Jedną z klasycznych koncepcji, kompleksowo wyjaśniających genezę zachowań dewiacyjnych jest opracowana przez Travisa Hirschiego (1969) teoria kontroli. Jej autor skupia się głównie na przestępczości, ale – jak się wydaje – szeroko rozumiane rozluźnienie więzi ze społeczeństwem to jeden z istotnych czynników, sprzyjających radykalizacji postaw młodych ludzi.
Według Hirschiego osoby, które angażują się w aktywność przestępczą charakteryzuje postępujące rozluźnienie emocjonalnych związków z innymi ludźmi, a w konsekwencji obniżenie poziomu aspiracji i erozja norm moralnych, a więc psychologicznych podstaw zgodnego z prawem stylu życia. Autor kładzie nacisk na fakt, że braki w sferze więzi
32 Stan „dyktatorskiej buty” można według Owena (2013) zdiagnozować wtedy, gdy pojawią się co najmniej cztery z wymienionych symptomów.
z „konwencjonalnym porządkiem społecznym” stwarzają podatny grunt dla angażowania się w różnego rodzaju zachowania dewiacyjne. Jak pisze Hirschi: „Jednostka może popełniać przestępstwa, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane” (1969, s. 3) i dalej: „przestępczość nie jest powodowana przekonaniami, które wymuszają jej pojawienie się, ale raczej może się pojawić gdy brak jest (efektywnych) przekonań, które jej zabraniają” (1969, s. 198). Takie czynniki, jak potrzeba posiadania dóbr materialnych, potrzeba bycia aprobowanym w grupie rówieśniczej oraz naśladowanie osób łamiących prawo mogą motywować do popełniania przestępstw lub szerzej – sprzyjać radykalizacji postaw. Większość osób (w tym nieletnich) odczuwa niekiedy pokusę złamania społecznych norm. Jednak więź z tzw. znaczącymi innymi oraz obawa przed negatywną opinią wywołaną nierespektowaniem społecznych oczekiwań powoduje, że u większości jednostek impulsy te nie skutkują niezgodnym z prawem działaniem.
Autor teorii wymienia cztery elementy (aspekty) więzi: przywiązanie (attachment), zaangażowanie (commitment), zaabsorbowanie (involvement) oraz przekonanie (belief).
„Przywiązanie” dotyczy emocjonalnych związków z ważnymi dla jednostki osobami (rodziną, kolegami szkolnymi, sąsiadami). Człowiek przywiązany do otoczenia szanuje najbliższych, liczy się z ich zdaniem, zależy mu na ich opinii. Oznacza to również zobowiązanie do przestrzegania norm, uznawanych za słuszne przez osoby znaczące.
W momencie pojawienia się pokusy popełnienia przestępstwa pojawia się niepokój co do prawdopodobnej reakcji osób bliskich na zachowanie jednostki; wyobrażenie sobie ich dezaprobaty powstrzymuje ją od zaangażowania się w zachowania dewiacyjne. Tak więc od łamania norm powstrzymują wyobrażone oczekiwania osób znaczących.
Wyniki wielu badań (m.in. Rogers, 1977; Steinberg, 1990; Rankin i Kern 1994;
Steinberg i Silk, 2002; Harris-McKoy i Cui, 2013; Meldrum i in., 2016; Leon-del-Barco i in., 2019). wskazują, iż więź z rodzicami jest bardzo istotnym czynnikiem z punktu widzenia prewencji przestępczości. Według Hirschiego ważny jest też związek emocjonalny ze szkołą, środowiskiem koleżeńskim oraz osobami, stanowiącymi autorytet dla młodych ludzi. Autor teorii pisze: „pozytywne odczucia w stosunku do instytucji kontrolnych i autorytetów to pierwsza linia kontroli społecznej. Wycofanie pozytywnych uczuć do tych instytucji i osób, jednocześnie neutralizuje ich oddziaływanie w sferze moralnej” (1969, s. 127). Dzieci i młodzież, u których osłabieniu uległa więź ze środowiskiem szkolnym i rodzinnym, poszukują wsparcia wśród rówieśników, którzy mają podobne problemy adaptacyjne, czego rezultatem może być zaangażowanie się w aktywność nieaprobowaną społecznie. W okresie charakterystycznych dla adolescentów poszukiwań światopoglądowych oraz nasilonego
krytycyzmu wobec zastanego porządku świata dorosłych, zwiększa się też podatność na oddziaływanie radykalnych ideologii oraz ryzyko podejmowania ekstremalnych zachowań.
„Zaangażowanie” to odpowiednik zdrowego rozsądku człowieka; według Hirschiego (1969) wiele osób nie decyduje się na łamanie powszechnie przyjętych reguł postępowania z obawy przed negatywnymi konsekwencjami zachowań dewiacyjnych. Poza emocjonalnym przywiązaniem do osób znaczących, istotna jest więc kalkulacja zysków i strat. Zachowanie dewiacyjne jest ryzykowne – grozi utratą pozycji społecznej, ośmieszeniem lub ostracyzmem, których może doświadczyć sprawca. Wymiar zaangażowania podkreśla racjonalność podmiotu, jednak Hirschi uwzględnił dobrze znany fakt, iż ludzie (a zwłaszcza nieletni) działają najczęściej w warunkach ograniczonej racjonalności. Czynniki takie, jak brak wystarczającej ilości informacji, silne emocje, zwiększone zapotrzebowanie na stymulację, używanie substancji psychoaktywnych lub wpływ grupy mogą wpływać na podejmowanie przez jednostkę błędnych decyzji, w tym takich, które wiążą się z naruszaniem prawa (por.
Cornish i Clark, 1986; Matsueda i in., 2006; Copes i Vieraitis, 2009, Pogarsky i in., 2017).
Z drugiej strony, dobrze zorganizowany system społeczny, który stwarza szanse realizacji potencjału dzieci i młodzieży może mieć znaczenie prewencyjne, gdyż jednostki będą przedkładać czytelne i opłacalne drogi rozwoju ponad ryzykowne zachowania dewiacyjne.
„Zaabsorbowanie” można rozumieć jako konsekwencję zaangażowania. Osoby, które są pochłonięte konformistyczną aktywnością, poświęcają wiele czasu i wysiłku, aby zrealizować wyznaczone cele i nie mają okazji, ani chęci przejawiania zachowań dewiacyjnych. Hirschi ujmuje to pisząc, iż „wielu ludzi żyje cnotliwie niewątpliwie dlatego, że nie mają innych możliwości” (1969, s. 21). Płynie stąd wniosek, iż ważną formą działań profilaktycznych są interesujące dla młodych ludzi propozycje organizacji wolnego czasu.
Sam fakt, iż wypełniają czas i pozwalają rozwijać zainteresowania, mogą być alternatywą w stosunku do zachowań przestępczych.
Termin „przekonanie” – ostatni element więzi ze społeczeństwem – odnosi się do stopnia wiary w zasadność konformistycznego porządku. Prawdopodobieństwo łamania norm jest tym większe, im jednostka jest mniej przekonana o konieczności ich respektowania.
W kontekście rozważań nad przyczynami radykalizacji należy uznać ten element więzi za bardzo istotny. To właśnie frustracja, wynikająca z dostrzeżenia, iż system społeczny nie działa właściwie, jest niesprawiedliwy lub opiera się na niewłaściwych założeniach, może prowadzić do przekonania, iż nie tylko nie należy przestrzegać ustalonego porządku, ale trzeba się mu aktywnie przeciwstawić.