WTO i koncepcja zrównoważonego rozwoju

Koncepcja zrównoważonego rozwoju należy do podstawowych zasad WTO. Ozna-cza ona dwa wspierające się wzajemnie fi lary rozwoju: rozwój gospodarczy i liberaliza-cję handlu. W układzie tym zakłada się, że liberalizacja handlu prowadzi do większego dobrobytu, co przyczynia się do tworzenia lepszych zasobów w zakresie zarządzania środowiskiem i prowadzenia polityki społecznej¹. Wprawdzie nie ma w ramach WTO jednoznacznej defi nicji zrównoważonego rozwoju, jednak elementy składowe tego pojęcia, a więc zobowiązanie do koordynacji polityki handlowej, rozwojowej, społecz-nej i ochrony środowiska naturalnego są obecne w decyzjach i praktyce WTO. Wynika to z ogólnego kierunku rozwoju organizacji międzynarodowych w XXI w. i potrzeby zajęcia się zagadnieniami z zakresu ekonomii rozwoju².

Do podstawowych elementów koncepcji zrównoważonego rozwoju w ramach WTO zalicza się:

• otwartość międzynarodowego systemu handlowego,

• ograniczanie i eliminację protekcjonizmu w handlu,

• wspieranie udziału krajów rozwijających się w handlu światowym,

1 Harnessing trade for sustainable development and a green economy, WTO 2011, s. 3, http://www.

wto.org/english/res_e/publications_e/brochure_rio_20_e.pdf (12.04.2016)

2 E.B. Lydgate, Sustainable Development in the WTO: From Mutual Supportiveness to Balancing,

„World Trade Review” October 2012, Vol. 11, Issue 4, s. 5.

• kontynuację wielostronnych negocjacji prowadzących do liberalizacji handlu.

Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju odbywa się na trzech płaszczy-znach: pierwszą są zasady i reguły WTO, drugą specjalne programy i inicjatywy, a trzecią wielostronne rokowania na rzecz liberalizacji handlu, zwane rundami negocjacyjnymi.

1.1. Zasady i reguły WTO uwzględniające koncepcję zrównoważonego rozwoju

Koncepcja zrównoważonego rozwoju nie stanowi reguły prawnej w ramach sys-temu WTO, a jedynie pewnego rodzaju ogólną zasadę dotyczącą postępowania człon-ków tej organizacji³. Pojęcie zrównoważonego rozwoju zostało włączone do nastę-pujących dokumentów WTO: porozumienia z Marrakeszu o utworzeniu Światowej Organizacji Handlu, programu rundy rozwojowej z Doha (Doha development Agenda), a także decyzji organów rozstrzygania sporów WTO.

Pojęcie zrównoważonego rozwoju pojawia się w pierwszym zdaniu Preambuły Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu, zawartego w Marra-keszu 15 kwietnia 1994 r. Oznacza to, że państwa członkowskie przykładają szcze-gólną wagę i znaczenie do realizacji tej koncepcji w ramach WTO. W dokumencie stwierdza się: „Strony niniejszego Porozumienia, uznając, iż ich stosunki w dziedzinie handlu i przedsięwzięć gospodarczych powinny zmierzać do podniesienia standardu życia, zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz wysokiego i stale rosnącego poziomu dochodów realnych i efektywnego popytu, jak również rozwoju produkcji i handlu towarami i usługami przy optymalnym wykorzystaniu światowych zasobów zgodnie z celami zrównoważonego rozwoju, mając przy tym na względzie ochronę i zachowa-nie środowiska i zwiększezachowa-nie środków na realizację tego celu zgodzachowa-nie z ich potrzebami na różnych poziomach rozwoju gospodarczego [...]”⁴.

Zasada ta nie jest wiążąca dla państw członkowskich WTO, jak np. klauzula naj-większego uprzywilejowania (KNU) czy narodowa (KN)⁵. Niemniej członkowie są zobowiązani do postępowania w swoich relacjach handlowych w myśl zasady zrów-noważonego rozwoju. Jej nieprzestrzeganie jednak nie jest bezpośrednim powodem wszczęcia postępowania w ramach mechanizmu rozwiązywania sporów WTO.

