• Nie Znaleziono Wyników

Część II. Metodologiczne podstawy badań własnych

4. Wykorzystane metody, techniki i narzędzia badawcze

Kolejnym etapem na drodze przygotowania się do badań jest ustalenie metod, technik i narzędzi badawczych. W metodologii badań społecznych nie ma zgodności co do definiowania pojęć „metoda” oraz „technika badawcza”, bowiem to, co jeden autor uznaje za metodę, według innego jest techniką – i odwrotnie. W przeprowadzonych badaniach przyjęto za T. Pilchem, że

metoda badawcza jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika jest pojęciem podrzędnym do metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody, jak i techniki badawczej391.

Pod pojęciem metody badań rozumie się „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”392. Techniką z kolei można nazwać: „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów”393. Narzędziem badawczym można określić przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Narzędzie badawcze służy do technicznego gromadzenia danych z badań394.

Za metodę najbardziej odpowiadającą celom badań w niniejszej rozprawie została uznana metoda monograficzna o charakterze terenowym.

W badaniach pedagogicznych monografia odnosi się najczęściej do badań instytucji wychowawczo-oświatowych lub zjawisk edukacyjnych zlokalizowanych instytucjonalnie.

Z kolei w naukach społecznych monografia może być wykorzystywana nie tylko do opisu instytucji, lecz również zjawisk i procesów społecznych charakteryzujących się jednorodnością tematyczną, instytucjonalną bądź terytorialną, zgodnie z semantycznym znaczeniem pojęcia „monografia”, które oznacza opis jednostkowy. Cechą konstytutywną badań monograficznych w sensie formalnym jest ścisła lokalizacja instytucjonalna, organizacyjna lub terenowa. Metoda ta pozwala dokonać diagnozy, a także opracować koncepcje ewentualnych ulepszeń395. Monografia terenowa odnosi się na przykład do badania

391 T. Pilch, T. Bauman, Zasady…, op. cit., s. 71.

392 Ibidem.

393 Ibidem.

394 Ibidem.

395 Ibidem, s. 75.

131

określonej społeczności lokalnej – miasta lub wsi. Społeczność ta jest traktowana jako całość składająca się z powiązanych ze sobą elementów. Cel badania monograficznego stanowi charakterystyka i zrozumienie tej całości. Ważną cechą metody monograficznej jest przede wszystkim dążenie do analizowania układu relacji pomiędzy elementami całości, zasad jej funkcjonowania i dynamiki przemian. Metoda ta pozwala zatem na pogłębioną analizę badanego obiektu wraz z dokładną korelacyjną charakterystyką wchodzących w jego skład elementów396. Z uwagi na fakt, że metoda monograficzna bada zaledwie określony wycinek rzeczywistości, sądy uogólniające powinny być formułowane z pewną dozą ostrożności.

Metoda monograficzna może być realizowana za pomocą wielu technik. Najczęściej badacze posługują się analizą dokumentacji, obserwacją uczestniczącą, ankietą bądź wywiadem.

Zgodnie z zasadami poprawności metodologicznej, powinno się łączyć kilka technik, traktując je jako formę uzupełniania wiedzy. Wnikliwy badacz nie poprzestaje na jednej technice, lecz dąży do zdobycia pełnego obrazu badanego obiektu czy zjawiska, posługując się różnorodnymi, uzupełniającymi się technikami397.

Stosownie do powyższej metody badawczej wybrano następujące techniki badawcze:

technikę analizy dokumentacji z narzędziem badawczym w postaci arkusza dokumentacji (aneks nr 1, aneks nr 2)

Według M. Łobockiego „przez analizę dokumentów, czyli wytworów działania, rozumie się metodę lub technikę badawczą polegającą na opisie i interpretacji konkretnych dokonań w procesie uczenia się, pracy produkcyjnej, zabawy lub innego rodzaju działalności, zakończonych bardziej lub mniej gotowym produktem”398. Dokumentem z kolei jest każda rzecz mogąca stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach399. Analizie zostały poddane dokumenty oświatowe wybranych placówek (przedszkoli oraz szkół podstawowych) oraz wewnątrzprzedszkolne i wewnątrzszkolne programy profilaktyczne.

