• Nie Znaleziono Wyników

Koleje losu o. Pawła Fłorenskiego od momentu aresztowania w 1932 do jego śmierci w 1937 roku możemy poznać dzięki gromadzonemu przez lata archiwum jego rodziny140. Na szczególną uwagę zasługują listy o. Pawła ze-brane w czwartym tomie jego dzieł zebranych141. Ten okres życia wymaga jeszcze wielu badań, jednak z tego, co już zostało udostępnione, wyłania się

137 Były to czasopisma „Bolszewik” [Большевик] i LEF – magazyn „Lewy Front” [ЛЕФ – журнал „Левый фронт”], 1923, z. 1, s. 6. Por. Henryk Paprocki, Święty jako

sym-bol świata innego, w: Sól ziemi, s. 120-121.

138 Właśnie w Ławrze odbyła się jedna z najgłośniejszych akcji otwarcia relikwii

Ro-syjskiego Kościoła Prawosławnego. [Por. Richard Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa,

Magnum 2005, s. 370]. Według legendy o. Pawła Fłorenskiego skazano za nieujawnienie miejsca ukrycia głowy św. Sergiusza z Radoneża, poszukiwanej przez władze w celu znisz-czenia kultu tegoż świętego.

139 Павел Александрович Флоренский; Юрий Александрович Олсуфьев,

Амвро-сий –троицкий резчик XV века, Сергиев Посад 1927.

140 Jeżeli nie zaznaczono inaczej, fakty z życia więziennego o. Pawła podane są za: Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 31-36.

141 Por. Ct4, s. 26-717. Pierwszy list wysyła Fłorenski z Łubianek 23 maja 1933 r., ostat-ni list, który posiada rodzina, ma datę 18-20 czerwca 1937 r. i pisany był do żony i dzieci. W tomie zamieszczono 150 listów, w tym 103 z sołowieckiego obozu.

48 ŻYCIORYS

obraz człowieka zawsze wiernego swoim ideałom i Cerkwi, pragnącego swo-je zdolności ofiarować ludziom.

Ostateczne aresztowanie o. Pawła było systematycznie i propagandowo przygotowywane w ramach walki z Cerkwią i kontrrewolucją. W.G. Fridman atakował platońską interpretację teorii względności. Według niego Paweł A. Fłorenski to: obrońca religijnej ciemnoty, a książka Fłorenskiego:

»Мни-мости в геометрии« to stuprocentowy subiektywizm, idealizm i popowsz-czyzna … owoc religijnej ciemnoty i zacofania; całą twórczość natomiast

ata-kowała Ernest Kolman, ideolog marksizmu: P. A. Fłorenski nie jest po prostu

szeregowym popem, ale uczonym rycerzem czarnej sotni prawosławia142. Ten czas pomiędzy aresztowaniami o. Paweł określił lapidarnie: Был в ссылке,

вернулся на каторгу143.

Aresztowanie nastąpiło w nocy z 25/26 lutego 1933 roku w moskiew-skim mieszkaniu, przez tajną policję, OGPU144. Ojciec Paweł został oskarżony o członkostwo w kierowniczym centrum kontrrewolucyjnej organizacji Partia

Odrodzenia Rosji [Партии Возрождения России]. Czas pobytu w więzieniu

do 26 lipca 1933 roku, jest etapem ciągle rozpoznawanym badawczo, podob-nie jak dalsze losy o. Pawła aż do śmierci. Według opracowanych przez Wi-talija Szentalińskiego Literackich archiwów Łubianki są tam też dokumenty dotyczące prof. Pawła Giduljanowa [Павел Васильевич Гидулянов], który próbując ratować siebie, oskarżył fałszywie o. Pawła o organizowanie nacjo-nalistyczno-faszystowskiego spisku przeciw sowieckiemu reżimowi145. We

142 В.Г. Фридман, Теория относительности и антирелигиозная пропаганда, Мо-сква, Гос. антирелигиоз. изд-во, 1932, s. 59-60; Эрнест Яромирович Кольман, Против

новейших откровений буржуазного мракобесия, w: Pro et contra, s. 469. Por. Henryk

Paprocki, Święty jako symbol świata innego, w: Sól ziemi, s. 120-121.

143 Byłem na zsyłce, wróciłem na katorgę [tłum. EK]; te słowa przytacza Лев Фё-дорович Жегин, wspominając Florenskiego. Por. Л. Ф. Жегин Воспоминания о П.

