Pomimo, iż minęła niemal dekada od pojawienia się na rynku wydawniczym monografii Zdzisława Ja-neczka pt.: Śląsk wobec polskich walk narodowowy-zwoleńczych 1768-1918, z pewnością warto poświęcić tej pozycji wydawniczej trochę uwagi. Szczególnie biorąc pod uwagę fakt, iż do tej pory jest to kluczowa publikacja poruszająca szerokie spektrum tematyczne związane z tak ważnym dla mieszkańców Śląska okre-sem walk narodowowyzwoleńczych. Wprowadza ona w obieg naukowy całe bogactwo nowych ustaleń, nie-słychanie ważnych dla dziejów relacji śląsko-polskich.
Jak słusznie zauważa Autor we wstępnie „Proble-matyka: Śląsk wobec polskich walk niepodległościo-wych 1768-1863 i 1914-1918 nie znalazła dotychczas wnikliwego odzwierciedlenia w historiografii pol-skiej.” Większość prac dotyczyła roli Wielkopolski, Pomorza, Prus Wschodnich, Litwy, Rusi. Śląsk kilkaset lat wcześniej oderwany od Korony Polskiej, nie miał wystarczających środków ani sił aby udzielić
powstań-com bezpośredniej pomocy. Jednak pomimo to, pozostawał w strefie zaintereso-wań Polaków walczących o wolność.
Omawiana praca jest „rezultatem badań Autora nad zjawiskami społecznymi, ekonomicznymi i narodowymi w stosunkach Macierzy z oderwaną prowincją w la-tach 1768-1918 wraz z oceną ich skutków”. Autor idąc tropem wybitnego badacza Władysława Zajewskiego przyjął za cezurę czasową 1768 rok. Jest to nawiązanie do stanowiska publicysty i historyka powstania listopadowego Maurycego Moch-nackiego, który rodowód powstań narodowych łączył z konfederacją barską.
Tematyka polskich zrywów narodowowyzwoleńczych nie jest Autorowi obca, od wielu lat bowiem zajmował się badaniem powstań narodowych ze szczególnym upodobaniem insurekcji kościuszkowskiej i powstania listopadowego, a ostatnio powstania styczniowego, ma na swoim koncie również publikacje dotyczące dziejów Siemianowic i powstań śląskich. Nie ulega wątpliwości, iż dzięki temu,
Zdzisław Janeczek:
Śląsk wobec polskich walk narodowowyzwoleńczych 1768-1918 Katowice 2001 550 stron
że Zdzisław Janeczek dokonał kompleksowego i rzeczowego przedstawienia udziału Ślązaków w zrywach niepodległościowych, omawiając nieznane do tej pory fakty oraz procesy dziejowe – recenzowana publikacja stanowi kamień milowy polskiej historiografii.
Jednym z wielu walorów omawianej pracy jest obszerna bibliografia, zawie-rająca wartościowe opracowania, materiały archiwalne, źródła drukowane oraz prasę – zarówno polską jak i obcojęzyczną. Publikacja jest pokłosiem rzetelnej kwerendy przeprowadzonej w archiwach krajowych i zagranicznych oraz w bi-bliotekach naukowych. Wykorzystane zostały różne źródła drukowane m.in. pra-sa polska i śląska oraz pamiętniki, dzienniki, korespondencja i druki urzędowe.
Walory książki podnoszą liczne ilustracje, fotografie i portrety oraz fotokopie do-kumentów. Wpływa to na wysoką ocenę publikacji, a także świadczy o ogromie włożonej pracy. Z. Janeczek zrealizował swoje najważniejsze założenia autorskie, przywołał kontekst europejski, aby lepiej zrozumieć polskie procesy, wskazał na wieloaspektowość badanych problemów oraz dynamikę zjawisk, zastosował tak-że różnorodne metody badawcze.
Omawiana publikacja nie jest pozbawiona pewnych mankamentów, wśród któ-rych wymienić można: brak indeksu miejscowości oraz map. Cennym uzupełnie-niem byłoby również umieszczenie streszczenia w języku uzupełnie-niemieckim. Mimo tak wszechstronnej bazy źródłowej i literatury przedmiotu szkoda, iż autor nie wyko-rzystał wydanej w 1821 roku w Opolu, pracy Józefa Lompy Krótkie wyobrażenie Szląska dla szkół elementarnych. Uwadze autora umknęła także problematyka kol-portażu na Śląsku patriotycznych kartek pocztowych o czym donosił ,,Katolik”, pi-smo założone przez Karola Miarkę. Z Krakowa sprowadzano na Śląsk pocztówki, których treść ikonograficzna i tytuły budziły świadomość narodową Górnośląza-ków. Dużym zainteresowaniem cieszyły się Grobowiec Kościuszki, Bartosz Głowac-ki, Szturm Warszawy w 1831 roku, Na bagnety, Sybirak 1863 roku. Reakcją władz pruskich było ocenzurowanie druków i zaangażowanie sił policyjnych, które obar-czono zadaniem zlikwidowania tego procederu. Jedną ze stosowanych metod były konfiskaty niebezpiecznych pocztówek. Z obowiązku recenzenta zwrócę jeszcze uwagę na niepełne wykorzystanie prac Mieczysława Patera.
