Wpływ powstania tajnych organizacji na rozwój polskiego życia kulturalnego

(od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku do 1920 roku)

W drugiej fazie procesu narodowotwórczego inicjatorami badań folklo-rystycznych byli m.in. Paweł Stalmach¹⁸¹ i Andrzej Cinciała¹⁸² — uczący się języka polskiego poprzez tajne związki młodzieżowe, tj. Złączenie Polskie¹⁸³

179 M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 57—58.

180 Zbior pieśni sławiańskich. Towarzystwo Czytelni Polskiej w Cieszynie. Cieszyn 1849. Zbiory Książnicy Cieszyńskiej. Sygn. C 003712I. Więcej w rozdziale: Stan badań nad kulturą muzyczną Śląska Cieszyńskiego i Śląska.

181 Paweł Stalmach (1824—1891), działacz ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, redaktor „Gwiazdki Cieszyńskiej”, zainicjował wydawanie „Kalendarza Cieszyńskiego”

i „Kalendarza Polskiego”, zorganizował m.in. teatr amatorski przy Czytelni. Jego prace to m.in. artykuły na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej”, Księgi rodu słowiańskiego czy Cieszy-mir — śpiewogra o założeniu Cieszyna. Więcej w: J. G ole c, S. B ojd a: Słownik biograficz-ny ziemi cieszyńskiej. Cieszyn 1995, s. 216—217; E. B u ł awa: Pierwsi szermierze ruchu na-rodowego na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn 1997, s. 13—63.

182 Andrzej Cinciała (1825—1898), doktor, notariusz w Cieszynie, wydawał „Tygo-dnik Cieszyński”, przyczynił się m.in. do wprowadzenia języka polskiego w administra-cji zboru ewangelickiego w Cieszynie, był współorganizatorem teatru amatorskiego, wy-dał podręczniki prawnicze, Słownik dialektyczny Śląska Cieszyńskiego czy zbiór Pieśni ludu śląskiego (1883). Więcej w: J. G ole c, S. B ojd a: Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej…, s. 73—74; K. Tu rek: Sylwetki zbieraczy i badaczy muzycznego folkloru Śląska. Katowice 1992; J.S. By st ro ń: Cinciała Andrzej. W: PSB. T. 4. Kraków 1938; J. Moraw sk a K le c z -kow sk a: Andrzej Cinciała, etnograf Śląska Cieszyńskiego. „Katolik” 1958, nr 16, s. 7; Cin-ciała Andrzej. W: Słownik folkloru polskiego, s. 66; J. Ku r z elow sk i: Sylwetki naszych dzia-łaczy. Andrzej Cinciała. „Zwrot” 1967, nr 8, s. 6—7; K. Tu rek: Andrzej Cinciała jako folklorysta cieszyński. W: Z zagadnień folkloru muzycznego na Śląsku Cieszyńskim. Red. J. Ku -bi k. Katowice 1977, s. 89—100; E. B u ł awa: Pierwsi szermierze…, s. 68—119.

183 Więcej w: M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 42: „Złączenie Polskie odznacza-ło się tymi wszystkimi cechami, które były właściwe europejskiemu ruchowi modznacza-łodzieżo- młodzieżo-wych związków tajnych. […] na celu miała popularyzację wiedzy”. E. Gr i m: Paweł Stal-mach, jego życie i działalność w świetle prawdy. Cieszyn 1910, s. 159.

i Towarzystwo Polskie¹⁸⁴ — w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie. Był to ruch wyłącznie amatorski. Badaniami zajmowali się ludzie niedysponu-jący odpowiednimi kwalifikacjami badawczymi, warsztatem, pozbawieni instytucjonalnego oparcia. Koncentrowali się głównie na gromadzeniu i nie-kiedy publikowaniu materiałów folklorystycznych. Ruch ten pozbawiony był jakiejkolwiek refleksji teoretycznej¹⁸⁵.