А. Флоренском,w: Библиотека «Вѣхи» 2000-2007, [online], [przeglądane, 16.05.13],

do-stępne w: http://www.vehi.net/florensky/zhegin.html; Андроник игумен, Жизнь и

судь-ба, dz. cyt., s. 3.

144 Od 1923 r., Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU), podlegający Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR. [Объединённое Государственное политическое управление (ОГПУ)].

145 Por. Игумев Андроник (Трубачев) wprowadzenie do: Павел A. Флоренский,

Предполагаемое государственное устройство в будущем, «Библиотека Якова

Кро-това» [online], [przeglądane, 16.05.13], dostępne w: http://krotov.info/library/21_f/lo/ren-sky_utopia.html#1.Wspomina o tym Donald Nicholl, Paweł Florenski. Uczony męczennik, „Znak”, z. 10 [605], 205, s. 87-88; Witalij Szentalinski, Wskrzeszone słowo, dz. cyt., s. … oraz tenże, Tajemnice Łubianki. Z „literackich archiwów” KGB, cz. 2, dz. cyt., s. 88; wię-cej na temat metod KGB wobec literatów w: Виталий Шенталинский, Рабы свободы.

49

wspomnianym opracowaniu znajdują się też strony poświęcone o. Pawłowi, z których wynika, że znając sytuację w więzieniach sowieckich, o. Paweł wiedział, że wymuszenie na nim przyznania się do bycia ideologiem nieist-niejącej partii, propagującej działania kontrrewolucyjne, jest tylko kwestią czasu146. W przesłuchaniach zawsze był stosowany przymus fizyczny. Wie-dząc o tym, o. Paweł przyjął następującą taktykę. Na początku zaprzeczał, a w dniach 3-5 marca zaczął się przyznawać, ale tak, że wykazywał absur-dalność istnienia tej wymyślonej dla prowokacji partii. Ojcu Pawłowi przy-świecał jeden cel. Wiedział, że może uratować kilkanaście osób od kaźni w moskiewskich więzieniach, więc wziął winę na siebie. Został niejako

zmu-szony do przyznania się, że był głównym ideologiem organizacji. Mając

wię-cej swobody intelektualnej w pisaniu, o. Paweł stworzył w więzieniu traktat filozoficzno-polityczny Предполагаемое государственное устройство

в будущем147. Jak piszą znawcy tamtych czasów, ta decyzja o. Pawła do dnia dzisiejszego budzi kontrowersje148.

Ostatecznie skazany został na 10 lat karnych obozów pracy i 13 sierpnia wysłano go do obozu o nazwie «Свободный», którego więźniowie budowali Bajkalsko-Amurską Magistralę. Dotarł tam 1 grudnia 1933 roku149. Przydzie-lono go do pracy w Dziale Naukowym БАМЛАГа. Rozpoznał go tam jeden z pracowników oddziału planowania i chcąc ratować przed wykończającą pra-cą fizyczną, przydzielił go do stacji Skoworodino [Сковородино-Опытная Мерзлотная Станция], by badał strukturę wiecznej zmarzliny i ewentualną możliwość jej wykorzystania w gospodarce. Dnia 10 lutego 1934 roku zo-stał tam wysłany. Prace P. Fłorenskiego zo-stały się częściową podstawą książki:

Вечная мерзлота и строительство на ней150. Wiosną 1934 roku o. Paweł dowiedział się o konfiskacie biblioteki, zostały zarekwirowane również jego

146 Виталий Шенталинский, Русский Леонардо Павел Флоренский, w: tenże, Рабы

свободы, dz. cyt., s. 139-167.

147 W 1990 r. rodzina odzyskała rękopis pracy zakończonej w więzieniu 26 marca 1933 r.; por. Игумев Андроник (Трубачев), Wstęp, w: Павел Александрович Флоренский,

Предполагаемое государственное устройство в будущем, dz. cyt.; inne wydania

filo-zoficzno-politycznego dzieła: Москва, издат Городец 2009, Ct2, s. 647-681.

148 Por. s. 83 nn, niniejszej pracy.

149 Rosyjska nazwa: Бамла́г (Байка́ло-Аму́рский исправи́тельно-трудово́й ла́герь Odcinek z Tajszetu do Bracka budowany był w latach 30. XX w.

