Rozdział 4. Analiza wyników badań
4.2. Wymiary tożsamości religijnej: analiza korelacji
W celu ukazania wzajemnych związków pomiędzy poszczególnymi wymiarami tożsamości religijnej dokonano analizy korelacji w obrębie wyróżnionych trzech grup rozwojowych. Brak istotnej korelacji pomiędzy wymiarami oznaczono w tabeli 4.2 kolorem szarym, a wartości korelacji o istotności na poziomie p<0,001 pogrubiono.
Tab. 4.2. Korelacje pomiędzy wymiarami tożsamości religijnej
EWTR EGTR ERTR PZTR IZTR pó źna a do lescencj a (1 8) EWTR Korelacja Pearsona 1 ,456** ,325** -,157** ,125* Istotność ,000 ,000 ,007 ,034 EGTR Korelacja Pearsona ,456 ** 1 ,492** ,211** ,604** Istotność ,000 ,000 ,000 ,000 ERTR Korelacja Pearsona ,325** ,492** 1 -,189** ,202** Istotność ,000 ,000 ,001 ,001 PZTR Korelacja Pearsona -,157 ** ,211** -,189** 1 ,569** Istotność ,007 ,000 ,001 ,000 IZTR Korelacja Pearsona ,125 * ,604** ,202** ,569** 1 Istotność ,034 ,000 ,001 ,000 wy ła nia ją ca s ię do ro sło ść (1 9-25) EWTR Korelacja Pearsona 1 ,243 ** ,196** -,089 ,058 Istotność ,000 ,005 ,207 ,406 EGTR Korelacja Pearsona ,243 ** 1 ,555** ,389** ,720** Istotność ,000 ,000 ,000 ,000 ERTR Korelacja Pearsona ,196 ** ,555** 1 -,031 ,367** Istotność ,005 ,000 ,660 ,000 PZTR Korelacja Pearsona -,089 ,389 ** -,031 1 ,623** Istotność ,207 ,000 ,660 ,000 IZTR Korelacja Pearsona ,058 ,720 ** ,367** ,623** 1 Istotność ,406 ,000 ,000 ,000 wcz esn a do ro sło ść (2 6-40) EWTR Korelacja Pearsona 1 ,265 ** ,029 -,238* -,207* Istotność ,007 ,775 ,016 ,038 EGTR Korelacja Pearsona ,265 ** 1 ,240* ,155 ,290** Istotność ,007 ,016 ,121 ,003 ERTR Korelacja Pearsona ,029 ,240 * 1 -,166 -,080 Istotność ,775 ,016 ,097 ,426 PZTR Korelacja Pearsona -,238 * ,155 -,166 1 ,777** Istotność ,016 ,121 ,097 ,000 IZTR Korelacja Pearsona -,207 * ,290** -,080 ,777** 1 Istotność ,038 ,003 ,426 ,000
**. Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronna). *. Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustronna).
Próba zastosowania koncepcji Koena Luyckxa w obszarze rozwoju religijnego
W grupie późnej adolescencji wszystkie korelacje są istotne co najmniej na poziomie p<0,05. Najsilniej korelują ze sobą EGTR oraz IZTR (r=0,604), oznacza to, że wraz z wzrostem eksploracji w głąb wzrasta także poziom identyfikacji ze zobowiązaniem. Wysoki poziom korelacji (p<0,001) osiągają wymiary PZTR oraz IZTR
(r=0,569). Zatem wzrost podejmowania zobowiązań jest zharmonizowany ze wzrostem wewnętrznej identyfikacji. Podobnie jest w przypadku EWTR i EGTR (r=0,456), co oznacza, że wraz z wzrostem eksploracji wszerz wzrasta także poziom eksploracji w głąb. Dodatnie korelacje na poziomie istotności p<0,001 występują także pomiędzy oraz EWTR i ERTR (r=0,325). Eksploracja ruminacyjna rośnie ze wzrostem eksploracji wszerz (r=0,494) oraz wzrostem identyfikacji ze zobowiązaniem (r=0,226).
