Zakres podmiotowy i temporalny

Jednostka jest głównym adresatem prawa człowieka do zdrowia i prawa do ochrony zdrowia. Jednostka powinna aktywnie uczestniczyć w realiza-cji tego prawa w wymiarach wolnościowym i prerogatywnym. prawo to jest statuowane w przeważającej liczbie aktów prawnomiędzynarodowych w postaci użycia kwantyfikatora „każdy”. przysługuje „każdemu” z tej tylko racji, że jest człowiekiem⁹³. podmiotem uprawnionym prawa człowieka do zdrowia jest jednostka, dysponująca per se swoim statusem zdrowotnym,

88 europejska karta społeczna sporządzona w turynie dnia 18 października 1961 r.

(Dz.U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67).

89 Dz.Urz.Ue z 2007 r. Nr c.

90 Dodatkowy protokół do Amerykańskiej karty praw człowieka w zakresie praw spo-łecznych, ekonomicznych i kulturalnych z dnia 17 listopada 1988 r. Art. 10 ust. 1 protokołu stanowi, że „każdy ma prawo do zdrowia rozumianego jako możliwość korzystania z naj-wyższego poziomu fizycznego, psychicznego i społecznego dobrobytu”. W świetle kolejnego ustępu, „w celu zapewnienia poszanowania prawa do zdrowia, rozumianego jako dobra publicznego, strony paktu, dla zapewnienia tego prawa, zobowiązały się do podjęcia działań, zwłaszcza poprzez: zapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej, czyli opieki zdrowotnej dostępnej dla wszystkich osób i rodzin w danej wspólnocie; rozszerzenie korzyści płynących z usług medycznych dla wszystkich osób podlegających jurysdykcji państwa; powszechne szczepienie przeciwko głównym chorobom zakaźnym; zapobieganie i leczenie chorób en-demicznych, zawodowych i innych chorób; edukację społeczeństwa na temat profilaktyki i leczenia problemów zdrowotnych i zaspokojenia potrzeb zdrowotnych grup szczególnego ryzyka oraz tych, których zagrożenie ubóstwem czyni je najsłabszymi”.

91 Afrykańska karta praw człowieka i ludów z dnia 17 czerwca 1981 r.

92 Zrewidowana arabska karta praw człowieka z dnia 22 maja 2004 r.

93 Zob. art. 25 pDpcz, art. 12 MppGSiK, art. 35 Kpp, art. 10 protokołu z San Salwador, art. 16 AKpcziL.

Zrewidowana europejska karta społeczna

cz. i, pkt 11, art. 11

„Każdy ma prawo do korzystania z wszelkich środków umożli-wiających mu osiągnięcie możliwie najlepszego stanu zdrowia”.

„W  celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do ochrony zdrowia Strony zobowiązują się podjąć bądź bez-pośrednio, bądź we współpracy z  organizacjami publiczny-mi lub prywatnypubliczny-mi, stosowne środki zpubliczny-mierzające zwłaszcza do: 1) wyeliminowania, tak dalece, jak to możliwe, przy-czyn chorób; 2) zapewnienia ułatwień w  zakresie poradni-ctwa oraz oświaty, dla poprawy stanu zdrowia i  rozwija-nia indywidualnej odpowiedzialności w  sprawach zdrowia;

3) zapobiegania, tak dalece, jak to możliwe, chorobom epide-micznym, endemicznym i innym, a także wypadkom”.

europejska konwencja bioetyczna

art. 3

„Uwzględniając potrzeby zdrowotne oraz dostępne środki, Stro-ny podejmą w ramach swoich właściwości stosowne działania w celu zapewnienia sprawiedliwego dostępu do opieki zdrowotnej o właściwej jakości”.

Karta praw podstawowych Ue art. 35

„Każdy ma prawo dostępu do profilaktycznej opieki zdrowotnej i prawo do korzystania z leczenia na warunkach ustanowionych w ustawodawstwach i praktykach krajowych. przy określaniu i urzeczywistnianiu wszystkich polityk i działań Unii zapewnia się wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego”.

protokół z San Salwador do Amerykańskiej konwencji praw człowieka art. 10

„Każdy ma prawo do zdrowia rozumianego jako możliwość korzystania z najwyższego poziomu fizycznego, psychicznego i społecznego dobrobytu [...]”.

Afrykańska karta praw człowieka i ludów art. 16

„Każda osoba ma prawo cieszyć się najwyżej osiągalnym dla niej stanem zdrowia fizycznego i psychicznego. państwa [...] podejmą kroki niezbędne do ochrony zdrowia swojego narodu i do za-pewnienia, że otrzymają oni pomoc medyczną w razie choroby”.

