współwłasnOść – pOjęcie, Typy Oraz uprawnienia współwłaścicieli

2.1. Uprawnienia właściciela rzeczy – ius abutendi

W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, czym jest współwłasność rzeczy. Analizę roz­

począć należy od samego pojęcia „własność”.

Przepisy odnoszące się do prawa własności zo­

stały uregulowane w Księdze drugiej Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.)². Zgodnie z art. 140 k.c. prawo to jest ograniczone przez przepisy ustaw, zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie tego prawa. Wskazać należy jednocześnie podsta­

wowe uprawnienia właściciela – prawo do korzystania z rzeczy, prawo do pobierania pożytków, prawo do przyrostu, prawo do przetworzenia rzeczy oraz prawo do zużycia (zniszczenia) rzeczy³. Z punktu widzenia ni­

niejszego opracowania najistotniejsze znacze­

nie będzie miało to ostatnie uprawnienie, czyli ius abutendi. Zniszczenie rzeczy prowadzi do unicestwienia prawa własności⁴. Skoro właści­

ciel może swoją rzecz zniszczyć, to wolno mu także ją uszkodzić albo uczynić ją niezdatną do użytku. Uprawnienia te, jak wspomniano wcześniej, nie mają jednak charakteru absolut­

nego i podlegają ograniczeniom wskazanym w art. 140 k.c.

2.2. istota współwłasności

Prawo własności, zgodnie z art. 195 k.c., może przysługiwać niepodzielnie kilku oso­

bom. Ustawodawca nazywa taką sytuację współwłasnością. Na podstawie wymienione­

go wyżej przepisu można wskazać następujące elementy współwłasności:

1) jedność przedmiotu (rzeczy);

2) wielość podmiotów (współwłaścicieli);

1 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1137 z późn. zm.).

2 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.).

3 W. Szydło, (w:) E. Gniewek (red.), P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2014, s. 303–304.

4 Zob. E. Gniewek, (w:) E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 3, C. H. Beck, Warszawa 2013, s. 390.

38

3) niepodzielność wspólnego prawa⁵. Jeżeli chodzi o pierwszy element, to wska­

zać należy, że współwłasność dotyczy jednej rzeczy. Jeżeli zatem prawo własności, na przy­

kład do gruntu, przysługuje dwóm podmio­

tom, to są one współwłaścicielami tego gruntu jako całości, a nie jego poszczególnych frag­

mentów. Gdy przedmiotem współwłasności jest zbiór rzeczy, to nie jest tak, że jednemu współwłaścicielowi przysługuje część tego zbioru, a drugiemu inna część tego zbioru.

Z istoty współwłasności są oni bowiem współ­

właścicielami każdego przedmiotu wchodzą­

cego w skład tego zbioru⁶.

Wielość podmiotów oznacza, że właścicieli rzeczy jest co najmniej dwóch. Nie ma przy tym znaczenia to, czy współwłaścicielami są wyłącznie osoby fizyczne, czy jednostki orga­

nizacyjne posiadające podmiotowość praw­

ną (osoby prawne lub podmioty wskazane w art. 331 k.c.). Wskazać należy jednocześnie, że nie stanowią współwłasności wspólników rzeczy stanowiące własność spółki osobowej prawa handlowego (jawnej, partnerskiej, ko­

mandytowej lub komandytowo-akcyjnej). Je­

dynym właścicielem jest w takich sytuacjach spółka jako odrębny podmiot prawa⁷.

Ostatnim elementem niezbędnym do ist­

nienia współwłasności jest niepodzielność przysługującego współwłaścicielom prawa.

Jest to silnie związane z jednością rzeczy i oznacza, że każdy ze współwłaścicieli ma

prawo do całej rzeczy, a jedynym ograni­

czeniem tego prawa jest prawo pozostałych współwłaścicieli⁸.

2.3. typy współwłasności

Polskie ustawodawstwo wyróżnia dwa typy współwłasności – ułamkową (udziałową) i łącz­

ną. Numerus clausus praw rzeczowych wyklucza tworzenie innych rodzajów współwłasności⁹. Przepisy regulujące współwłasność w k.c. odno­

szą się do współwłasności ułamkowej, podczas gdy współwłasność o charakterze łącznym jest przedmiotem regulacji przepisów dotyczących stosunków, z których ona wynika.