Korelacja ujemna na poziomie istotności p<0,01 występuje u badanych adolescentów pomiędzy wymiarami podejmowania zobowiązania oraz dwóch wymiarów eksploracji: wszerz (r=-0,157) i ruminacyjnej (r=-0,189). Wzrost eksploracji wszerz i eksploracji ruminacyjnej zmniejsza zatem poziom podejmowania zobowiązań. Brak pewnej stabilności w wymiarze zobowiązań może natomiast intensyfikować procesy ruminacyjne.
Biorąc pod uwagę kolejną grupę osób, pomiędzy 19 a 25 rokiem życia, zauważamy istotne korelacje na poziomie istotności p<0,001 pomiędzy wymiarami EGTR a IZTR (r=0,720) oraz PZTR (r=0,389) i ERTR (r=0,555). Wszystkie te związki mają charakter dodatni. Intensyfikacja eksploracji w głąb powoduje wzrost poziomu identyfikacji ze zobowiązaniami i podjęciem zobowiązań, a także poziomu eksploracji ruminacyjnej, której korelacja z wymiarem IZTR ma istotną wartość dodatnią (r=0,367). Uwydatniła się w badaniach także silna relacja (na poziomie r=0,623) pomiędzy podjęciem zobowiązania i identyfikacją z nim. W tej grupie rozwojowej, nie ujawniły się istotne związki pomiędzy wymiarami EWTR a PZTR i IZTR oraz pomiędzy wymiarami ERTR i PZTR. Podejmowanie zobowiązań i identyfikacja ze zobowiązaniem nie są zależne od procesu eksploracji wszerz. Podejmowanie zobowiązań natomiast nie implikuje ani wzrostu, ani spadku procesów ruminacyjnych. W tej grupie brak jest istotnych korelacji ujemnych. Pozostałe wymiary korelują ze sobą na poziomie istotności p<0,05, osiągając niską wartość.
W grupie osób będących w okresie wczesnej dorosłości korelują ze sobą na poziomie istotności p<0,001 tylko dwa wymiary zobowiązania: PZTR i IZTR (r=0,777). Im więcej zobowiązań podejmowanych w wybranym obszarze, tym silniejsze
zobowiązania identyfikacyjne wobec nich. Korelacja ujemna na poziomie istotności p<0,01 która występuje pomiędzy wymiarami EWTR i PZTR (r=-0,238) wskazuje, że intensywna eksploracja wszerz zmniejsza szansę na podejmowanie zobowiązań. Natomiast dodatnia korelacja pomiędzy EGTR i IZTR (r=0,290) wskazuje, że pogłębianie wiedzy i doświadczeń dotyczących wybranego światopoglądu intensyfikuje procesy identyfikacji z pogłębianymi treściami. Na tym etapie rozwojowym nie występują istotne korelacje pomiędzy wymiarami EWTR i ERTR, EGTR i PZTR oraz PZTR i IZTR a ERTR. Pozostałe wymiary wykazują istotny związek na poziomie istotności p<0,05, jednak siła związku nie jest tak silna jak w przypadku wyżej omówionych wymiarów.
W celu lepszego zobrazowania siły związku pomiędzy poszczególnymi wymiarami na opisywanych etapach rozwojowych dokonano analizy powiązań pomiędzy pięcioma wymiarami zgodnie z zasadami taksonomii wrocławskiej528
. Do stworzenia wykresów w formie dendrytów wzięto pod uwagę wyłącznie najsilniejsze korelacje o istotności p<0,001, pomijając pozostałe. W ten sposób stworzono trzy schematy, osobno dla każdego etapu rozwojowego: późnej adolescencji (Rys. 4.1), wyłaniającej się dorosłości (Rys. 4.2) i wczesnej dorosłości (Rys. 4.3). Porównując ze sobą te trzy grafiki ukazujące zależności pomiędzy poszczególnymi wymiarami tożsamości religijnej, zauważamy intensywność i dużą siłę związków między wszystkimi wymiarami w okresie adolescencji i spadek siły wzajemnych zależności już w czasie wyłaniającej się dorosłości, aż po wczesną dorosłość, gdzie silna korelacja i związek dotyczą tylko wymiarów zobowiązania.