Kilka przedstawionych powyżej dyskusyjnych uwag w niczym nie zmienia po-zytywnej oceny książki Zdzisława Janeczka, która poszerza w istotny sposób naszą wiedzę. Każdy przyszły badacz dziejów polskich walk niepodległościowych i ich wpływu na kształtowanie się świadomości narodowej Górnoślązaków będzie mu-siał ją traktować jako obowiązkową lekturę. Autor dowiódł perfekcyjnej znajomo-ści warsztatu naukowego historyka, umiejętnoznajomo-ści krytyki źródeł, sprawnego kon-struowania narracji oraz twórczego formułowania przekonujących konkluzji.
Warto kilka słów poświęcić budowie monografii. Praca ma charakter chronolo-giczno-problemowy, składa się z dwóch części obejmujących 20 rozdziałów oraz aneks. Część I pt.: W kręgu najważniejszych wydarzeń politycznych od konfederacji barskiej do powstania styczniowego obejmuje 13 rozdziałów. Druga część
omawia-nej pracy została zatytułowana: Śląsk jako zaplecze materiałowe, ośrodek przekazu informacji i opinii oraz rywalizacji polsko-niemieckiej w latach 1794-1918 obejmuje 7 rozdziałów. Autor ukazał problem Śląska na przestrzeni długiego okresu czasu obejmującego zarówno wydarzenia XVIII jak i XX wieku. Bardzo ciekawym ele-mentem monografii jest omówienie działalności polityków związanych ze Ślą-skiem. Wśród problemów poruszonych przez Autora wymienić należy: echa re-form Sejmu Wielkiego, tradycje Konstytucji 3 Maja, udział Ślązaków w insurekcji kościuszkowskiej, powstaniu listopadowym oraz styczniowym, a także Śląsk w okresie kampanii napoleońskiej oraz Wiosny Ludów. Zdzisław Janeczek w swojej publikacji przedstawił odwrotną tezę, niż ta lansowana przez historio-grafię niemiecką, iż powstanie listopadowe nie spotkało się na Śląsku z dużym zainteresowaniem. Również w kwestii stosunku Józefa Piłsudskiego do powstań śląskich Autor odcina się od tezy, iż zainteresowanie Marszałka powstaniami było marginalne. Problem ten bez wątpienia wywołuje wiele kontrowersji wśród mieszkańców Górnego Śląska. Można pokusić się o stwierdzenie, iż część druga pracy stanowi istotne dopełnienie pierwszej części. Ważnym problemem jest również przedstawienie zabiegów państw zaborczych mających na celu „zdusze-nie” polskości wśród mieszkańców Śląska.
Obszerną część pracy zajmują Aneksy (str. 373-480) oraz bibliografia (str. 483-515). Na uwagę zasługuje zestawienie zatytułowane Ślązacy, uczestnicy walk i zaangażowani w prace na rzecz powstania 1863/1864 roku. Tabela zawiera alfa-betyczny spis uczestników walk wraz z pochodzeniem społecznym, miejscem zatrudnienia, zamieszkania, obywatelstwem a także formą zaangażowania.
Na zakończenie oprócz godnej najwyższego uznania wysokiej wartości nauko-wej recenzowanej książki, należy jeszcze raz podkreślić, iż poruszony w niniejszej publikacji problem kontaktów Śląska z Macierzą był traktowany do tej pory margi-nalnie. Publikacja Zdzisława Janeczka nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza dziś, kiedy podaje się w wątpliwość polskość mieszkańców Śląska. Wybitny znawca historii naszego regionu udowadnia, iż tradycje polskie były żywe wśród mieszkań-ców Śląska, którzy brali czynny udział w polskich zrywach narodowowyzwoleń-czych. Mimo germanizacji trwającej przez wieki – Ślązacy nie zatracili swojej tożsa-mości i łączności z Macierzą. Dlatego razem z rodakami zamieszkującymi pozostałe ziemie Rzeczypospolitej „usilnie trudzili się w imię wolności swego narodu”.
Książka Z. Janeczka to niewątpliwie ważna pozycja w odtwarzaniu przeszłości Śląska. Poruszana przez autora problematyka stanowi ciekawe dopełnienie stu-diów nad społeczeństwem polskim pod zaborami i także z tego powodu warta jest szerszego zainteresowania. Ponadto inspiruje do dalszych badań historycznych poświęconych historii Śląska i polskim walkom narodowowyzwoleńczym.
Zdzisław janeczek