Zrewidowana arabska karta praw człowieka art. 39

„państwa uznają prawo każdego członka społeczeństwa do ko-rzystania z najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego, a także prawo każdego obywatela do wolnego i niedyskryminacyjnego dostępu do usług zdrowotnych i ośrodków opieki zdrowotnej”.

tabela 2. Zdrowie jako prawo człowieka w aktach prawnych systemów regionalnych

stanowiącym jej dobro prywatne, natomiast podmiotem zobowiązanym, w zależności od stanu faktycznego, jest w pierwszej kolejności państwo i jego aparat, a następnie podmioty inne niż państwo: osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące częścią administracji.

Zakres podmiotowy prawa do zdrowia i prawa do ochrony zdrowia wyznaczony jest przez wymiary horyzontalny i wertykalny ich oddziaływa-nia. prawo do ochrony zdrowia jest utożsamiane z prawem do partycypacji w systemie zaopatrzenia społecznego, którego gwarantem

w przytłaczają-cej większości przypadków jest państwo. prawo to przysługuje „każdemu”

człowiekowi uprawnionemu do skorzystania ze świadczeń opieki zdrowot-nej⁹⁴. Jego źródłem jest umowa społeczna zawarta pomiędzy obywatelami a państwem, której treścią jest objęcie jednostki powszechnym ubezpiecze-niem zdrowotnym realizowanym przez aparat administracyjny państwa.

Ujęcie powyższe odpowiada modelowemu, wertykalnemu działaniu praw człowieka, w którego świetle to na państwie spoczywa obowiązek dbałości o kondycję zdrowia jednostki jako części zbiorowości ludzkiej, w tym także obligatoryjnego stworzenia warunków organizacyjnych służących realizacji treści tego prawa. Uprawnienie do poszczególnych urządzeń i instytucji przy-sługuje każdemu człowiekowi, który ponadto posiada możliwość zwrócenia się do państwa z żądaniem o realizację tak skonkretyzowanych uprawnień jednostkowych⁹⁵.

Odmiennie kształtuje się natomiast zakres przedmiotowy prawa do zdrowia, w którego świetle „jest ono uprawnieniem erga omnes: adresatem odpowiedniego obowiązku jest każdy człowiek oraz wszelkie inne podmioty, w tym zwłaszcza państwo”⁹⁶. W przypadku prawa do zdrowia, rozumiane-go jako wolność od ingerencji w zakresie statusu zdrowotnerozumiane-go jednostki, należy przyjąć koncepcję zarówno wertykalnego, jak i horyzontalnego ich działania. Wymiar wertykalny ujawnia się w obowiązku zapewnienia przez państwo minimalnego poziomu bezpieczeństwa zdrowotnego, w aspekcie tworzenia przestrzeni normatywnej oraz przysługującego jednostce instru-mentarium ochronnego przed naruszeniami zdrowia ze strony innych pod-miotów. Aspekt horyzontalny ujawnia się natomiast w stosunkach pomię-dzy jednostkami a stronami prywatnymi i nie ogranicza się wyłącznie do dochodzenia uprawnień w sferze nietykalności oraz integralności cielesnej w zakresie statusu zdrowotnego, „obejmuje bowiem obowiązki, które każda jednostka może mieć wobec innych i społeczeństwa jako całości”⁹⁷. tak skorelowany z jednostkowym uprawnieniem obowiązek, uniemożliwiający godzenie w sferę wolności innego człowieka, zakazuje także podejmowania działań przeciwko własnemu zdrowiu. Jako wartość indywidualna zdrowie nie przysługuje całej ludzkości traktowanej jako globalnej zbiorowości. Nie oznacza to jednak, że nie istnieją podmioty kwalifikowane prawa do zdrowia

94 problemy w ustaleniu prawidłowego zakresu podmiotowego mogą pojawić się w przypadku pojęcia „opieka zdrowotna”, które jest, jak już stwierdzono, jedynie składni-kiem prawa człowieka do ochrony zdrowia. Na gruncie normatywnym najczęściej przyjmuje się, że dostęp do takich świadczeń ma „każdy”, przy czym nie jest do końca jasne, czy chodzi tutaj jedynie o osoby objęte powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym, osoby objęte bez-płatną opieką zdrowotną, czy też każdego człowieka znajdującego się na terytorium danego państwa i wymagającego korzystania z opieki zdrowotnej.

95 A. rabiega, op. cit., s. 32.

96 K. Motyka, op. cit., s. 170.

97 W. Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, Kraków 2011, s. 59.

w rozumieniu szerokim, których wyróżnienie wynika ze ściśle oznaczonych przesłanek normatywnych i faktycznych. Ze względu na tzw. przyczyny ze-wnętrzne, jak i z racji na przyczyny leżące po stronie określonych jednostek dopuszcza się wyróżnienie określonych grup podmiotów.