3 Ibidem, s. 3.

4 Porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu, 15 kwietnia 1994 r., Dz.U. z 24 sierpnia 1995 r.

5 KNU oznacza, że preferencja przyznana jednemu krajowi musi być rozciągnięta na wszystkich członków WTO. Klauzula narodowa to zasada dotycząca równego traktowania produktów importowa-nych i produkcji krajowej.

Znaczenie zasady zrównoważonego rozwoju w ramach WTO rośnie. Dowo-dem na to są raporty organów rozstrzygania sporów, w których zwraca się uwagę na konieczność koordynacji działań państw członkowskich w sferze handlu, rozwoju, ochrony środowiska. Organy WTO odwołują się do zasady zrównoważonego roz-woju w celu uzasadnienia swojej decyzji w sporze. Najlepszym przykładem jest tu skarga wniesiona przez Indie, Malezję, Pakistan i Tajlandię przeciwko USA za wpro-wadzenie zakazu importu krewetek (tzw. spór krewetki – żółwie)⁶. USA uzasadniały swoją decyzję chęcią ochrony zagrożonych gatunków żółwi morskich narażonych na wyginięcie z powodu nadmiernych połowów krewetek. Wprawdzie decyzja o zakazie importu została uznana za niezgodną z regułami WTO (art. IX GATT), jednak organ apelacyjny WTO (Appellate Body, AB) uznał konieczność kierowania się przez pań-stwa członkowskie względami ochrony środowiska naturalnego⁷.

W systemie regulacyjnym WTO pojawił się więc precedens, który nakłada na członków organizacji obowiązek uwzględniania w swoich relacjach handlowych dba-łości o środowisko naturalne. Kolejnym przykładem jest raport organu odwoław-czego (AB) dotyczący sporu o benzynę, w którym Brazylia i Wenezuela występują przeciwko USA, a także raport panelu dotyczącego sporu między USA (skarżący) a Indiami (oskarżony) o wprowadzenie ograniczeń ilościowych w handlu towarami rolnymi, przemysłowymi i tekstyliami⁸. W obu przypadkach organy rozstrzygania spo-rów WTO zalecają koordynację polityki handlowej i ochrony środowiska⁹.

Szczególnie istotnego znaczenia nabiera koncepcja zrównoważonego rozwoju w programie rundy negocjacji handlowych zwanych rundą rozwojową (Doha Develop-ment Round). W Deklaracji ministerialnej z 14 listopada 2001 r. stwierdza się „zdecydo-wane przywiązanie państw członkowskich WTO do celów zrównoważonego rozwoju, które zawarte zostały w preambule porozumienia z Marrakeszu”¹⁰. W związku z tym członkowie zobowiązują się do „utrzymania i ochrony otwartego i niedyskryminacyj-nego wielostronniedyskryminacyj-nego systemu handlowego, w którym podejmuje się działania na rzecz ochrony środowiska i promocji zasad zrównoważonego rozwoju”¹¹. Handel trakto-wany jest więc jako integralny element zrównoważonego rozwoju, który przyczynia się

6 United States – Import: Prohibition of Certain Shrimp and Shrimp Products, http://www.wto.org/

english/tratop_e/envir_e/edis08_e.htm (12.04.2016).

7 Appellate Body report, http://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/cases_e/ds58_e.htm (23.03.2016)

8 India quantitative restrictions on imports of agriculture, textile and industrial products, http://www.

wto.org/english/tratop_e/dispu_e/90abr.pdf (12.04.2016).

9 United States – Standards for Reformulated and Conventional Gasoline , WT/DS2/R, 29 January 1996, http://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/2-9.pdf (12.04.2016).

