Wpływ woli stron na nawiązanie stosunku pracy

O ile umowa o pracę określa jedynie parametry elementów stosunku pra-cy, o tyle trzeba zadać pytanie idące znacznie dalej. A brzmi ono tak: czy stosunek pracy może powstać wbrew woli stron? I tu odpowiedź jest – jak się na pozór wydaje – oczywista i negatywna i brzmi: nie. Powyższe ma wynikać z treści art. 11 k.p., który brzmi: „Nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy, bez względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika”.

Przepis ten wzbudza powszechną aprobatę i z reguły bywa opisywany jako emanacja zakazu pracy przymusowej. Tyle tylko, że jest to uzasadnienie jeśli nie błędne, to co najmniej niepełne. Przepis nie odnosi się bowiem do zakazu zmuszania do pracy, czyli de facto do zniewolenia człowieka, ale do sposobu nawiązania legalnego zatrudnienia. Trafnie pisze o tym w komentarzu Ludwik Florek, stwierdzając, że wolność pracy jest co naj-wyżej elementem tej regulacji¹³³, choć i to spostrzeżenie jest w moim prze-konaniu zbyt umiarkowane. Wszak zmuszanie do pracy nie rodzi żadnej relacji prawnej, a jedynie niezgodną z prawem relację faktyczną. Z kolei praca przymusowa na rzecz państwa jest jednak dopuszczalna, oczywiście w granicach i na podstawie prawa.

Problem w tym, że wydaje się, iż przepis sugeruje, że podmioty, któ-re znajdują się w faktycznej któ-relacji zatrudnienia, nie mogą zostać uznane za strony stosunku pracy, jeśli same tego nie chcą. Co więcej, przepis wy-maga, aby wola stron była obopólna. Pominąwszy oczywistą sprzeczność tej regulacji z przewidzianymi przez prawo przypadkami zatrudnienia wbrew woli pracodawcy¹³⁴, przez co rozumiem także wyroki przywracające do pra-cy¹³⁵, to z powyższego przepisu wynika, że niedopuszczalne jest sądowe ustalenie istnienia stosunku pracy, jeśli co najmniej jedna ze stron tego nie chce. Co więcej, nie jest wcale nietypowe, że występujący z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy tak zwany zleceniobiorca początkowo

133 Por. L. Florek, Kodeks pracy, Komentarz, wyd. VI, Warszawa 2011, komentarz do art. 11.

134 Tzw. roszczenia o zatrudnienie, np. art. 53 par. 5 k.p. lub 67 k.p.

135 Z rzetelności dodam, że polska doktryna, w nielicznych niestety wypowiedziach w tej sprawie, zajmuje stanowisko, zgodnie z którym sąd realizuje w tych przypadkach wyłącznie wcześniejsze oświadczenie woli pracodawcy o zatrudnianiu, z którego pracodawca bezprawnie się wycofał.

WPŁYW WOLI STRON NA NAWIąZANIE STOSUNKU PRACY

• ¹³⁹ •

wcale nie miał zamiaru się zatrudniać jako pracownik, po czym zmienił jednak zdanie. A skoro tak, to zabronione byłoby co najmniej ustalanie ist-nienia stosunku pracy od początku powstania relacji prawnej.

Tymczasem sądy pracy nie mają jakichkolwiek problemów z ustalaniem istnienia stosunku pracy wbrew woli pracodawcy. Co więcej, czynią to z po-minięciem instytucji prawa cywilnego, ponieważ w absolutnie dominującej skali przypadków nie mówimy tu o pozorności, czyli o sytuacji, w której, zgodnie z art. 83. § 1 k.c., oświadczenie woli złożone jest drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Nie zachodzi bowiem sytuacja, gdy obie strony z góry powzięły zamiar wywołania braku prawnych skutków czynności prawnej, a jednocześnie wolą stron jest wprowadzenie w błąd innych osób czy też organów¹³⁶. Nie chodzi także o to, aby pozorna czynność prawna miała na celu niewywołanie określonego skutku bądź też miała wywołać skutek odmienny od tego, który wynika z treści tej czynności¹³⁷.