150 Paweł Fłorenski nie został podany jako autor, są nimi Mikołaj Bykow i Paweł Kap-tierew [Николай Ивановичу Быков i Павел Николаевич Каптерев], wydano tę pozycję w 1940 r. Mikołaj Bykow był dyrektorem stacji badawczej nad zmarzliną, a Paweł Kap-tierew był tak samo więźniem jak Paweł Fłorenski, aresztowanym w tym samym czasie w Moskwie, znali się z prac w Siergijew Posadzie. Por. Zbigniew Podgórzec, Nota o

auto-rze, w: Paweł Fłorenski, Ikonostas…, dz. cyt., s. 235. CZAS ZSYŁKI I ŚMIERĆ

50 ŻYCIORYS

notatki i gotowe do druku książki. Dzieło życia, które ciągle miał nadzieję ukończyć, zostało mu zabrane, tak że tracił całkowicie nadzieję na dawną pracę naukową151. Jedyną radością w tym czasie, na przełomie lipca i sierp-nia 1934 roku, były odwiedziny żony z młodszymi dziećmi: było to ostatnie ich spotkanie152. Również w tym przypadku rodzinie Fłorenskich pomogła Jekatierina Pieszkowa. Cel wizyty był też związany ze staraniem rządu Cze-chosłowacji o uwolnienie o. Pawła Fłorenskiego153. Musiał tylko osobiście podpisać papiery lub odmówić ich podpisania. Ojciec Paweł zdecydowanie odmówił, powołując się na słowa i przykład życia Pawła Apostoła154. Ta po-stawa zapewne miała wpływ na to, że w obozie «Свободный» został odizolo-wany i już 1 września odstawiony, pod specjalną eskortą, na Wyspy Sołowiec-kie155. Jego sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu, wspominał głód i zimno. W czasie drogi, w miejscowości Kiem [Кемь], został pobity i okradziony,

nie znał powodu, dla którego został przeniesiony, o czym nadmienił w liście do rodziny156. Przejazd do surowszego obozu w jeszcze większym stopniu pozbawiał go nadziei nadwątlonej wcześniejszą wiadomością o konfiskacie biblioteki, notatek i gotowych do druku książek. Ostatecznie został przenie-siony do łagru założonego w starym klasztorze na Wyspach Sołowieckich na Morzu Białym. Pracę w fabryce w nowym łagrze rozpoczął 15 listopada, gdzie zajmował się badaniami nad pozyskiwaniem jodu z glonów i możli-wościami jego wykorzystania. Również w tym nieludzkim miejscu pracował wydajnie, a efektem tego było ponad 10 patentów157.Prowadził też wykłady z matematyki dla więźniów158. Według relacji świadków nadal podejmował posługę duszpasterską, ciesząc się dużym autorytetem współwięźniów159.

151 Pisał z prośbą o zwrot zabranych książek, por. Ct4, s. 81-82.

152 Dwaj synowie, Wasyl i Kirił byli na wyprawie geologicznej. Por. Андроник игу-мен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 32. Kirył został astronomem i geologiem. Jego imieniem nazwano krater na Księżycu.

153 Por. Avril Pyman, Pavel Florensky: A Quiet Genius: The Tragic and Extraordinary

Life of Russia’s Unknown Da Vinci, New York Continuum 2010, s. 173. 154 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 32.

155 Nazwa obozu to: Соловецкий лагерь особого назначения, inaczej Соловки.

156 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 32 oraz Ct4, s. 139.

157 W sumie Paweł Fłorenski był autorem około 30 patentów, 11 opisanych jest na stro-nie Find patent.ru, Патенты автора Флоренский П.А, [online], [przeglądane, 16.05.13], dostępne w: http://www.findpatent.ru/byauthors/617327/

158 Por. Ct4, s. 169.

159 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 34 oraz Antonio Maccioni,

Pavel Aleksandrovič Florenskij. Note in margine allqultima ricezione italiana, eSamizdat,

51

W 1937 roku zlikwidowano fabrykę jodu jako nieopłacalną160. Rozpoczę-ła się też reorganizacja obozu przed kolejnymi wielkimi stalinowskimi czyst-kami. Według wypowiedzi igumena Andronika w Rosji sowieckiej wyszedł rozkaz, by tych więźniów, którym kończy się 10-letnia kara, aresztować po-nownie, a tych, którzy taką karę jeszcze odbywają, można bez dodatkowych formalności rozstrzelać. W takiej sytuacji obóz sołowiecki miał przyjąć 2000 dodatkowych więźniów i trzeba było zrobić dla nich miejsce. Ponieważ trudno było w tajemnicy rozstrzelać tyle osób161, o. Pawła Fłorenskiego przeniesio-no 25 listopada 1937 roku do Leningradu, a tam następnie w wyniku decyzji