10 Ministerial Declaration, Doha, 14 November 2001, Preambuła.

11 Ibidem.

do wzrostu gospodarczego i zmniejszenia ubóstwa¹². Międzynarodowy system han-dlowy jest zatem swego rodzaju narzędziem służącym państwom członkowskim do osiągnięcia wyżej wymienionych celów. Konsekwencją takiego podejścia jest stwier-dzenie, że zarówno liberalizacja handlu, jak i zasada niedyskryminacji powinny słu-żyć efektywniejszej alokacji zasobów, uwzględniającej potrzeby związane z ochroną środowiska naturalnego.

W procesie realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju WTO stara się pogo-dzić i zrównoważyć prawo każdego członka organizacji do podejmowania takich środków polityki handlowej, które po pierwsze – służą realizacji jego interesów, a po drugie – nie są działaniami jednostronnymi i formą ukrytej protekcji. Chodzi o to, aby wymiana handlowa odbywała się na zasadzie poszanowania reguł i norm WTO, a więc w efekcie wielostronnych uzgodnień i współpracy międzynarodowej. Ważne jest, aby liberalizacja handlu międzynarodowego prowadziła do rozwoju gospodar-czego i była zgodna zarówno z potrzebą ochrony środowiska naturalnego, jak i roz-woju społecznego.

1.2. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w programach i inicjatywach WTO

Zrównoważony rozwój to pojęcie, które pojawia się najczęściej w systemie WTO w kontekście krajów rozwijających się i najmniej rozwiniętych (Least developed countries, LDCs). Najlepszym sposobem realizacji celu zrównoważonego rozwoju w przypadku tych państw jest pełniejsze włączenie ich do międzynarodowego systemu handlowego. Służyć temu mają specjalne reguły i środki polityki handlowej, które przybrały w systemie WTO nazwę mechanizmu specjalnego i wyróżniającego traktowania (Special and diff erential treatment, S&D)¹³. Na ich podstawie państwa rozwijające się są traktowane w sposób bardziej uprzywilejowany niż pozostali członkowie WTO. Postanowienia te obejmują m.in. wydłużenie okresu przeznaczonego na wdrożenie i realizację porozumień WTO, środki zwiększające możliwości handlowe, postanowienia nakazujące uwzględnienie przez wszystkich członków WTO interesów krajów rozwijających się, pomoc w przyjęciu regulacji WTO oraz udział w mechanizmie rozwiązywania sporów. Najlepszym przykładem takiego podejścia jest art. XXXVII GATT 1994, w którym państwa rozwinięte zobowiązują się do eliminacji barier handlowych na produkty ważne dla eksportu krajów rozwijających się...

12 Ministerial Declaration, op.cit., par. 6.

13 B.M. Hoekman, M.M. Kostecki, Th e Political Economy of the World Trading System. Th e WTO and Beyond, Oxford University Press, Oxford 2001, s. 386.

Formuła „specjalnego i zróżnicowanego traktowania” ustanowiona została przez kraje wysoko rozwinięte dla krajów rozwijających się i LDCs w celu umożliwienia im uczestnictwa w systemie handlu międzynarodowego na preferencyjnych warun-kach. Koncepcja pochodzi z lat 50., kiedy w procesie dekolonizacji duża liczba byłych terytoriów zależnych uzyskała niepodległość. Wyróżnić można dwie formy preferen-cyjnego traktowania. Pierwszą z nich jest większy niż na podstawie KNU dostęp do rynków krajów rozwiniętych. Drugą formą jest zwolnienie z reguł i mechanizmów GATT/WTO.

Sama koncepcja S&D wprowadzona została do systemu GATT z inicjatywy kra-jów rozwijających się w 1965 r. jako część IV (art. XXXVI–VIII) GATT. Zgodnie z jej regułami kraje rozwijające się nie były praktycznie zobowiązane do udzielania kon-cesji taryfowych ani przyjmowania na siebie zobowiązań w zakresie taryf celnych.

Powołując się na zasadę S&D, kraje rozwijające się mogły nie angażować się w reduk-cje barier handlowych zgodnie z zasadą wzajemności, a kraje bogate nie oczekiwały od nich podejmowania działań w tym kierunku. Specjalne regulacje dotyczące kra-jów rozwijających się znajdują się praktycznie we wszystkich najważniejszych poro-zumieniach GATT/WTO.

