumpcyjne 1333,68 1135,36 954,25 787,55 636,24
Kawa 8,54 7,16 5,33 4,40 3,58
Herbata 4,68 3,48 2,70 2,07 1,70
Wyroby
spirytusowe 5,77 5,91 4,41 3,14 2,40
Piwo 7,18 6,26 5,28 4,00 2,97
Wyroby
tytoniowe 21,02 19,67 15,30 11,51 9,77
Zródło: Ibid.
Podobna sytuacja występuje w krajach Unii Europejskiej, gdzie wydatki na alkohol i wyroby tytoniowe zajmują ważne miejsce w strukturze ogólnych wydatków 1-osobowych gospodarstw domowych. Najwięcej wydają pieniędzy na ten cel młodzi konsumenci w Irlandii (23% ogólnych wydatków) i w Danii (8,5%), najmniej konsumenci w wieku powyżej 65 lat w Hiszpanii (2,2% ogól-nych wydatków).
W gospodarstwach domowych samotnych osób ważne miejsce zajmują wy-datki na uczestnictwo w kulturze i rekreację, do których zaliczamy m.in. ceny biletów do teatrów, oper, kin, opłaty za udostępnienie do użytku i za sprzęt (np. korty tenisowe, baseny, narty). Równie istotne są wydatki na restauracje
10 J.H. MacAlexander, J.W. Schouten, S.D. Roberts, Consumer Behavior and Diverse, „Research in Consumer Behavior”, No. 6, 1993, s. 153-184.
The life of women and men in Europe. A statistical portrait. Data 1980-2000, EUROSTAT, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2002, s. 49, 107, 139.
Wpływ czynników demograficznych... 29
i jadłodajnie. Wynika to z konieczności korzystania z usług gastronomicz-nych. Również stosunkowo dużo wydają 1-osobowe gospodarstwa domowe na turystykę zorganizowaną (tab. 8). Wpływ na to mają m.in. styl życia młodych ludzi nastawionych na przyjemność i przygodę oraz coraz powszechniejsza moda wyjazdów turystycznych wśród ludzi starszych wiekiem.
Tabela 8 Konsumpcja niektórych dóbr i usług konsumpcyjnych w zł w gospodarstwach domowych na
1 osobę ze względu na ich wielkość w 2008 r. w zł
Ogółem wydatki 1333,68 1135,36 954,25 787,55 636,24
Sprzęt gospodarstwa
domowego 10,40 11,54 8,27 7,53 6,97
Sprzęt audiowizualny, fotograficzny
i informatyczny 15,84 15,35 14,92 12,75 8,05
Turystyka
zorganizowana 17,30 16,42 16,88 14,65 9,05
Restauracje, jadlodajnie 36,80 18,14 17,26 13,90 10,35
Salony fryzjerskie, kosmetyczne
i zakłady pielęgnacyjne 6,05 5,15 4,14 2,98 1,54
Szkolnictwo wyższe 2,82 3,72 6,58 6,20 3,93
Usługi w zakresie
rekreacji i kultury 43,84 32,69 26,84 21,77 15,74
Zródło: Ibid.
Badając strukturę konsumpcji w gospodarstwach domowych według wiel-kości kategorii można zauważyć pogłębianie się różnic między nimi. Gospo-darstwa o większej liczbie członków wydają stosunkowo mniej pieniędzy na dobra i usługi konsumpcyjne nieżywnościowe. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku wydatków na artykuły żywnościowe (tab. 9). Wraz ze wzrostem liczby członków w gospodarstwie domowym malały wydatki na konsumpcję żywności, w szczególności na pieczywo i produkty zbożowe, wyroby wędli-niarskie i mięso, mleko, sery, jaja. Stosunkowo mniej malały wydatki na ziem-niaki, cukier i mąkę.