Trojki NKWD został rozstrzelany 8 grudnia 1937 roku. Egzekucji

najpraw-dopodobniej dokonano na poligonie artyleryjskim NKWD pod Toksowem [Токсово], który znajduje się około 20 kilometrów na północny wschód od Sankt Petersburga162. Ojciec Paweł został pochowany, najprawdopodobniej w tajnym grobie zbiorowym w Koirangakangasie [Койранкангас] wraz z 30 tysiącami ofiar różnych egzekucji. Dopiero 5 maja 1958 roku, na mocy posta-nowienia moskiewskiego sądu, został pośmiertnie zrehabilitowany. Ponownie zrehabilitowano go w 1959 roku i orzeczono o braku dowodów jego działal-ności antyradzieckiej. Rodzina oficjalnie wystąpiła o podanie daty śmierci. Na początku uzyskała odpowiedź, że zmarł 15 grudnia 1943 roku. Dopiero w 1989 roku urząd stanu cywilnego w Moskwie wydał oficjalną informację o śmierci 8 grudnia 1937 roku, odnaleziono też wyrok skazujący go na roz-strzelanie [rysunek 1 i 2].

Lata dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły duże ożywienie w badaniach nad spuścizną o. Pawła Fłorenskiego, szczególnie w Rosji. W akademiach duchownych powstaje wiele prac i komentarzy poświęconych jego spuściźnie filozoficznej i teologicznej oraz interpretacji jego życiowych decyzji. Mimo to dorobek jednego z najwybitniejszych chrześcijańskich platoników XX

wie-160 Pisał o tym w liście [99] 11 maja 1937 r., czyli na miesiąc przed zamilknięciem. Ostatni list ma numer 103 z 18-20 czerwca 1937 r. i zawiera jego analizy matematyczne. Nie zaangażowano go więcej do prac doświadczalnych czy badawczych.

161 Od października 1937 r. do lutego 1938 r. na mocy wyroków „trojki NKWD” w obwodzie Leningradzkim skazano na śmierć w 1825 więźniów. Potem więźniów pozba-wiano nazwisk, nadając tylko numery. Por. Павел Васильевич Флоренский, Соловки:

монастырь – лагерь – музей – монастырь, w: tenże, «… пребывает вечно». Письма П.А.Флоренского, Р.Н.Литвинова, Н.Я.Брянцева и А.Ф.Вангенгейма из Соловецкого лагеря особого назначения Юрий Пущаев в четырех томах, Москва,

Международ-ный Центр Рерихов Мастер-Банк, 2011, t. 2, s. 153. Wywiad z: igumenem Andronikiem, Андроник игумен, Творчество отца Павла Флоренского…, [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://www.foma.ru/tvorchestvo-otcza-pavla-florenskogo-byilo-ukoreneno-v-pravoslavii.html

162 W tamtym czasie był to Leningrad.

52 ŻYCIORYS

ku domaga się dalszych prac badawczych. Ojciec Paweł stworzył podwaliny pod wielki system teocentryczny z uwzględnieniem osiągnięć filozofii, psy-chologii, językoznawstwa i kulturoznawstwa.

53

Rysunek 2. Akt zgonu Pawła A. Fłorenskiego CZAS ZSYŁKI I ŚMIERĆ

54 DROGA KU PRAWDZIE

Paweł Fłorenski w 1934 roku https://en.wikipedia.org/wiki/Pavel_ Florensky

Angielskojęzyczna mapa ukazująca położenie Wysp Sołowieckich

https://en.wikipedia.org/wiki/ Solovki_prison_camp

Pamiątkowy medal o budowie Bajkalsko Amurskiej Magistrali; wymieniona jest miejscowość Skoworodino, gdzie był zesłany o. Paweł Fłorenski

https://ru.wikipedia.org/wiki /%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%B-B%D0%BE-%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D1%81%D0 %BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%B8 %D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C#/media/ File:RR5115-0096R.jpg

55