Pozorność zakłada przy tym łączne wystąpienie jej trzech elementów, to jest: 1) celu, jakim jest pozorność; 2) oświadczenia składanego drugiej stronie (mimo że czynność nie musi być jednostronna); 3) zgody tej osoby, do której oświadczenie woli zostało skierowane¹³⁸. Powyższe stanowisko znajduje zresztą potwierdzenie w judykaturze prawnopracowniczej, w wy-roku Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r. dotyczącym powołania stosunku pracy wyłącznie dla celów ubezpieczeniowych¹³⁹. Pozorność była także podstawą do stwierdzenia nieważności części umowy o pracę. Sąd Najwyższy uznał, że „umowa o pracę, w której strony ustaliły niższe wy-nagrodzenie za pracę od rzeczywiście wypłacanego, jest nieważna jako po-zorna (art. 83 § 1 k.c.). Ukryta pod nią umowa o pracę jest nieważna tylko

136 Wyrok SN z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1547/00, LEX nr 56054.

137 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Komentarz do art. 83 Kodeksu cywilnego [w:] P. Księżak (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, LEX 2014, LEX nr 170734.

138 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1998 r. (II CKN 816/97, LEX nr 56813):

„Nieważność czynności prawnej z powodu pozorności złożonego oświadczenia woli może być stwierdzona tylko wówczas, gdy brak zamiaru wywołania skutków prawnych został przejawio-ny wobec drugiej stroprzejawio-ny tej czynności otwarcie tak, że miała ona pełną świadomość co do po-zorności złożonego wobec niej oświadczenia woli i co do rzeczywistej woli jej kontrahenta i w pełni się z tym zgadza”.

139 I UK 367/14, LEX nr 1771586. Chodziło o przypadek, w którym z góry ustalone zostało między stronami, że nie będą one realizować obowiązków i praw niezbędnych do tego, by treść stosunku pracy została przez strony zrealizowana. A contrario „nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę wtedy, gdy pracownik podjął pracę i rzeczywiście ją wykonywał, a pracodawca pracę tę przyjmował”.

USTALENIE ISTNIENIA STOSUNKU PRACY A INTERES PUBLICZNY

• ¹⁴⁰ •

w części, w której wyłącza obowiązek zapłaty podatku i składek na ubezpie-czenie społeczne (art. 58 § 3 w związku z art. 83 § 1 zdanie drugie k.c.)”¹⁴⁰.

Tak jak w statystyczne dominującej części przypadków spraw o ustale-nie istustale-nienia stosunku pracy ustale-nie ma mowy o pozorności, tak ustale-nie ma tam także z reguły obejścia prawa¹⁴¹. Obie instytucje różnią się od siebie. Łączy je najczęściej (choć nie zawsze) zamiar stron, jednak dzieli przedmiot¹⁴². Zakwalifikowanie czynności prawnej jako dokonanej dla pozoru wymaga wyjaśnienia i ustalenia, jaka czynność prawna została pod pozorem danej umowy ukryta i ewentualnie czy ta ukryta umowa jest prawnie skuteczna.

Z kolei zakwalifikowanie czynności jako zmierzającej do obejścia ustawy wymaga wyjaśnienia i ustalenia, jakie przepisy prawa strony zamierzały obejść przez dokonanie czynności i czy miały taki zamiar¹⁴³.

Dodać zarazem należy, że zgodnie z poglądem judykatury do sprzeczno-ści z prawem nie jest wymagana wola obejsprzeczno-ścia przepisów przez obie strony umowy. Stosowna wypowiedź w tym przedmiocie miała jednak miejsce jedynie w odniesieniu do art. 58 § 2 k.c. (sprzeczność z zasadami współży-cia społecznego), w którym stwierdzono, że „ocena sprzeczności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego polega na badaniu, czy zasady te zostały naruszone przez treść lub cel (skutek) czynności. Cel ten nie musi być wspólny i znany obydwu stronom tej czynności. Sprzeczny z zasadami współżycia skutek musi natomiast być konieczną konsekwencją dokonanej czynności”¹⁴⁴.

