współwłasnOść a przesTępsTwO zniszczenia i uszkOdzenia mienia
2. współwłasnOść – pOjęcie, Typy Oraz uprawnienia współwłaścicieli
2.1. Uprawnienia właściciela rzeczy – ius abutendi
W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, czym jest współwłasność rzeczy. Analizę roz
począć należy od samego pojęcia „własność”.
Przepisy odnoszące się do prawa własności zo
stały uregulowane w Księdze drugiej Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.)2. Zgodnie z art. 140 k.c. prawo to jest ograniczone przez przepisy ustaw, zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie tego prawa. Wskazać należy jednocześnie podsta
wowe uprawnienia właściciela – prawo do korzystania z rzeczy, prawo do pobierania pożytków, prawo do przyrostu, prawo do przetworzenia rzeczy oraz prawo do zużycia (zniszczenia) rzeczy3. Z punktu widzenia ni
niejszego opracowania najistotniejsze znacze
nie będzie miało to ostatnie uprawnienie, czyli ius abutendi. Zniszczenie rzeczy prowadzi do unicestwienia prawa własności4. Skoro właści
ciel może swoją rzecz zniszczyć, to wolno mu także ją uszkodzić albo uczynić ją niezdatną do użytku. Uprawnienia te, jak wspomniano wcześniej, nie mają jednak charakteru absolut
nego i podlegają ograniczeniom wskazanym w art. 140 k.c.
2.2. istota współwłasności
Prawo własności, zgodnie z art. 195 k.c., może przysługiwać niepodzielnie kilku oso
bom. Ustawodawca nazywa taką sytuację współwłasnością. Na podstawie wymienione
go wyżej przepisu można wskazać następujące elementy współwłasności:
1) jedność przedmiotu (rzeczy);
2) wielość podmiotów (współwłaścicieli);
1 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1137 z późn. zm.).
2 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.).
3 W. Szydło, (w:) E. Gniewek (red.), P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2014, s. 303–304.
4 Zob. E. Gniewek, (w:) E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 3, C. H. Beck, Warszawa 2013, s. 390.
38
3) niepodzielność wspólnego prawa5. Jeżeli chodzi o pierwszy element, to wska
zać należy, że współwłasność dotyczy jednej rzeczy. Jeżeli zatem prawo własności, na przy
kład do gruntu, przysługuje dwóm podmio
tom, to są one współwłaścicielami tego gruntu jako całości, a nie jego poszczególnych frag
mentów. Gdy przedmiotem współwłasności jest zbiór rzeczy, to nie jest tak, że jednemu współwłaścicielowi przysługuje część tego zbioru, a drugiemu inna część tego zbioru.
Z istoty współwłasności są oni bowiem współ
właścicielami każdego przedmiotu wchodzą
cego w skład tego zbioru6.
Wielość podmiotów oznacza, że właścicieli rzeczy jest co najmniej dwóch. Nie ma przy tym znaczenia to, czy współwłaścicielami są wyłącznie osoby fizyczne, czy jednostki orga
nizacyjne posiadające podmiotowość praw
ną (osoby prawne lub podmioty wskazane w art. 331 k.c.). Wskazać należy jednocześnie, że nie stanowią współwłasności wspólników rzeczy stanowiące własność spółki osobowej prawa handlowego (jawnej, partnerskiej, ko
mandytowej lub komandytowo-akcyjnej). Je
dynym właścicielem jest w takich sytuacjach spółka jako odrębny podmiot prawa7.
Ostatnim elementem niezbędnym do ist
nienia współwłasności jest niepodzielność przysługującego współwłaścicielom prawa.
Jest to silnie związane z jednością rzeczy i oznacza, że każdy ze współwłaścicieli ma
prawo do całej rzeczy, a jedynym ograni
czeniem tego prawa jest prawo pozostałych współwłaścicieli8.
2.3. typy współwłasności
Polskie ustawodawstwo wyróżnia dwa typy współwłasności – ułamkową (udziałową) i łącz
ną. Numerus clausus praw rzeczowych wyklucza tworzenie innych rodzajów współwłasności9. Przepisy regulujące współwłasność w k.c. odno
szą się do współwłasności ułamkowej, podczas gdy współwłasność o charakterze łącznym jest przedmiotem regulacji przepisów dotyczących stosunków, z których ona wynika.