Drugim przykładem specjalnego programu pomocy na rzecz zrównoważonego rozwoju państw rozwijających się jest inicjatywa Aid for trade – pomoc na rzecz roz-woju handlu. Jest to pakiet zawierający pomoc, głównie techniczną, dla krajów LDCs we włączeniu ich do systemu handlu międzynarodowego. Obejmuje ona takie działania, jak pomoc w budowaniu zdolności negocjacyjnych w handlu, w rozwoju infrastruktury i marketingu, a także w osiągnięciu standardów sanitarnych i fi tosanitarnych. Program w ramach systemu WTO utworzony został na spotkaniu ministerialnym organizacji w grudniu 2005 r. w Hongkongu¹⁴. Inicjatywa ta obejmuje szeroki i kompleksowy zbiór działań, które mają pomóc tym krajom pełniej i efektywniej wykorzystać możliwości płynące z wymiany handlowej.

Założeniem jest, aby mechanizm Aid for trade był powiązany z szeroko pojętymi programami rozwojowymi dla danego państwa czy regionu, jak również z narodową strategią rozwoju. Dlatego pożądanym rozwiązaniem jest współpraca różnych darczyń-ców na rzecz prowadzenia spójnej polityki pomocy dla danego kraju. Obecnie zacho-waniem spójności między różnymi programami pomocowymi zajmuje się zintegro-wana struktura ramowa na rzecz pomocy związanej z handlem (Enhanced Integrated Framework, EIF)¹⁵. Jej celem jest utrzymanie spójności między programem Aid for

14 Program pod tą samą nazwą również funkcjonuje w ramach OECD i Banku Światowego. WTO, Aid for trade, http://www.wto.org/english/tratop_e/devel_e/a4t_e/aid4trade_e.htm (24.03.2016).

15 Enhanced Integrated Framework, http://enhancedif.org/en/about (13.04.2016)

trade a narodowymi priorytetami rozwojowymi danego państwa. Spełnia ona zatem rolę koordynatora i doradcy w zakresie programów Aid for trade, a także zajmuje się dostosowaniem programów promocji handlu do krajowej strategii walki z ubóstwem (Poverty Reduction Strategy Paper).

1.3. Zrównoważony rozwój w rundach negocjacji handlowych

Głównym celem rozpoczętej w 2001 r. rundy WTO jest przyjęcie nowych reguł liberalizujących handel międzynarodowy sprzyjających poprawie warunków rozwo-jowych w krajach globalnego Południa¹⁶. Chodzi o uzgodnienie wspólnych reguł dzia-łania między krajami rozwijającymi się i wysoko rozwiniętymi, aby w większym niż dotychczas stopniu służyły wzmocnieniu zdolności eksportowych krajów rozwijają-cych się, zróżnicowaniu ich zdolności produkcyjnych i uzyskiwaniu przez ich towary dostępu na nowe rynki zachodnie.

Program wielostronnych negocjacji rundy z Doha obejmuje następujące sektory:

rolnictwo; produkty przemysłowe, inaczej dostęp na rynek towarów nierolniczych (non-agricultural market access, NAMA); usługi; prawo własności intelektualnej (oznaczenie geografi czne, TRIPs, reguły ochrony zdrowia); tematy singapurskie (inwestycje, polityka konkurencji, zasada przejrzystości przy zamówieniach rządowych, ułatwienia w handlu); reguły WTO odnoszące się do antydumpingu, subsydiów, regionalnych porozumień handlowych oraz problemy związków między handlem a ochroną środowiska naturalnego.

Podstawowym zastrzeżeniem krajów rozwijających się wobec rundy Doha są niedokończone zobowiązana z poprzedniej rundy urugwajskiej GATT. Przede wszystkim chodzi o problemy związane z uczestnictwem i wdrażaniem nowych porozumień, a także o potrzebę zwiększenia wsparcia technicznego dla państw LDCs i poprawę efektywności stosowania przyjętych już regulacji. Państwa Południa doma-gają się wydłużenia okresów przejściowych dla nowych porozumień i dostosowania ich wymogów do możliwości rozwojowych danego państwa członkowskiego.

