Jan Duraj*
INKLUZYJNE PODEJĝCIE DO ZARZĄDZANIA KAPITAŁEM GIEŁDOWYCH SPÓŁEK AKCYJNYCH
1. WPROWADZENIE
Giełdowe spółki akcyjne zajmują szczególne miejsce na arenie działalnoĞci gospodarczej z uwagi m. in. na pełnione przez nie funkcje na rynku kapitało-wym oraz ich wpływ na rozwój gospodarki Ğwiatowej. Owa szczególna cecha rynku Ğrodków finansowych odkreĞlona jest rosnącymi rozmiarami i znaczeniem krajowych i transgranicznych przepływów Ğrodków finansowych w kształtowa-niu krajowego i miĊdzynarodowego rynku kapitałowego. Ich wyjątkowoĞü wy-nika takĪe z rosnącej roli i znaczenia przepływów kapitałowych w skali miĊdzy-narodowej, które przyjmują postaü głównie inwestycji bezpoĞrednich, inwestycji poĞrednich oraz kredytów i poĪyczek.
Przepływy kapitałowe zdeterminowane są w znaczącym stopniu osiąganą i oczekiwaną stopą zwrotu z zaangaĪowanego kapitału na rynkach działalnoĞci przedsiĊbiorstw. Nie jest to tylko rynek produktów rzeczowych, lecz takĪe rynek Ğrodków finansowych przeznaczonych na cele inwestycyjne. W pierwszym przypadku, oczekiwana i osiągana stopa zwrotu z zaangaĪowanego kapitału odnosi siĊ głównie do rentownoĞci operacyjnej aktywów całkowitych. W drugim przypadku – do stopy zwrotu z kapitału własnego przy akceptowalnym poziomie ryzyka. Te dwie miary, aczkolwiek nie wypełniają podstawowego zbioru kryte-riów i mierników oceny, mają uniwersalny charakter i zajmują waĪną pozycjĊ na liĞcie podstawowych mierników oceny efektywnoĞci ekonomicznej działal-noĞci przedsiĊbiorstw. Ów uniwersalny charakter miernika stopy zwrotu z zaan-gaĪowanego kapitału odzwierciedla siĊ w ocenie kapitału ludzkiego i kapitału społecznego przedsiĊbiorstwa.
Zasadniczym celem artykułu jest zwrócenie uwagi na potrzebĊ inkluzyjnego zarządzania kapitałem ekonomicznym, ludzkim i społecznym publicznymi spół-kami akcyjnymi. Zapowiedziany cel opracowania dotyczy fragmentu bardzo rozległego i zarazem złoĪonego wielo- i interdyscyplinarnego problemu, który
*
Prof. dr hab., profesor zwyczajny w Katedrze Analizy i Strategii PrzedsiĊbiorstwa UŁ. [29]
obejmuje nie tylko kwestie ekonomiczne, społeczne i techniczne. W jego spek-trum znajdują siĊ równieĪ zagadnienia naleĪące do psychologii, aksjologii i kul-tury.
Dla realizacji celu opracowania sformułowana została hipoteza badawcza, stwierdzająca, Īe realna potrzeba inkluzyjnego podejĞcia w zarządzaniu kapita-łem giełdowych spółek akcyjnych wywołuje koniecznoĞü odpowiedniego i od-powiedzialnego kształtowania nie tylko kapitału ekonomicznego, lecz takĪe odpowiednio zrównowaĪonego kapitału ludzkiego i kapitału społecznego. Praw-dopodobnie teza ta jest równie atrakcyjna i waĪna w odniesieniu do kaĪdego przedsiĊbiorstwa.
Wybór do rozwaĪaĔ giełdowych spółek kapitałowych uzasadniony jest jed-nak specyfiką tego rodzaju jednostek gospodarczych. Są to bowiem organizacje gospodarcze posiadające duĪy kapitał finansowy i znaczący kapitał zaufania społecznego. Wywierają one istotny wpływ na wzrost i rozwój gospodarczy oraz społeczny. Są najczĊĞciej duĪymi przedsiĊbiorstwami o złoĪonej strukturze or-ganizacyjnej, produktowej i rynkowej. Nadto, jak Īadne inne przedsiĊbiorstwo, są naraĪone na bardzo wysokie ryzyko działalnoĞci gospodarczej.