Współwłasność łączna, jak zasygnalizowa
no w art. 196 § 2 k.c., związana jest z innym stosunkiem prawnym. Oznacza to, że dla jej istnienia konieczne jest istnienie innego, pod
stawowego, stosunku prawnego10. W praktyce obrotu prawnego najczęstszymi przypadkami współwłasności łącznej jest wspólność mał
żeńska majątkowa uregulowana w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej:
k.r.o.)11 oraz współwłasność wspólników spół
ki cywilnej. Charakterystycznym elementem tego typu współwłasności jest brak ułamko
wego określenia udziału przysługującego poszczególnym współwłaścicielom12. Sytuacja taka trwa jednak, dopóki istnieje stosunek pod
stawowy. Gdy wygaśnie on, to współwłasność staje się współwłasnością o charakterze udzia
łowym13. Podkreślenia wymaga, że w razie
5 K. Szadkowski, (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. T. I, C. H. Beck, Warszawa 2016, s. 889 i cyto
wana tam literatura.
6 K. Górska, (w:) E. Gniewek (red.), P. Machnikowski (red.), Kodeks, s. 388.
7 E. Gniewek, (w:) E. Gniewek (red.), System, s. 666–667. W doktrynie też prezentowane są poglądy przeciwne, np. Z. Nowakowski, (w:) J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego. Tom II. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 388. Pogląd wyrażony przez E. Gniewka zasługuje jed
nak na pełną aprobatę, gdyż jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, lecz posiadająca zdolność prawną, jest odrębnym podmiotem i samodzielnie występuje w obrocie prawnym. Może pozywać i być pozywana oraz dysponować własnym majątkiem.
8 Zob. wyrok SA w Krakowie sygn. akt I ACa 254/16.
9 S. Rudnicki, G. Rudnicki, J. Rudnicka, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 320.
10 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II, Lex, komentarz do art. 196, teza 3.
11 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 z późn. zm.).
12 Zob. uzasadnienie do uchwały SN sygn. akt III CZP 33/00.
13 Zob. tezę postanowienia SN sygn. akt II CKU 10/96.
braku stosownych regulacji do współwłasności łącznej można stosować odpowiednio przepisy o współwłasności ułamkowej14.
W przeciwieństwie do współwłasności łącz
nej, współwłasność o charakterze udziałowym nie musi być związana z jakimś innym, podsta
wowym stosunkiem prawnym. Jej istota wyra
ża się w tym, że każdemu ze współwłaścicieli przysługuje określony ułamkowo udział w rze
czy. Determinuje on uprawnienia wewnętrzne i zewnętrzne współwłaściciela. Współwłasność o charakterze ułamkowym może powstać w różnych sytuacjach:
1) z mocy ustawy (w tym także w sytuacji, gdy ze zdarzeniem faktycznym ustawa wiąże określone skutki prawne);
2) z mocy orzeczenia sądowego albo decyzji administracyjnej;
3) na podstawie czynności prawnej15. Jak wynika z art. 198 k.c., w sytuacji współ
własności ułamkowej każdy ze współwłaścicie
li ma prawo do swobodnego rozporządzania swoim udziałem w rzeczy. Nie wymaga to zgody pozostałych współwłaścicieli, bowiem wobec swojego udziału współwłaściciel jest niejako wyłącznym właścicielem16. Udział to jednak pewien konstrukt myślowy, który nie ma przełożenia na faktyczny podział rzeczy.
Należy jednak mieć na uwadze, że jeżeli po
zostaje to bez wpływu na rzecz będącą przed
miotem wspólności, to dopuszczalne jest na przykład wydzierżawienie udziału (o ile nie łączy się to z korzystaniem z rzeczy przez dzierżawcę)17.
2.4. Czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd a współwłasność
Artykuł 199 k.c. reguluje kwestię konsensu wszystkich współwłaścicieli w sytuacji rozpo
rządzenia rzeczą wspólną oraz czynności prze
kraczających zakres zwykłego zarządu. Z treści przepisu wynika wprost, że takie czynności wymagają aprobaty wszystkich współwłaści
cieli.