technikę wywiadu swobodnego z narzędziem badawczym w postaci dyspozycji wywiadu (aneks nr 3, aneks nr 4)

S. Gudkova określa wywiad swobodny jako rodzaj wywiadu niestandaryzowanego i nieustrukturyzowanego, podczas którego badacz swobodnie kształtuje rozmowę, co daje

396 S. Nowak, Metody badań socjologicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 333.

397 T. Pilch, T. Bauman, Zasady…, op. cit., s. 77.

398 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Impuls, Warszawa 1978, s. 227.

399 W. Zaczyński, Praca…, op. cit., s. 138.

132

możliwość najbardziej pogłębionego wglądu w badaną problematykę400. Wywiad swobodny został przeprowadzony z osobami pełniącymi w szkołach (przedszkolach) objętych badaniami funkcje kierownicze. Wywiad polegał na bezpośrednim kontakcie słownym z badanymi osobami, które odpowiadały na pytania badacza zgodnie z wcześniej przygotowanymi dyspozycjami do wywiadu (aneks nr 3, aneks nr 4).

technikę ankiety z narzędziem badawczym w postaci kwestionariusza ankiety (aneks nr 9, aneks nr 10, aneks nr 11, aneks nr 12)

Według T. Pilcha ankieta jest „techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu, najczęściej samodzielnie przez badanego, specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub bez obecności ankietera”401. Technika ta ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju wiedzy teoretycznej i diagnostyczno-opisowej w naukach społecznych. Pozwala poznać określone cechy zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach.

Prowadzone w ten sposób badania mają zazwyczaj charakter anonimowy, dzięki czemu badacz może liczyć na otwartość i szczerość respondentów. W wykonanych badaniach wykorzystane zostały dwa autorskie kwestionariusze. Pierwszy – dotyczący sposobów realizacji treści i celów edukacji zdrowotnej dla nauczycieli wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej oraz drugi – dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów klas I-III dotyczący opinii odnośnie do organizacji i realizacji edukacji zdrowotnej oraz współpracy z przedszkolem lub szkołą, do której uczęszcza ich dziecko. Aby dokonać dokładnej analizy opinii i poglądów respondentów na temat badanego zjawiska, niektóre z pytań ankietowych zostały skonstruowane z wykorzystaniem 5-stopniowej skali Likerta.

obserwację uczestniczącą (aneks nr 7, aneks nr 8)

Obserwacja uczestnicząca jest procesem badawczym, w którym obserwator przebywa w środowisku społecznym dla celów badań naukowych. Obserwator jest w bezpośrednich, bliskich stosunkach z obserwowanymi i współuczestnictwo w ich naturalnym życiu dostarcza mu materiałów badawczych402.

M. Hammersley i P. Atkinson wiążą obserwację uczestniczącą z podejściem naturalistycznym, które opiera się na założeniu, że „jeśli to tylko możliwe, świat społeczny powinien być badany w jego «naturalnym» stanie, niezakłóconym przez badacza”403. Prowadzenie badań w środowisku naturalnym dla badanych zwiększa, zdaniem autorów,

400 S. Gudkova, Wywiad w badaniach jakościowych, [w:] D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Metody i narzędzia, PWN, Warszawa 2012, s. 115-116.

