Temat: Jaki jest cel wypowiedzi retorycznej i za pomocą jakich środków językowych zostaje on osiągnięty? W odpowiedzi odwołaj się do wybranych tekstów kultury.
„Sztuka skutecznego mówienia i pisania (a może nauka o tym – jak wolą niektórzy) jest jedną z najstarszych dyscyplin. Retoryka (o niej tu mowa) ma tradycje starożytne, choć nieciągłe. Z tych tradycji korzystają od wieków i na różne sposoby takie instytucje jak szkoła, kościół, urzędy państwowe.
W mowach sądowych, w przemówieniach politycznych, we wszystkich publicznych wystąpieniach ustnych czy pisemnych stosuje się - z większą lub mniejszą świadomością, z lepszym albo gorszym skutkiem – ustalenia retoryki, niekiedy tak już wtopione w nasze konwencjonalne zachowania językowe, że niedostrzegalne zarówno dla odbiorców, jak i dla nadawców komunikatu. Na gruncie tych publicznych instytucji powstało wiele teorii i norm, które dotyczą zachowań językowych i mają prowadzić do zwiększenia skuteczności wypowiedzi. Metodyka, homiletyka, teoria wymowy sądowej i inne dyscypliny pomocnicze mają poważne osiągnięcia, które mogą być wykorzystywane także poza szkołą, kościołem i sądem. (…) Sprawdzenie skuteczności każdego komunikatu językowego jest względnie proste: na to czy efekt został osiągnięty, wskazuje relacja adresata/nadawcy”.
(Jerzy Bralczyk, Język na sprzedaż, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s.10-11)
Przykładowa realizacja zadania (1)
Wprowadzenie/Wstęp:
Retoryka, czyli sztuka pięknego i skutecznego wygłaszania mów, jest jedną z najstarszych dyscyplin nauki. Już starożytni wiedzieli, że ten kto potrafi pięknie przemawiać, może zdobyć władzę i wpływać na postawy społeczne. Dlatego kształcono tę umiejętność. Dzięki odpowiedniej kompozycji, argumentacji i różnorodnym środkom językowym można przekonać słuchaczy do swoich poglądów, do troski o dobro publiczne - funkcja perswazyjna.
Rozwinięcie:
Wybór tekstów do omówienia: „Pieśń o spustoszeniu Podola” Jana Kochanowskiego i „Kazania sejmowe” Piotra Skargi.
• W „Pieśni o spustoszeniu Podola”, napisanej przez Jana Kochanowskiego po ucieczce Henryka
w sejmie i decydowała o losach kraju. W utworze poeta opisuje sytuację, jaka miała miejsce w czasie bezkrólewia, jej tragiczne skutki i podkreśla, że zhańbiła ona cześć Polaków. Następnie nawołuje szlachtę, aby opodatkowała się na rzecz stworzenia regularnej armii, a pospolite ruszenie pozostawiła na najcięższe czasy. W zakończeniu pieśni poeta wyraża powątpiewanie, czy popełniane przez Polaków błędy czegokolwiek ich nauczą.
• Piotr Skarga napisał „Kazania sejmowe” po tym, jak po raz kolejny sejm Rzeczypospolitej rozszedł się, nie podjąwszy żadnych uchwał. Skarga nadał swoim mowom formę kazań. Aby zobrazować stan rzeczy i przemówić do sumień ludzi, porównał ojczyznę do matki, a wszystkie niedoskonałości i wady społeczne do chorób, które trawią jej organizm. W zakończeniu kazania ósmego zawarł proroctwo, które mówi o upadku kraju, jeżeli nie zostaną dokonane żadne zmiany.
Argumentacja
1. Mowy składają się z następujących elementów: wprowadzenie, przedstawienie sytuacji, teza (wezwanie do obrony granic, konieczność opodatkowania się szlachty na rzecz wojska), argumentacja (poganie napadają na polskie ziemie i biorą ludność do niewoli, jest to hańba dla narodu, nie ma szans na powrót jeńców do rodzinnego domu, Tatarzy to naród pogański i nieucywilizowany), konkluzja (nawiązanie do przysłowia, iż Polacy uczą się na błędach i wyrażenie powątpiewania, czy tym razem się ono potwierdzi). Podobnie przemyślany charakter wyróżnia kazanie Skargi. Wprowadzenie: ojczyzna - mata, choroby – wady społeczne i narodowe; argumentacja: uzasadnienie dlaczego należy matkę – ojczyznę kochać; konkluzja:
zapowiedź upadku Polski, jeżeli nie zostaną wprowadzone zmiany.
2. Autorzy zastosowali różne środki stylistyczne:
- pytania retoryczne: „Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają”,
- wyrazy nacechowane emocjonalnie i wartościujące: niewierny Turczyn, sromota, nienagrodzona szkoda,
- zwroty do adresata: „Cny Lachu”, „Polaku” , „Żaden z Was, Przezacni Panowie”, - obrazowa metaforyka: matka –ojczyzna; choroba – to co trapi kraj,
- alegoria: okręt-ojczyzna; burza na morzu – burze dziejowe, załoga okrętu – obywatele kraju, - wyliczenie chorób trapiących matkę – ojczyznę: nieżyczliwość ludzka, niezgoda i rozterki sąsiedzkie,
- odwołanie do przysłów i sentencji „ „Polak mądry po szkodzie”, - tryb rozkazujący: „zetrzyj sen z oczu”.
3. Stosowanie odpowiedniej argumentacji: logicznej i rzeczowej, regularna, dobrze przeszkolona armia, dobrze wyposażona i wyćwiczona jest skuteczniejsza w obronie granic niż pospolite ruszenie zwoływane tylko na czas wojny; wykorzystuje również argumenty erystyczne
odwołujące się do uczuć i emocji nadawców, sparafrazowanie sentencji „Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi”.