Współwłasność łączna, jak zasygnalizowa­

no w art. 196 § 2 k.c., związana jest z innym stosunkiem prawnym. Oznacza to, że dla jej istnienia konieczne jest istnienie innego, pod­

stawowego, stosunku prawnego¹⁰. W praktyce obrotu prawnego najczęstszymi przypadkami współwłasności łącznej jest wspólność mał­

żeńska majątkowa uregulowana w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej:

k.r.o.)¹¹ oraz współwłasność wspólników spół­

ki cywilnej. Charakterystycznym elementem tego typu współwłasności jest brak ułamko­

wego określenia udziału przysługującego poszczególnym współwłaścicielom¹². Sytuacja taka trwa jednak, dopóki istnieje stosunek pod­

stawowy. Gdy wygaśnie on, to współwłasność staje się współwłasnością o charakterze udzia­

łowym¹³. Podkreślenia wymaga, że w razie

5 K. Szadkowski, (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. T. I, C. H. Beck, Warszawa 2016, s. 889 i cyto­

wana tam literatura.

6 K. Górska, (w:) E. Gniewek (red.), P. Machnikowski (red.), Kodeks, s. 388.

7 E. Gniewek, (w:) E. Gniewek (red.), System, s. 666–667. W doktrynie też prezentowane są poglądy przeciwne, np. Z. Nowakowski, (w:) J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego. Tom II. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 388. Pogląd wyrażony przez E. Gniewka zasługuje jed­

nak na pełną aprobatę, gdyż jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, lecz posiadająca zdolność prawną, jest odrębnym podmiotem i samodzielnie występuje w obrocie prawnym. Może pozywać i być pozywana oraz dysponować własnym majątkiem.

8 Zob. wyrok SA w Krakowie sygn. akt I ACa 254/16.

9 S. Rudnicki, G. Rudnicki, J. Rudnicka, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 320.

10 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II, Lex, komentarz do art. 196, teza 3.

11 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 z późn. zm.).

12 Zob. uzasadnienie do uchwały SN sygn. akt III CZP 33/00.

13 Zob. tezę postanowienia SN sygn. akt II CKU 10/96.

braku stosownych regulacji do współwłasności łącznej można stosować odpowiednio przepisy o współwłasności ułamkowej¹⁴.

W przeciwieństwie do współwłasności łącz­

nej, współwłasność o charakterze udziałowym nie musi być związana z jakimś innym, podsta­

wowym stosunkiem prawnym. Jej istota wyra­

ża się w tym, że każdemu ze współwłaścicieli przysługuje określony ułamkowo udział w rze­

czy. Determinuje on uprawnienia wewnętrzne i zewnętrzne współwłaściciela. Współwłasność o charakterze ułamkowym może powstać w różnych sytuacjach:

1) z mocy ustawy (w tym także w sytuacji, gdy ze zdarzeniem faktycznym ustawa wiąże określone skutki prawne);

2) z mocy orzeczenia sądowego albo decyzji administracyjnej;

3) na podstawie czynności prawnej¹⁵. Jak wynika z art. 198 k.c., w sytuacji współ­

własności ułamkowej każdy ze współwłaścicie­

li ma prawo do swobodnego rozporządzania swoim udziałem w rzeczy. Nie wymaga to zgody pozostałych współwłaścicieli, bowiem wobec swojego udziału współwłaściciel jest niejako wyłącznym właścicielem¹⁶. Udział to jednak pewien konstrukt myślowy, który nie ma przełożenia na faktyczny podział rzeczy.

Należy jednak mieć na uwadze, że jeżeli po­

zostaje to bez wpływu na rzecz będącą przed­

miotem wspólności, to dopuszczalne jest na przykład wydzierżawienie udziału (o ile nie łączy się to z korzystaniem z rzeczy przez dzierżawcę)¹⁷.

2.4. Czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd a współwłasność

Artykuł 199 k.c. reguluje kwestię konsensu wszystkich współwłaścicieli w sytuacji rozpo­

rządzenia rzeczą wspólną oraz czynności prze­

kraczających zakres zwykłego zarządu. Z treści przepisu wynika wprost, że takie czynności wymagają aprobaty wszystkich współwłaści­

cieli.