W opracowaniu zwrócona została przede wszystkim uwaga na kapitał spo-łeczny przedsiĊbiorstwa, którego charakterystyka tworzy główną oĞ uzasadnie-nia równowaĪnoĞci wszystkich form kapitału przedsiĊbiorstwa, bez z góry przy-jĊtego załoĪenia o dominującej formie któregoĞ z tych kapitałów, tj. kapitału ekonomicznego, kapitału ludzkiego i kapitału społecznego.
Opracowanie składa siĊ z dwóch czĊĞci. W czĊĞci pierwszej przedstawione zostały problemy pojĊcia i rodzajów kapitału przedsiĊbiorstwa. W czĊĞci drugiej ma miejsce analiza rodzaju, Ĩródeł i funkcji kapitału społecznego przedsiĊbior-stwa.
2. POJĉCIE I RODZAJE KAPITAŁU PRZEDSIĉBIORSTWA
PojĊcie kapitału nie naleĪy do okreĞleĔ jednoznacznych. Jest ono formuło-wane i analizoformuło-wane z róĪnych perspektyw. Wszystkie one pozostają w okreĞlo-nej relacji z sobą, tworząc okreĞloną konfiguracjĊ kapitałów, umoĪliwiającą dostĊp do korzyĞci i partycypacjĊ w nich oraz ich przekształcanie w inne formy. Generalnie biorąc, w perspektywie ekonomicznej moĪna mówiü o kapitale jako zasobie homogenicznym, który przybiera uniwersalną postaü długookreso-wego czynnika produkcji1 i który posiada zdolnoĞü zmiany w czasie i terytorial-nego przemieszczania siĊ.
1
M. J a n i c k a, Liberalizacja przepływów kapitałowych w gospodarce Ğwiatowej. Przypadek Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ŁódĨ 2010, s. 57.
Kapitał ekonomiczny jest traktowany takĪe jako jeden z czynników produk-cji, który jest niezbĊdny do rozpoczĊcia, kontynuacji i rozwoju działalnoĞci go-spodarczej. Czynnikowe ujĊcie kapitału ekonomicznego pozwala wyróĪniü za-warte w nim dobra materialne, dobra niematerialne i zasoby finansowe. KaĪde z nich stanowi wyodrĊbnioną całoĞü o zróĪnicowanych funkcjach oraz struktu-rach i wzajemnych powiązaniach. Na dobra materialne składają siĊ m. in. ma-szyny i urządzenia produkcyjne, Ğrodki transportu, wyposaĪenie techniczne oraz wytworzone produkty rzeczowe. Dobra niematerialne zawierają patenty, wzory, wynalazki, licencje, know-how, znak firmowy, reputacjĊ, kapitał ludzki. Zasoby finansowe są zagregowaną wartoĞcią gotówki, niegotówkowych kredytów ban-kowych i innych zobowiązaĔ oraz krótko i długoterminowych papierów warto-Ğciowych. Zdecydowana wiĊkszoĞü wyspecyfikowanych składników kapitału ekonomicznego przedsiĊbiorstwa znajduje wyraz w bilansie przedsiĊbiorstwa.
Do wyjątkowego kapitału przedsiĊbiorstwa naleĪy kapitał zasobów ludz-kich, zwany takĪe kapitałem ludzkim. Jest on jedną z form kapitału intelektual-nego, który decyduje o budowaniu i utrwalaniu przewagi konkurencyjnej. Nie jest on wkomponowany do finansowego bilansu przedsiĊbiorstwa, lecz posiada z nim trwały i silny związek, wyraĪający siĊ m. in. w technicznym uzbrojeniu pracy Īywej, wydajnoĞci pracy, jej jakoĞci i wartoĞci dodanej dla klienta. Kapitał intelektualny obecny jest zarówno w działalnoĞci regulacyjnej, jak i rzeczowej przedsiĊbiorstwa. Jest on bowiem niematerialnym zasobem złoĪonym z wiedzy, umiejĊtnoĞci i zdolnoĞci pracownika do tworzenia nowych wartoĞci2. Od sku-tecznoĞci i efektywnoĞci działaĔ rzeczowych i regulacyjnych pracowników i kierownictwa przedsiĊbiorstwa zaleĪą koszty i wyniki finansowe całej jednost-ki gospodarczej. Rozwój kapitału ludzjednost-kiego przedsiĊbiorstwa wpływa na kapitał ekonomiczny oraz kapitał społeczny i odwrotnie.