Rys. 4.1. Struktura powiązań między wymiarami tożsamości (wg taksonomii wrocławskiej) w grupie późnej adolescencji
Adolescencja to czas intensywnie zachodzących procesów eksploracyjnych, jak również pierwszych istotnych decyzji dotyczących osobistych zobowiązań w wymiarze światopoglądowym i religijnym. Najsilniej powiązane są ze sobą
528 A.I. Brzezińska, O zastosowaniu taksonomii wrocławskiej w badaniach pedagogicznych, „Kwartalnik Pedagogiczny”, 2, 1979, 79-91.
Próba zastosowania koncepcji Koena Luyckxa w obszarze rozwoju religijnego
eksploracja w głąb (EGTR) oraz identyfikacja ze zobowiązaniem (IZTR). Osoby w tym okresie pogłębiają swoją wiedzę i doświadczenie religijne, próbując przekładać je na zobowiązanie. W tych działaniach widać jednak wciąż lękowe podejście, zarówno do poszukiwań (ERTR), jak i do identyfikacji ze zobowiązaniami (IZTR).
Rys. 4.2. Struktura powiązań między wymiarami tożsamości (wg taksonomii wrocławskiej) w grupie wyłaniającej się dorosłości
Okres wyłaniającej się dorosłości wiąże się ze zmniejszeniem intensyfikacji eksploracji wszerz (EWTR) na rzecz silniejszej eksploracji w głąb (EGTR), która koreluje z procesami zobowiązania (PZTR i IZTR). Szczególnie silne powiązanie zauważa się pomiędzy wymiarami eksploracji w głąb (EGTR) i identyfikacji ze zobowiązaniem (IZTR). Na tym etapie rozwojowym młodzi ludzie, stojący przed wyborem określonego światopoglądu czy religii, starają się zgłębiać ich treść i budować ją na jeszcze głębszym doświadczeniu. Temu procesowi wciąż towarzyszy niepewność i lęk w postaci eksploracji ruminacyjnej (ERTR) (Rys. 4.2). Może to być związane z rosnącym z wiekiem poczuciem odpowiedzialności za podejmowane decyzje.
Rys. 4.3. Struktura powiązań między wymiarami tożsamości (wg taksonomii wrocławskiej) w grupie wczesnej dorosłości
Zgodnie z założeniami teorii zespołu K. Luyckxa, dotyczącej tożsamości osobowej, jak i ukazanej w rozdziale drugim teorii dotyczącej tożsamości religijnej, wczesna dorosłość intensyfikuje procesy zobowiązania, które bazują na zdobyczach wcześniejszych etapów rozwojowych. Tak jak przedstawia Rys. 4.3, najsilniejsze powiązanie występuje pomiędzy podjęciem zobowiązania a identyfikacją z nim. Osoby na etapie wczesnej dorosłości zasadniczo nie doświadczają już większych dylematów i lęków w związku z obraniem drogi życiowej, powiązanej z określonym światopoglądem czy statusem religijnym. Skupiają się raczej na podążaniu zgodnie z wcześniej obraną własną wizją życia. Analiza wyników potwierdza założenia
teoretyczne tożsamości religijnej. Pozytywna korelacja występuje także pomiędzy wymiarami PZTR i EWTR, a wzrost EGTR intensyfikuje procesy identyfikacji ze zobowiązaniem. Ze względu na mniejszą istotność (powyżej p<0,001) i ich mniejszą siłę, nie zostały one ujęte na wykresie.