istnieją cztery kategorie podmiotów kwalifikowanych prawa do zdro-wia. Ze względu na kryterium płci i wieku należałoby wyodrębnić podmioty szczególnej troski: kobiety, dzieci i młodzież, osoby starsze oraz osoby z gru-py vulnerable⁹⁸. Do drugiej kategorii podmiotów, stosując kryterium szczegól-nej kondycji psychofizyczszczegól-nej, w jakiej znajduje się jednostka (kryterium stanu zdrowia), należy zaliczyć: osoby niepełnosprawne, osoby chore psychicznie, osoby uzależnione, na drugim zaś biegunie tego zbioru znalazłyby się także osoby zawodowo lub czynnie uprawiające sport⁹⁹. Ze względu na kryterium sprawowanej funkcji na miano podmiotów specjalnych zasługują: funkcjo-nariusze aparatu państwa, funkcjofunkcjo-nariusze międzynarodowi, personel dy-plomatyczny i konsularny, a także dziennikarze i korespondenci wojenni¹⁰⁰. przyjmując kryterium szczególnego położenia, należałoby wyodrębnić kate-gorię czwartą, do której należy: ludność tubylcza, osoby migrujące, uchodź-cy, jeńcy wojenni, więźniowie, a także inne osoby poddane detencji¹⁰¹. O ile wyznaczenie zakresu podmiotowego przedmiotowego prawa nie nastręcza trudności, o tyle zakres temporalny uprawnień jednostkowych nasuwa w literaturze przedmiotu wątpliwości o charakterze ontologicznym i aksjologicznym. Zasadniczo wyodrębnia się dwa stanowiska. W świetle pierwszego z nich przyjmuje się, że uprawnienia jednostki przysługują od momentu narodzin aż do momentu śmierci. prawo do zdrowia, jak i moż-liwość jego ochrony, poprzez zwrócenie się z żądaniem do organów władzy publicznej, przysługuje człowiekowi w momencie i z racji faktu urodzenia się żywym¹⁰². Kres korzystania z prawa do zdrowia i prawa do ochrony zdrowia wyznacza moment śmierci.

98 Zob. art. 17, art. 23-25, art. 32 i art. 39 Konwencji o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 z załącznikiem), dalej: crc; zob. art. 12 Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (Dz.U. z 1982 r. Nr 10, poz. 71), dalej: ceDAW.

99 Zob. art. 1 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r.

(Dz.U. z 2012 r. Nr 1169).

100 Zob.: A. redelbach, op. cit., s. 899.

101 Zob. art. 23-24 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców sporządzonej w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515); art. 5 Zrewidowanej konwencji iLO No. 97 dotyczącej pracowników migrujących z 1949 r.; zob. art. 22-24, art. 31 Deklaracji praw ludów tubylczych przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 13 września 2007 r., U.N. Doc. A/reS/61/295.

102 K. prokop, Prawo do ochrony zdrowia w świetle art. 68 Konstytucji RP, [w:] Uwarun-kowania prawne, ekonomiczne i socjologiczne funkcjonowania wybranych systemów ochrony zdrowia, red. t. Mróz, Białystok 2011, s. 42.

Stanowisko drugie zakłada przyznanie człowiekowi szerszych czasowo uprawnień, w których świetle jednostka dysponowałaby swoim prawem od momentu poczęcia aż do naturalnej śmierci, na co wskazuje konwencjonalna polisemia terminologiczna oraz używanie w ustawodawstwach krajowych takich terminów, jak: „osoba ludzka”, „istota ludzka”, „dziecko poczęte”

czy „dziecko nienarodzone”. instrumenty prawnomiędzynarodowe pozo-stawiają bowiem państwu margines oceny w zakresie tych definicji. impe-ratywny obowiązek ochrony życia od momentu poczęcia nakłada jedynie AKpcz. Deklaratywny charakter mają natomiast odwołania przyznające prawo dziecka do opieki prenatalnej, które zawarto w crc. Z drugiej stro-ny, w świetle art. 12 ust. 2 pkt a MppGSiK, państwa zostały zobowiązane do podjęcia wszelkich środków zmierzających do zmniejszenia wskaźnika martwych urodzeń, z czego należy wyprowadzić domniemanie ochrony płodu ludzkiego zarówno na płaszczyźnie wertykalnej, jak i horyzontal-nej. podobne możliwości interpretacyjne umożliwia wykładnia art. 6 ust.

5 MppOip, ustanawiająca zakaz wykonywania kary śmierci na kobietach ciężarnych¹⁰³. Wskazując na kontrowersyjność objęcia nasciturusa ochroną w zakresie zdrowia prywatnego, należy zauważyć, że „mimo ogromnych kontrowersji i różnic poglądów oraz ustawodawstw w kwestii statusu praw-nego embrionu i płodu ludzkiego, ochrona zdrowia dzieci nienarodzonych rodzi mniejsze wątpliwości niż absolutna ochrona ich prawa do życia”¹⁰⁴.

Z zakresem temporalnym prawa do zdrowia związany jest także tzw.

paradoks tego prawa. W związku ze zminimalizowaniem poziomu śmiertel-ności w rozwiniętych społeczeństwach przeciętna długość życia człowieka ulega wprawdzie systematycznemu zwiększeniu, jednak proces ten pociąga za sobą zasadnicze zwiększenie potrzeb ludzkich w zakresie ochrony zdro-wia, w tym dostosowanie ustawodawstw krajowych.