PrzedsiĊbiorstwa, inwestując na przykład w kapitał ekonomiczny, takĪe in-westują w kapitał ludzki i społeczny. Jednak– jak wskazuje D. Walczak-Duraj:
SpoĞród trzech form kapitału: kapitału finansowego i rzeczowego, zasobów ludzkich oraz kapitału społecznego, ten ostatni jest w najmniejszym stopniu dostĊpny obserwacji i pomiarowi, gdyĪ jest właĞciwoĞcią relacji miĊdzyjednostkowych3.
Bank ĝwiatowy postrzega kapitał społeczny jako krytyczny zasób dla zła-godzenia ubóstwa i trwałego rozwoju ludzi oraz ekonomicznego rozwoju gospo-darki Ğwiatowej4. Kapitał społeczny ma bowiem właĞciwoĞci konwersji w kapi-tał ludzki i w kapikapi-tał ekonomiczny i stąd moĪe byü czynnikiem wzrostu gospo-darczego, ułatwiając skuteczną i efektywną współpracĊ. Kapitały te róĪnią siĊ
2
M. J u c h n o w i c z (red.), Elastyczne zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacji wiedzy, Difin, Warszawa 2007, s. 19.
3
D. W a l c z a k - D u r a j, Socjologia dla ekonomistów, PWE, Warszawa 2010, s. 87.
4
W. D o l f s m a, Ch. D a n n r e u t h e r, Subjects and Boundaries: Contesting Social Capital – Based Policies, „Journal of Economic Issues” 2003, Vol. 37, Issue 2, s. 407.
jednak miedzy sobą. Tym samym inwestowanie w te kapitały nie jest procesem jednorodnym ze wzglĊdu na rodzaje i wielkoĞci stosowanych Ğrodków, tworzo-nych warunków ich kreacji, uĪytych sposobów i otrzymatworzo-nych efektów inwesto-wania.
Kapitał ekonomiczny, w odróĪnieniu od kapitału społecznego, nie jest do-brem publicznym i przeto, bĊdąc wyodrĊbnionym dodo-brem słuĪącym działaniom okreĞlonych jednostek, moĪe byü przedmiotem transakcji, zmieniaü swoją war-toĞü, podlegaü procesom spekulacji itp. Odmienne cechy przejawia kapitał spo-łeczny. Kapitał społeczny istnieje przez ludzkie działania, ale nie jest dla nich celem samym w sobie. Tym samym nie funkcjonuje on w zbiorowej Ğwiadomo-Ğci jako wyodrĊbnione dobro społeczne.
PojĊcie kapitału społecznego nie jest rozumiane jednakowo i analiza litera-tury przedmiotu odnotowuje w tym wzglĊdzie wystĊpowanie znacznych róĪnic w jego zdefiniowaniu i zarazem interpretacji. Wszystkie one wskazują na kapitał społeczny jako złoĪoną wielowymiarową koncepcjĊ, która wpisuje siĊ w aktual-ny i coraz waĪniejszy nurt badaĔ m. in. nad corporate governance.
Generalnie biorąc, moĪna wyróĪniü piĊü nastĊpujących przełomowych i za-razem podstawowych definicji i podejĞü do kapitału społecznego. Sformułowane zostały one przez: P. Bourdieu, R. Burta, J. Colemana F. FukuyamĊ i R. Putna-ma.
P. Bourdieu za kapitał społeczny uznał:
( …) sumĊ zasobów aktualnych i potencjalnych, które naleĪą siĊ jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomoĞci, uznania wzajemnego5.
Kapitał społeczny jest jedną z form kapitału, który złoĪony jest równieĪ z kapitału ekonomicznego, kapitału kulturowego oraz kapitału symbolicznego, który jest niezbĊdny dla legitymizacji istnienia i posiadania wymienionych wy-Īej trzech form kapitału.