W animacji polskiego życia kulturalnego zarówno Złączenie Polskie, jak i Towarzystwo odegrały ważną historyczną rolę¹⁸⁶. Organizacje te, niema-jące celów politycznych ani programów społecznych, koncentrowały się na upowszechnianiu kultury polskiej, szerzeniu i gromadzeniu informacji o jej zasobach, na doskonaleniu się w dziedzinie sprawności językowej, otwie-rającej dostęp do kultury polskiej. Za sprawą tych organizacji następował awans kultury polskiej w świadomości społecznej¹⁸⁷. Niestety, działalność wszystkich stowarzyszeń polskiego życia kulturalnego powstałych podczas Wiosny Ludów została stłumiona po 1849 roku. Na mocy rozporządzenia ministerialnego w listopadzie 1851 roku usunięto z urzędów i szkół język polski. Zawieszono również wydawanie „Tygodnika Cieszyńskiego”; jego publikację wznowiono pod nazwą „Gwiazdka Cieszyńska”, po czym zawie-szono jej wydawanie na rok¹⁸⁸. Pod koniec 1854 roku zlikwidowano Czy-telnię Polską oraz Bibliotekę dla Ludu Kraju Cieszyńskiego¹⁸⁹.

Czytelnię Polską ponownie powołano do życia w 1861 roku pod nazwą Czytelnia Ludowa¹⁹⁰, a o fakcie tym poinformował miejscową ludność Paweł Stalmach na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej”¹⁹¹. Nowym elemen-tem programowym Czytelni Ludowej w porównaniu z Czytelnią Polską

184 Więcej: „Towarzystwo uczących się języka polskiego […] stawiało sobie za cel do-skonalenie się jego członków w polskim języku literackim. […] Głównym przedmiotem była gramatyka, […] czytanie autorów polskich piszących prozę lub poezję, uczenie się na pamięć krótszych lub dłuższych poezji, […] spisywanie pieśni śląskich”. M. Fa z a n: Pol-skie życie kulturalne…, s. 45.

185 Ibidem, s. 210—211.

186 Jak pisze Józef Chlebowczyk, „Pojawienie się tych organizacji można traktować jako wstępną fazę kształtowania się współczesnej świadomości narodowej wśród miejsco-wej młodzieży i inteligencji, rekrutującej się z warstw zamożniejszych”. J. C h leb owc z yk:

Śląsk nad Olzą…, s. 28.

187 M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 47—48.

188 Więcej w: I. Homola: „Tygodnik Cieszyński” i „Gwiazdka Cieszyńska” pod redakcją Pawła Stalmacha 1848—1887. Katowice—Kraków 1968, s. 41—49.

189 M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 65.

190 Jak pisał Lucjan Malinowski, „Czytelnia Ludowa powołana została z myślą o roz-wijaniu bardziej wszechstronnego polskiego życia kulturalnego, niż Czytelnia Polska”.

L. M a l i now sk i: Zarys życia ludowego na Szląsku. „Ateneum” 1877, T. 2, z. 4.

191 „Celem Czytelni Ludowej jest podanie środków oświaty dla tutejszej ludności pol-skiej, z czym ma się łączyć uprawa krajowej mowy polskiej oraz obywatelska towarzy-skość”. „Gwiazdka Cieszyńska” 1861, nr 36.

59

2.10. Życie kulturalne i narodowe ziemi cieszyńskiej

była „obywatelska towarzyskość”¹⁹². Warto dodać, że do członków Czy-telni Ludowej zaliczały się osoby pochodzące z różnych stanów społecz-nych, o różnym wykształceniu. Czytelnia funkcjonowała również (podob-nie jak Czytelnia Polska) jako organizator życia kulturalnego. Raz w tygo-dniu odbywały się w jej siedzibie wieczory literacko-artystyczne. Na tych spotkaniach upowszechniano polską poezję, literaturę, śpiew i tańce. Jeden z wieczorów poświęcono obchodom „tysiącletniej rocznicy zaprowadze-nia chrześcijaństwa w Słowiańszczyźnie”. W ten sposób Czytelzaprowadze-nia włą-czyła się do obchodów jubileuszu „apostołów Słowiańszczyzny” — świę-tych Cyryla i Metodego¹⁹³. W 1863 roku został utworzony Teatr Polski Amatorski w Czytelni Ludowej w Cieszynie¹⁹⁴; repertuar tej instytucji był ważnym elementem narodowej i kulturalnej dydaktyki.