Niezwykle kontrowersyjne okazały się przepisy Porozumienia w sprawie handlo-wych aspektów praw własności intelektualnej (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, TRIPs). Zwolennicy rozszerzenia reguł TRIPs wskazywali

16 Termin ten stosuje się zamiennie z pojęciem krajów rozwijających się. W stosunku do tej grupy państw używano różne nazwy, np. „kraje Trzeciego Świata”, lub „kraje słabo rozwinięte”. Współcześnie na określenie krajów bogatych używa się terminu „globalna Północ”, bo znajdują się przeważnie na pół-noc od krajów biedniejszych, określanych mianem „globalnego Południa”. Edukacja Globalna: Globalne Południe, http://globalnepoludnie.pl/IMG/pdf/Edukacja_globalna_-_szkolenie_Zaleznosci_Globalne_

PZS_2012.pdf (13.04.2016).

na korzyści rozwoju działalności badawczo-rozwojowej, łatwiejszego rozpowszech-niania know-how, a także na pozytywny wpływ znaków handlowych i oznakowania pochodzenia produktów na gospodarki państw rozwijających się. Krytycy, a więc państwa rozwijające się, podnosili problem wysokich cen i dostępu do rynku leków podstawowych, a także możliwości uzyskania nowych odmian nasion i roślin. Krajom rozwijającym się trudno było przewidzieć w czasie trwania rundy urugwajskiej skutki wzmocnienia ochrony własności intelektualnej, na co w pełni się wówczas zgodziły.

Tymczasem korzyści z wysokich transferów w dużej mierze miały przypaść fi rmom z państw OECD, głównym właścicielom patentów i znaków chronionych.

Poważne zastrzeżenia wiązały się także z rozwiązaniami WTO dotyczącymi barier pozataryfowych, które uregulowane są w Porozumieniu w sprawie stosowania środ-ków sanitarnych i fi tosanitarnych (Sanitary and Phytosanitary Agreement, SPS) oraz dotyczącego technicznych barier w handlu (Technical Barriers to Trade Agreements, TBT). Z punktu widzenia państw rozwijających się, w których kwestia bezpieczeństwa żywnościowego i standardów produktów rolnych jest diametralnie różna od sytuacji w krajach wysoko rozwiniętych, przyjęcie i stosowanie tego typu reguł jest niezwykle kontrowersyjne. Wdrożenie przepisów WTO w tym obszarze wiąże się z wysokimi kosztami dostosowawczymi. Przyjęcie standardów wiąże się ze wzrostem kosztów wytwarzania i sprzedaży żywności, co w sytuacji jej niedoboru, trudności z jej prze-chowywaniem i dystrybucją jest trudne lub niemożliwe do przyjęcia.

W sytuacji braku wystarczających środków i potencjału trudne do zaakceptowa-nia dla państw Połudzaakceptowa-nia okazały się również propozycje regulacji występujące pod nazwą „tematy singapurskie”. Trzy z czterech proponowanych tematów odnoszące się do inwestycji, polityki konkurencji, zamówień rządowych zostały odrzucone w trakcie rokowań, natomiast został przyjęty czwarty pakiet związany z ułatwieniami handlo-wymi. Porozumienie w tej kwestii (Trade Facilitation Agreement) udało się przyjąć na konferencji ministerialnej WTO w grudniu 2013 r. Regulacje zawarte w porozumie-niu odnoszą się do trzech zasadniczych obszarów: handlu tranzytowego, opłat celnych i formalności administracyjnych na granicach, a także zarządzania regulacjami han-dlowymi. Porozumienie jest w trakcie przyjmowania go przez państwa członkowskie WTO. Jego akceptacja przez państwa rozwijające się uwarunkowana była wcześniejszą deklaracją krajów bogatych o pomocy we wdrażaniu reguł przez państwa Południa.