R. Burt definiuje społeczny kapitał jako relacje z innymi – przyjaciółmi, ko-legami i bardziej generalnie utoĪsamia go z kontaktami przez które mogą oni otrzymaü szanse na wykorzystanie swego finansowego i społecznego kapitału6.
J. Coleman wskazuje, Īe kapitał społeczny musi byü okreĞlony przez swe funkcje i jest tworzony, gdy relacje miĊdzy osobami zmieniają sposób, który ułatwia działanie7. To podejĞcie funkcjonalne do kapitału społecznego
5
P. B o u r d i e u, J. W a c q u a n t, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 104–105, [za:] K. Z a j d a, Nowe formy kapitału społecznego wsi. Studium przypadku lokalnych grup działania z Województwa Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ŁódĨ 2011, s. 10.
6
R. S. B u r t, Structural Holes: The Social Structure of Competition, Harvard University Press, Cambridge 1992, s. 9.
7
J. S. C o l e m a n, Foundation of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge 1990, s. 304, [za:] K. Z a j d a, op. cit., s. 11.
towane przez J. Colemana wyraĨnie zostało wyeksponowane w co najmniej dwóch pełniejszych jego okreĞleniach:
a) kapitał społeczny jest zbiorem zmiennych zaufania, norm i wiĊzi miĊdzy ludĨmi, poprawiających ich sprawnoĞü działania i ułatwiających stworzenie wspólnoty społecznej8 oraz w
b) obszerniejszej nastĊpującej jego charakterystyce:
Kapitał społeczny definiowany jest przez jego funkcjĊ. Nie jest to jakaĞ jedna jakoĞü (entity), ale wiele róĪnych jakoĞci, które mają dwie cechy wspólne: wszystkie stanowią jakiĞ aspekt struktury społecznej i ułatwiają one pewne działania jednostek znajdujących siĊ w tej strukturze. Podobnie jak inne formy kapitału, tak i kapitał społeczny jest produktywny umoĪliwiając osiąganie pewnych celów, które nie byłyby moĪliwe do osiągniĊcia, gdyby go brakowało9.
J. Coleman10 i R. S. Burt wskazują, Īe społeczny kapitał nie jest ulokowany w samych aktorach, lecz w wiĊziach z innymi aktorami. R. S. Burt dowodzi Īe Īaden gracz nie ma wyłącznego prawa do społecznego kapitału.
JeĞli ty lub twój partner wycofują siĊ z relacji powiązania miĊdzy nimi ulegają rozwiązaniu11.
F. Fukuyama postrzega kapitał społeczny jako:
(…) zestaw nieformalnych wartoĞci i norm etycznych wspólnych dla członków okreĞlonej grupy i umoĪliwiających im skuteczne współdziałanie12.
ħródłem kapitału społecznego jest dla F. Fukuyamy zaufanie społeczne i kapitał ten nie jest oparty na wystĊpujących cechach indywidualnych, osobo-woĞciowych, lecz na wystĊpowaniu cech społecznych. Stąd teĪ róĪni siĊ od in-nych form kapitału ludzkiego tym, Īe jest tworzony i przekazywany za poĞred-nictwem mechanizmów kulturowych: religii, tradycji, historycznego nawyku13.
R. Putnam analizuje społeczny kapitał jako wyróĪniającą cechĊ organizacji społeczeĔstwa w postaci zaufania, norm i sieci, które mogą poprawiü efektyw-noĞü społeczną przez ułatwienie działaĔ koordynacyjnych14. Tym samym
8
J. C o l e m a n, Social Capital in the Creation of Human Capital, „American Journal of So-ciology” 1988, nr 98 (dodatek), [za:] K. Z a j d a, op. cit., s. 11.
9
J. C o l e m a n, , Foundation…, op. cit., s. 300, [za:] K. Z a j d a, op. cit, s. 11.
10
J. C o l e m a n, Foundation…, op. cit., s. 285, [za:] Y. K i m, A. A. C a n n e l l a J r., To-wards a Social Capital Theory of Director Selection, „Corporate Governance” 2008, Vol. 16, No. 4, s. 283.
11
R. S. B u r t, op. cit., s. 58.
12
F. F u k u y a m a, Kapitał społeczny, [w:] L. E. H a r r i s o m, S. P. H u n t i n g t o n (red.), Kultura ma znaczenie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, PoznaĔ 2003, s. 163.