401 T. Pilch, T. Bauman, Zasady…, op. cit., s. 79-80.

402 K. Konecki, Studia…, op. cit., s. 145.

403 M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, przeł. S. Dymczyk, Zysk i S-ka, Poznań 2000, s. 16.

133

prawdopodobieństwo zrozumienia badanej rzeczywistości poprzez odzwierciedlenie tych wszystkich elementów, które się na nią składają. Z kolei R. Prus i S. Grills podkreślają, że

„rola obserwatora uczestniczącego pozwala badaczowi przybliżyć się do doświadczeń życiowych uczestników w większym stopniu, niż czyni to zwykła obserwacja”404. Obserwacja uczestnicząca, jako najbardziej wszechstronna technika gromadzenia materiałów, została przeprowadzona podczas zajęć dotyczących problematyki edukacji zdrowotnej z dziećmi z przedszkoli i uczniami klas I-III. W trakcie obserwacji wykorzystano narzędzie w postaci arkusza obserwacji.

 zogniskowany wywiad grupowy (fokus) (aneks nr 6, aneks nr 7)

W literaturze autorzy używają zamiennie różnych nazw tej techniki. Można zatem spotkać następujące określenia: wywiad grupowy, wywiad zogniskowany, zogniskowany wywiad grupowy, grupy fokusowe lub po prostu fokus405.

W ogólnym znaczeniu badanie fokusowe to dyskusja w grupie prowadzona przez moderatora według opracowanego wcześniej scenariusza. Zogniskowany wywiad fokusowy służy badaniu wiedzy, opinii, poglądów celowo dobranej grupy osób (8-10-osobowe), a dotyczy różnego rodzaju zachowań lub obiektów interesujących badacza406. Wywiad zogniskowany został przeprowadzony z grupą dzieci z przedszkoli i z grupą uczniów klas I-III według wcześniej przygotowanego scenariusza wywiadu fokusowego (aneks nr 11, aneks nr 12).

Zebrany w toku badań ilościowych materiał został opracowany statystycznie, a wyniki przedstawiono w postaci tabel oraz wykresów. W przypadku zmiennych ciągłych lub mierzonych na skali Likerta policzone zostały statystyki położenia i zmienności (średnia, odchylenie standardowe). Dla zmiennych mierzonych na skali wielomianowej nieuporządkowanej (kategorie odpowiedzi a, b, c, d itd.) obliczone zostały częstości odpowiedzi. Kodowanie pytań otwartych nastąpiło według klucza opracowanego przez badacza. Opis i analiza ilościowa zostały powiązane i wsparte opisem oraz interpretacją jakościową dla wyodrębnienia i sformułowania kluczowych wniosków odnoszących się do poszczególnych kwestii związanych z przedmiotem badań.

404 R. Prus, S. Grills, The Deviant Mystique: Involvements, Realities and Regulation, Preager, USA, Westport 2003, s. 24.

405 E. Babbie, Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa 2013, s. 346, R. Barbour, Badania fokusowe, PWN, Warszawa 2011, 83; D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, PWN, Warszawa 2001, s. 434; G. Kamberelis, G. Dimitriadis, Wywiady zogniskowane.

Strategiczne artykulacje pedagogiki, polityki i badań, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 2, PWN, Warszawa 2014, s. 374.

406 S. Juszczyk, Badania jakościowe…, op. cit., s. 156.

134

W celu sprawdzenia poprawności założonej procedury badawczej, w tym doboru badanych osób oraz użytych narzędzi badawczych, na przełomie września i października 2014 r. przeprowadzono badanie pilotażowe na grupie 60 osób. Służyło ono przetestowaniu trafności i rzetelności kwestionariusza, czyli sprawdzeniu, czy otrzymywane odpowiedzi są zgodnie z oczekiwaniami, czy pytania zawarte w kwestionariuszach ankiety są zrozumiałe dla respondentów i czy potrafią na nie odpowiedzieć oraz czy instrukcje są odczytywane zgodnie z intencjami. Przeprowadzenie badania pilotażowego pozwoliło na usunięcie zagadnień zbędnych i stworzenie poprawnej całości w sposób logiczny i funkcjonalny.

Rys. 5. Metody, techniki i narzędzia badawcze Źródło: Opracowanie własne

Metoda monografii

terenowej

Analiza dokumentów

Arkusz dokumentacji

Wywiad swobodny

Dyspozycje do wywiadu

Ankieta

Kwestionariusz ankiety

Obserwacja uczestnicząca

Arkusz obserwacji uczestniczącej

Zogniskowany wywiad grupowy

(fokus)

Scenariusz wywiadu

135