Artykuł 201 k.c. stanowi natomiast, że w sprawach zwykłego zarządu wymagana jest zgoda większości współwłaścicieli. Więk­

szość należy jednak, zgodnie z art. 204 k.c., ro­

zumieć nie przez pryzmat liczby współwłaś­

cicieli, lecz w kontekście przysługujących im udziałów. Może być tak, że współwłaścicieli jest kilku, ale udział jednego z nich wynosi więcej niż udziały wszystkich pozostałych.

Kodeks cywilny przewiduje w sytuacjach konfliktu możliwość ingerencji sądu w zarząd rzeczą wspólną.

W kontekście problematyki niniejsze­

go artykułu pojęcie zarządu oraz czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu będzie miało duże znaczenie. Samo pojęcie zarządu oznacza natomiast wszelkie czynno­

ści faktyczne i prawne odnoszące się do rzeczy wspólnej¹⁸. Zgodnie z art. 200 k.c. na współ­

właścicielach ciąży obowiązek współdziała­

nia. Ustawodawca nie zdefiniował czynności zwykłego zarządu ani takich, które ten zwykły zarząd przekraczają. Pojęcie czynności zwykłe­

go zarządu w doktrynie odnosi się do takich zachowań, które związane są z zachowaniem rzeczy w stanie niepogorszonym oraz jej bie­

żącą eksploatacją¹⁹.

Treść art. 199 k.c. wskazuje jednak, że za czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu uznać należy bezsprzecznie rozpo­

rządzenie rzeczą²⁰. Obejmuje ono nie tylko zbycie rzeczy, ale także jej obciążenie. Nie ulega wątpliwości, że tak daleka ingerencja w rzecz jak jej zniszczenie, celowe uszko­

dzenie czy uczynienie niezdatną do użytku

14 Zob. uzasadnienie do uchwały SN sygn. akt III CZP 68/89.

15 S. Rudnicki, G. Rudnicki, J. Rudnicka, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks, s. 320–321.

16 Zob. tezę wyroku SN sygn. akt I CKN 729/99.

17  Ibidem.

18 Zob. uzasadnienie uchwały SN sygn. akt III CZP 76/90.

19 A. Filipiak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks, komentarz do art. 199, teza 4.

20 P. Księżak, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2013, s. 1069.

40

stanowi czynność przekraczającą zwykły za­

rząd, a zatem wymaga zgody wszystkich po­

zostałych współwłaścicieli. Za taką czynność można też uznać działania jednego ze współ­

właścicieli, które prowadzą do pozbawienia władztwa nad rzeczą pozostałych współwłaś­

cicieli. Chodzić może w szczególności o takie działania, jak wymiana zamków w mieszka­

niu stanowiącym przedmiot współwłasno­

ści. Natomiast w kontekście wcześniejszych rozważań uszkodzenie rzeczy wynikające z bieżącej eksploatacji mieści się w pojęciu zwykłego zarządu rzeczą (na przykład zuży­

cie części samochodu na skutek jego użytko-  wania).

2.5. Zniesienie współwłasności i jego skutki

Istotne znaczenie w kontekście omawia­

nej w niniejszym artykule problematyki ma okoliczność zniesienia współwłasności przez współwłaścicieli albo przez sąd. Regulacja kodeksowa stanowi, że wszyscy współwłaś­

ciciele w drodze umowy mogą znieść współ­

własność rzeczy. Nie ulega wątpliwości, że skutek takiej umowy następuje od momentu jej zawarcia, co oznacza, że ma ona charakter konstytutywny²¹. Podobnie jest w przypadku sądowego zniesienia współwłasności w trybie postępowania nieprocesowego. W tej sytua­

cji postanowienie sądu także ma charakter konstytutywny i skutek ex nunc²². Zgodnie z art. 624 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.)²³ z momentem uprawomocnie­

nia się postanowienia sądu własność rzeczy przechodzi na jednego albo kilku wskazanych w nim uczestników. Przesądza to o konstytu­

tywnym charakterze rozstrzygnięcia sądu, przejście własności następuje bowiem dopie­

ro z momentem uprawomocnienia się orze­

czenia.

3. przesTępsTwO zniszczenia,

W dokumencie 100 Lat Odrodzonego Sądownictwa Polskiego (Stron 39-42)