13
F. F u k u y a m a, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Nau-kowe PWN, Warszawa 1998, s. 37, [za:] D. W a l c z a k - D u r a j, op. cit., s. 89–90.
14
R. P u t n a m, The Prosperous Community: Social Capital and Public Life, „American Pro-spect” 1993, No. 13, s. 167, [za:] Y. K i m, A. A. C a n n e l l a J r., op. cit., s. 283.
ziom kapitału społecznego jest okreĞlony przez powiązania miĊdzy jednostkami – sieci społeczne, normy wzajemnoĞci oraz wyrastające z nich zaufanie15.
Istniejąca złoĪonoĞü kategorii kapitału społecznego sprawia, Īe determinan-ty społecznego kapitału na poziomie jednostkowym nie zawsze mogą okreĞlaü społeczny kapitał na poziomie społeczeĔstwa16.
S. Bowles, H. Gintis i M. Osborne wskazują, Īe wyraĪenie społeczny kapitał powinno byü zastąpione koncepcją wspólnoty – community, które koncentruje siĊ na tym raczej, co ludzie robią, a nie zaĞ co ludzie posiadają17.
Nadto kapitał społeczny nie jest – jak wskazuje J. Coleman18 – redukowany i nie jest zuĪywany, choü jego poziom ulega zmianie na co wskazują choüby procesy dezorganizacji, alienacji itp.
Kapitał społeczny, podobnie jak kapitał ekonomiczny, jest swoistego rodza-ju wartoĞcią zasobów, wynikającą z uczestnictwa w sieci19. To spostrzeĪenie, iĪ związki i społeczne sieci są wartoĞciowym zasobem, ułatwia rozpoznanie i kre-owanie działaĔ kształtujących wartoĞü kapitału społecznego i jego powiązania z wartoĞcią kapitału ludzkiego i wartoĞcią kapitału ekonomicznego przedsiĊbior-stwa. Sam kapitał społeczny posiada równieĪ zdolnoĞü do tworzenia wartoĞci kapitału ekonomicznego.
WartoĞcią ekonomiczną kapitału społecznego jest na przykład wielkoĞü zmniejszonego kosztu realizacji zadania produkcyjnego przez młodszego pra-cownika produkcyjnego wskutek uczestnictwa w klubie poszukiwaczy sposo-bów i technik racjonalizacji pracy, czy teĪ zmniejszony koszt pobranej prowizji bankowej przedsiĊbiorstwu pełniej i efektywniej wpisującemu siĊ swoją działal-noĞcią komercyjną w realizacjĊ celów i zasad społecznej odpowiedzialnoĞci biznesu.
F. Fukuyama podkreĞla, Īe wspólnota podzielanych norm, wartoĞci oraz za-ufanie społeczne powodują obniĪenie kosztów transakcyjnych na skutek braku
15 R. P u t n a m, Samotna gra w krĊgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 33.
16 E. L. G l a e s e r, D. L a i b s o n, B. S a c e r d o t e, An Economic Approach to Social Capital,
„The Economic Journal”, November 2002, Vol. 112, s. 439. Np. rozwaĪając stereotyp tzw. sprze-daĪy cytrynowej samochodu przez sprzedawcĊ, który posiada duĪo indywidualnego kapitału spo-łecznego uwidaczniającego siĊ w umiejĊtnoĞci sprzedaĪy gorszego jakoĞciowo produktu naiwne-mu klientowi, lecz który generuje małą sieü kapitału społecznego z uwagi na jego negatywny zewnĊtrzny kapitał społeczny.
17
S. B o w l e s, H. G i n t i s i M. O s b o r n e, The Determinants of Earnings: A Behavioral Approach, „Journal of Economic Literature” 2001, Vol. 39(4), s. 1137, [w:] E. L. G l a e s e r, D. L a i b s o n, B. S a c e r d o t e, op. cit., s. 437–458.
Autorzy ci wskazują takĪe, Īe społeczne sprawnoĞci, umiejĊtnoĞci są waĪnym subkomponen-tem indywidualnego ludzkiego kapitału. Ich zdaniem nauka, szkolenia odgrywają centralną rolĊ w rozwijaniu tych umiejĊtnoĞci.