Wniosek: Przemyślana, zbudowana zgodnie z zasadami retoryki mowa, ma największy wpływ na postawy odbiorców i służy upowszechnianiu dobrych postaw.
Przykładowa realizacja zadania (2)
Wprowadzenie: Retoryka jako nauka, która powstała w czasach starożytnych, a jej elementy również dzisiaj występują w różnych dziedzinach życia społecznego m. in. w polityce, sądownictwie, kościele, szkole, w reklamie. Nie zawsze jednak tajniki retoryki były i są wykorzystywane we właściwym celu.
Teza: Dzięki odpowiednio dobranym środkom językowym można przekonać odbiorcę do swoich poglądów lub nim manipulować.
Argumentacja:
1. Pieśń „Wy którzy pospolitą rzeczą władacie” Jana Kochanowskiego jest utworem skierowanym do rządzących.
2. Autor powołuje się na Biblię – jako źródło naturalnego i sprawiedliwego porządku.
3. Za pomocą rzeczowych argumentów uzasadnia władcom potrzebę troski o ojczyznę:
- są oni namiestnikami Boga na ziemi,
- są pasterzami, którzy opiekują się bezbronnymi owcami,
- po śmierci będą musieli się ze swojej służby przed Bogiem rozliczyć.
4. W wierszu „Który skrzywdziłeś” poeta – Czesław Miłosz napomina rządzących, aby kierowali się w życiu dobrem poddanych, nie stosowali fałszywej retoryki, by świadomie nie zacierali granic miedzy tym co dobre, a tym złe, miedzy prawdą, a fałszem. Zarzuca im, że otaczają się ludźmi, którzy tylko przyklaskują-„ gromadą błaznów”, zastraszają poddanych, krzywdzą ludzi prostych (prostych w znaczeniu prawych i z niższych warstw społecznych). Takiemu władcy ostatecznie poeta przepowiada klęskę. Wiersz jest przestrogą przed użyciem języka jaka narzędzia manipulacji politycznej.
5. Film reklamowy „Play. Formuła 4.0”, w którym występuje kobieta reklamująca usługi jednego z operatorów telefonii komórkowej. Zastosowane środki językowej retoryki:
- pytanie retoryczne: „czy chciałbyś”, „nie wierzysz”,
- wyliczenie zalet nowej formuły zaczynające się od słowa „nie musisz”, po którym aktorka wymienia rzeczy, które sprawiają, że są uciążliwe: posiadanie czterech telefonów, czterech
- użycie trybu rozkazującego: „sprawdź”,
- personifikacja : „Play wie, co jest modne w tym sezonie”,
- użycie wyrazów wartościujących: „przełomowy, bez ograniczeń”.
Cel użycia środków retorycznych – przekonanie do zakupu produktu, uwierzenie w magiczny świat wykreowany za pomocą środków językowych.
Wniosek: Retoryka może służyć różnym celom, zależą one od intencji osoby, która się nią posługuje.
Może służyć utrwaleniu sprawiedliwej lub totalitarnej władzy, ale też bywa wykorzystana dla realizacji celów komercyjnych (reklama). Kiedy nadawcy są świadomi wywieranych na nich wpływów, mówimy o funkcji perswazyjnej, kiedy sobie ich nie uświadamiają, wówczas mamy do czynienia z funkcją manipulacyjną.
(http://www.youtube.com/watch?v=pWi9VW-eQKY dostęp: 26marca 2014)
Praca nad zagadnieniami z nauki o języku, czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Kiedy realizować zadania z nauki o języku? Najczęściej wówczas, gdy dane zjawisko występuje w analizowanych na lekcjach tekstach literackich. Można polecić uczniom opracowanie takiego tematu jako zadania domowego i zreferowanie na następnych zajęciach. W zestawianiu tekstów warto prześledzić, jak dane zjawisko wyglądało kiedyś, a jak przedstawia się obecnie, jakie zmiany w nim zaszły na przestrzeni wieków. Bezwzględnie należy również uwrażliwiać młodzież na zjawiska, jakie zachodzą w języku na przestrzeni dziejów poprzez śledzenie różnych poradników językowych. Może to odbywać się za pośrednictwem publikacji zamieszczanych w wersji elektronicznej na stronach poświęconych zmianom zachodzącym w języku i poprawności językowej.
Warto zaproponować uczniom opracowanie raz w semestrze wybranego zagadnienia z nauki o język, które jest dla nich interesujące, np. język różnych mediów, język reklamy, poprawność językowa, język komentarzy sportowych i inne. Praca powinna odwoływać się do konkretnych przykładów, reklam, wypowiedzi, artykułów prasowych. Nauczyciel może tak sformułować temat, aby miał on charakter problemowy. Wówczas pojawi się kolejna sposobność, aby ćwiczyć wypowiedź monologową na bazie zebranego przez ucznia materiału rzeczowego.
Warto też odsyłać uczniów do śledzenia internetowych poradni językowych (adresy stron zostały zamieszczone w prezentacji PowerPoint), mogą tam znaleźć pytania i odpowiedzi dotyczące zagadnień poprawności języka. Można też poprosić uczniów po sprawdzeniu pracy pisemnej o sięgnięcie do źródeł poprawnościowych i wyjaśnienie zasady, np. z zakresu składni, frazeologii, fleksji, którą w swej wypowiedzi pisemnej naruszyli.
Działania te mają zmierzać do zainteresowania uczniów zagadnieniami związanymi z językiem i jego przemianami.