Przedstawione wyniki badań mogą posłużyć do sformułowania pew-nych uwag ogólpew-nych. Przede wszystkim należy podkreślić, że wielkość spo-życia artykułów żywnościowych w istotny sposób jest zależna od wielkości gospodarstw domowych. Najwyższy udział spożycia najczęściej występuje w gospodarstwach 1-osobowych. Może to być wynikiem zarówno różnic w potrzebach, jak i różnej siły nabywczej tych gospodarstw. Stosunkowo
Felicjan Bylok 30
mniejsze spożycie takich artykułów, jak mąka, ziemniaki, cukier w gospodar-stwach 1-osobowych może się wiązać z tym, że znacznie częściej niż pozosta-łe korzystają ze stołówek, bufetów pracowniczych, restauracji.
Tabela 9 Spożycie niektórych artykułów spożywczych w zł w gospodarstwach domowych na 1 osobę
ze względu na ich wielkość w 2008 r. w zł
Ogółem wydatki 1333,68 1135,36 954,25 787,55 636,24
Pieczywo
i produkty zbożowe 55,48 45,96 38,58 34,76 32,59
Mąka 2,30 2,24 1,51 1,36 1,45
Wyroby wędliniarskie 41,86 39,50 31,82 26,64 24,81
Ryby 11,01 10,21 7,13 5,79 4,87
Mleko, sery, jaja 48,5 40,72 34,92 30,48 27,72
Masło 7,09 5,86 4,17 3,46 2,95
Owoce 23,07 19,69 14,52 11,78 9,71
Warzywa i grzyby 23,00 20,32 24,66 11,74 10,29
Ziemniaki 6,72 6,10 4,49 4,05 4,23
Cukier 5,15 4,63 3,43 2,98 3,22
Wyroby
cukiernicze 5,55 4,95 4,63 4,32 3,61
Zródło: Ibid.
Wielkość gospodarstwa domowego wpływa również na wyposażenie go w dobra trwałego użytku, np. meble, sprzęt radiowo-telewizyjny, sprzęt AGH, środki transportu. Ilość posiadanych dóbr konsumpcyjnych świadczy o za-możności gospodarstwa domowego i jest wyznacznikiem dobrobytu (tab. 10).
Analiza wyposażenia w niektóre dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych ze względu na ich wielkość wskazuje, że stosunkowo najmniej dóbr posiadają jednososobowe gospodarstwa domowe. W szczególności odno-si odno-się to do poodno-siadania telefonu komórkowego, samochodu, komputera osobi-stego. Ma na to wpływ wiek członków gospodarstwa domowego. Starsi ludzie w mniejszym stopniu posiadają nowoczesny sprzęt audiowizuany i komunika-cyjny. W mniejszym stopniu używają telefonów komórkowych i komputerów.
Ze względu na wiek posiadają stosunkowo rzadziej samochód osobowy. Nieco inna sytuacja występuje w gospodarstwach domowych 2, 3 i 4-osobowych, gdzie wraz ze wzrostem liczby członków rosnie ilość posiadanego nowoczes-nego sprzętu. W przypadku 5-osobowego gospodarstwa w niewielkim stopniu maleje stan posiadania dóbr trwałego użytku.
Wpływ czynników demograficznych... 31
Tabela 10 Gospodarstwa domowe wyposażone w niektóre dobra trwałego użytku ze względu na ich
wielkość w 2008 r. w%
komórkowy 57,7 79.0 96,4 98,7 81,0
Odtwarzacz płyt
kom-paktowych 6,3 40,4 60,7 21,3 20,5
Telewizja satelitarna 40,9 56,4 64,4 65,3 59.9
Zestaw Hi-Fi – wieża 19,2 34,4 56,4 62,3 59,8
Kamera wideo 2,7 6,8 13,2 15,2 11,2
Komputer osobisty 23,4 41,1 75,3 83,5 81,0
Kuchenka mikrofalowa 23,8 42,4 57,0 61,9 58,2
Zestaw kina domowego 4,6 11,04 22,5 25,2 21,0
Samochód 17,8 53,0 69,1 76,1 74,9
Zródło: Ibid.