Oceniając konstrukcję pozorności oraz obejścia prawa na gruncie typo-wych spraw o ustalenie istnienia stosunku pracy, należy stwierdzić, że zna-komita większość tych ostatnich nie dotyczy żadnej z tych sytuacji. Nie ma pozorności, albowiem strony nie obejmują zamiaru ukrywania umowy

140 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2014 r., II PK 160/13, LEX nr 1458631.

141 Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście usta-wy jest nieważna, chyba że właściusta-wy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

142 R. Sadlik eksponuje, że pozorność i działanie w celu obejścia prawa stanowią dwie od-rębne, samodzielne i wykluczające się wzajemnie podstawy nieważności czynności prawnej i nie należy ich łączyć, por. R. Sadlik, Pozorność umowy o pracę jako przyczyna jej nieważności,

„Służba Pracownicza” 2007, nr 5.13, LEX nr 59886/3.

143 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2016 r., I CSK 648/15, LEX nr 2188610.

144 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2009 r., III CSK 56/09, LEX nr 688687.

WPŁYW WOLI STRON NA NAWIąZANIE STOSUNKU PRACY

• ¹⁴¹ •

o pracę za tak zwaną umową-zleceniem. Nie musi także zachodzić obej-ście prawa, albowiem niewłaściwe zastosowanie umowy cywilnej nie musi wynikać z zamiaru stron lub co najmniej jednej z nich, lecz z niewłaściwej oceny sytuacji faktycznej i prawnej.

Dodam zarazem, że wywód dotyczący potencjalnego zastosowania przepisów o pozorności lub obejściu prawa przeprowadziłem jedynie z na-ukowej rzetelności. Z uwagi na moje przekonanie, że umowa o pracę jest umową prawa publicznego, a więc umową, w której jedną ze stron jest pod-miot publiczny, a przedpod-miotem jest rozstrzygnięcie o publicznym prawie do pracy, obie te instytucje nie mają w moim przekonaniu żadnego zasto-sowania.

Pozostańmy jednak przy perspektywie cywilistycznej, aby ukazać jej słabości. W kontekście powyższych rozważań przyjęcie wykładni, zgodnie z którą brak woli stron uniemożliwia przyjęcie, że strony związane są stosun-kiem pracy, uniemożliwiałoby w praktyce ustalanie istnienia lub treści sto-sunku pracy. Pozostaje więc pytanie, jak sobie z powyższą pułapką poradzić.

Odpowiedź na powyższy dylemat może być w moim przekonaniu taka, że przepis odnosi się wyłącznie do świadomego aktu nawiązania stosunku pracy, czyli – jak staram się dowodzić – do nawiązania relacji wspólno-towej. Tym samym przepis nie obejmuje swą treścią stanów faktycznych, w których powyższa relacja jest pochodną codziennej praktyki. Ujmując rzecz inaczej, przepis ma tylko taki sens, że zabrania włączania człowieka do wspólnoty poprzez jednostronny akt prawny bez jego zgody (co najmniej uprzedniej, jak ma to miejsce w przypadku powołania, mianowania i wybo-ru). Natomiast w ogóle nie odnosi się do sytuacji, w której strony znajdują się w nieuzgodnionej relacji zatrudnienia. A ujmując rzecz jeszcze inaczej, wymóg złożenia zgodnych oświadczeń woli nie pozbawia państwa możli-wości stwierdzenia, że mamy do czynienia ze stosunkiem pracy. Powyższe pozwala na ustalenie istnienia stosunku pracy nie tylko w przypadku zwią-zania stron inną umową niż umowa o pracę, ale także w przypadku po-wszechnie uznawanej dopuszczalności ustalania istnienia stosunku pracy na podstawie oceny czynności konkludentnych. Ma to niezmiernie istotne znaczenie dla określenia, na jakiej podstawie materialnoprawnej dochodzi do ustalenia istnienia stosunku pracy oraz jaki interes prawny leży u jego podstaw.

USTALENIE ISTNIENIA STOSUNKU PRACY A INTERES PUBLICZNY

• ¹⁴² •

4. MATERIALNOPRAWNA PODSTAWA USTALENIA