Artykuł 201 k.c. stanowi natomiast, że w sprawach zwykłego zarządu wymagana jest zgoda większości współwłaścicieli. Więk
szość należy jednak, zgodnie z art. 204 k.c., ro
zumieć nie przez pryzmat liczby współwłaś
cicieli, lecz w kontekście przysługujących im udziałów. Może być tak, że współwłaścicieli jest kilku, ale udział jednego z nich wynosi więcej niż udziały wszystkich pozostałych.
Kodeks cywilny przewiduje w sytuacjach konfliktu możliwość ingerencji sądu w zarząd rzeczą wspólną.
W kontekście problematyki niniejsze
go artykułu pojęcie zarządu oraz czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu będzie miało duże znaczenie. Samo pojęcie zarządu oznacza natomiast wszelkie czynno
ści faktyczne i prawne odnoszące się do rzeczy wspólnej18. Zgodnie z art. 200 k.c. na współ
właścicielach ciąży obowiązek współdziała
nia. Ustawodawca nie zdefiniował czynności zwykłego zarządu ani takich, które ten zwykły zarząd przekraczają. Pojęcie czynności zwykłe
go zarządu w doktrynie odnosi się do takich zachowań, które związane są z zachowaniem rzeczy w stanie niepogorszonym oraz jej bie
żącą eksploatacją19.
Treść art. 199 k.c. wskazuje jednak, że za czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu uznać należy bezsprzecznie rozpo
rządzenie rzeczą20. Obejmuje ono nie tylko zbycie rzeczy, ale także jej obciążenie. Nie ulega wątpliwości, że tak daleka ingerencja w rzecz jak jej zniszczenie, celowe uszko
dzenie czy uczynienie niezdatną do użytku
14 Zob. uzasadnienie do uchwały SN sygn. akt III CZP 68/89.
15 S. Rudnicki, G. Rudnicki, J. Rudnicka, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks, s. 320–321.
16 Zob. tezę wyroku SN sygn. akt I CKN 729/99.
17 Ibidem.
18 Zob. uzasadnienie uchwały SN sygn. akt III CZP 76/90.
19 A. Filipiak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks, komentarz do art. 199, teza 4.
20 P. Księżak, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2013, s. 1069.
40
stanowi czynność przekraczającą zwykły za
rząd, a zatem wymaga zgody wszystkich po
zostałych współwłaścicieli. Za taką czynność można też uznać działania jednego ze współ
właścicieli, które prowadzą do pozbawienia władztwa nad rzeczą pozostałych współwłaś
cicieli. Chodzić może w szczególności o takie działania, jak wymiana zamków w mieszka
niu stanowiącym przedmiot współwłasno
ści. Natomiast w kontekście wcześniejszych rozważań uszkodzenie rzeczy wynikające z bieżącej eksploatacji mieści się w pojęciu zwykłego zarządu rzeczą (na przykład zuży
cie części samochodu na skutek jego użytko- wania).
2.5. Zniesienie współwłasności i jego skutki
Istotne znaczenie w kontekście omawia
nej w niniejszym artykule problematyki ma okoliczność zniesienia współwłasności przez współwłaścicieli albo przez sąd. Regulacja kodeksowa stanowi, że wszyscy współwłaś
ciciele w drodze umowy mogą znieść współ
własność rzeczy. Nie ulega wątpliwości, że skutek takiej umowy następuje od momentu jej zawarcia, co oznacza, że ma ona charakter konstytutywny21. Podobnie jest w przypadku sądowego zniesienia współwłasności w trybie postępowania nieprocesowego. W tej sytua
cji postanowienie sądu także ma charakter konstytutywny i skutek ex nunc22. Zgodnie z art. 624 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.)23 z momentem uprawomocnie
nia się postanowienia sądu własność rzeczy przechodzi na jednego albo kilku wskazanych w nim uczestników. Przesądza to o konstytu
tywnym charakterze rozstrzygnięcia sądu, przejście własności następuje bowiem dopie
ro z momentem uprawomocnienia się orze
czenia.
3. przesTępsTwO zniszczenia,