Do roku 1883 Czytelnia Ludowa stanowiła jedyną polską instytu-cję odpowiedzialną za życie kulturalne i decydującą o jego kierunkach oraz inicjującą różne przedsięwzięcia kulturalno-narodowe na Zaol-ziu¹⁹⁵. Z inicjatywy Pawła Stalmacha zaczęto zakładać pierwsze Katolic-kie Kółka Rolnicze z Czytelniami (zwane też Katolickoludowymi Kół-kami Rolniczymi i Oświaty wraz z Czytelniami bądź KółKół-kami Katolic-koludowymi Rolniczymi i Oświaty)¹⁹⁶. Kółka te powstały między innymi (począwszy od 1897 roku) w Górnej Suchej, Czechowicach, Mostach koło Jabłonkowa, Kończycach Wielkich, Oldrzychowicach, Boguminie, Wędryni, Stonawie, Gnojniku¹⁹⁷. Czytelnie współpracowały ponadto z Towarzystwem Szkół Ludowych (TSL). Jedno z najwcześniej założo-nych TSL powstało w Karwinie (1894), kolejne w Rychwałdzie (1896) i w Stonawie (1899)¹⁹⁸.

Na przełomie XIX i XX wieku powołano do istnienia organizację życia kulturalnego społeczności lokalnych — Towarzystwo „Jedność”¹⁹⁹.

192 M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 68.

193 Ibidem, s. 76.

194 Od 1881 roku w 118 przedstawieniach (191 realizacjach scenicznych) wystawił 98 pozycji repertuarowych. W większości były to sztuki komediowe (m.in. A. Fredry).

195 M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 81; więcej w: T. D yb o sk i: Pamiętnik Czy-telni Ludowej w Cieszynie 1861—1911. Cieszyn 1912. Podobne instytucje powstały w Dro-gomyślu (1868), Jabłonkowie (1870) i Skoczowie (1871).

196 Ibidem, s. 97.

197 „Na przykład Kółko w Górnej Suchej w latach 1889—1902 zrzeszające 58 do 68 członków w swej Czytelni trzymało 5 gazet i dysponowało księgozbiorem złożonym z 562 tomów, udostępnianym 35 czytelnikom wyjątkowo aktywnym”. M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 97.

198 Więcej w: J. C h leb owc z yk: Z dziejów rozwoju kultury polskiej na Śląsku Cieszyń-skim na początku XX wieku. „Pamiętnik Cieszyński”. Katowice 1961.

199 M. Fa z a n: Polskie życie kulturalne…, s. 108: Statut Oddziału „Jedności” w Karwi-nie-Sowińcu, par. 3 pkt d.

Działalność oddziałów „Jedności” w zakresie życia kulturalnego, zróż-nicowana pod względem aktywności, skoncentrowana była głównie na rozpowszechnianiu czytelnictwa²⁰⁰. Oddziały „Jedności” organizowały ponadto różnego rodzaju zabawy taneczne, występy teatrów amator-skich, gry i pochody z muzyką. „Jedność” podejmowała również dzia-łania mające na celu rozwój amatorskiego ruchu śpiewaczego. W skła-dzie niektórych zarządów poszczególnych Towarzystw „Jedności”, zasia-dali chórmistrze choć według M. Fazana, brak jest na ten temat tekstów źródłowych²⁰¹.

W 1907 roku „Jedność” została zaanektowana przez Macierz Szkolną.

Macierz objęła swym zasięgiem prawie cały Śląsk Cieszyński, dotarła do niemal wszystkich grup społecznych ludności polskiej²⁰². Organizacja pro-wadziła zwłaszcza działalność na rzecz rozwoju szkolnictwa polskiego i placówek wychowawczych.

Koła Macierzy we współpracy z TSL zakładały i prowadziły biblio-teki z bezpłatnymi wypożyczalniami książek i czytelniami. Macierz Szkolna była instytucją, która z początkiem XX wieku nadała czytelnic-twu na Śląsku Cieszyńskim charakter masowy i powszechny jak na panu-jące wówczas warunki społeczno-polityczne i narodowe, strukturę spo-łeczną i poziom edukacyjny polskiej publiczności kulturalnej (czytelniczej), a także strukturę i zawartość zbiorów²⁰³.