18
J. C o l e m a n, Perspektywa racjonalnego wyboru w socjologii ekonomicznej, [w:] A. J a -s i Ĕ -s k a - K a n i a, L. N i j a k o w -s k i, J. S z a c k i, M. Z i ó ł k o w -s k i (red.), W-spółcze-sne teorie socjologiczne, t. 1, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 161.
19
koniecznoĞci ich stanowienia20 oraz Īe akceptowane i realizowane normy i war-toĞci sprzyjają niwelowaniu odsetka członków zbiorowoĞci uchylających siĊ od wykonywania obowiązków na rzecz ogółu21.
3. RODZAJE, ħRÓDŁA I FUNKCJE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
ħródła kapitału społecznego tkwią w podstawowych procesach zachowania społecznego, czyli w zachowaniach, które mają miejsce, gdy co najmniej dwie osoby kontaktują siĊ z sobą22, wymieniają okreĞlone produkty i usługi23 i przez to dochodzi do wymiany ekonomicznej i wymiany społecznej.
Wymiana społeczna dotyczy dobrowolnych działaĔ jednostek motywowa-nych ze strony inmotywowa-nych wzajemnoĞcią, które zgodnie z oczekiwaniem mają one wywołaü24. W wymianie społecznej ma miejsce wystĊpowanie zobowiązaĔ nie-okreĞlonych, których spełnienie nie jest obarczone przymusem odwzajemnienia ze strony jednostki przyjmującej pomoc, produkty czy nawet zaproszenie do taĔca. JednakĪe zaufanie jest warunkiem niezbĊdnym do zaistnienia i rozwoju wymiany społecznej.
P. Blau podkreĞla, Īe:
Wymiana społeczna pociąga za sobą zobowiązanie nie okreĞlone, których wypełnienie zaleĪy od zaufania, poniewaĪ w braku wiąĪącej umowy nie moĪna ich wymusiü25.
WartoĞci i normy są instrumentami tworzenia, rozwoju i umacniania miany społecznej. Nakładają one okreĞlone ograniczenia na uczestników wy-miany, tworząc porządek społeczny zorientowany na interesy wszystkich zaan-gaĪowanych stron26. SpostrzeĪenie to wskazuje nie tylko na integralny związek kapitału ekonomicznego z kapitałem ludzkim i kapitałem społecznym, lecz takĪe na relacje miĊdzy przedsiĊbiorstwem a jego otoczeniem. Są one obecne w coraz czĊĞciej przywoływanym modelu ładu korporacyjnego, w którym zawiera siĊ swoisty dualizm filozofii i praktyki zarządzania przedsiĊbiorstwem. Dualizm ten uwidacznia siĊ m. in. w postrzeganiu celów przedsiĊbiorstwa w perspektywie właĞcicielskiej i w perspektywie interesariuszy. W pierwszym przypadku,
20
F. F u k u y a m a, Zaufanie..., op. cit., s. 39.
21
Ibidem, s. 183.
22
G. H o m a n s, Podstawowe procesy społeczne, [w:] A. J a s i Ĕ s k a K a n i a, L. N i j a -k o w s -k i, J. S z a c -k i, M. Z i ó ł -k o w s -k i (red.), op. cit., s. 72.
23
P. B l a u, Wymiana społeczna, [w:] A. J a s i Ĕ s k a K a n i a, L. N i j a k o w s k i, J. S z a c -k i, M. Z i ó ł -k o w s -k i (red.), op. cit., s. 82.
24
Ibidem, s. 84.
25
Ibidem, s. 90–91.
26
P. B l a u, WartoĞci poĞredniczące w wymianie w strukturach złoĪonych, [w:] A. J a s i Ĕ -s k a - K a n i a, L. N i j a k o w -s k i, J. S z a c k i, M. Z i ó ł k o w -s k i (red.), op. cit., -s. 94 i 95.
siĊbiorstwo jest traktowane jako instrument kreowania wartoĞci dla właĞcicieli, w drugim zaĞ jako narzĊdzie i sposób korzystnej współpracy najwaĪniejszych zewnĊtrznych interesariuszy z przedsiĊbiorstwem, w której podejmowanie, re-alizacja i kontrola decyzji opiera siĊ na wzajemnym zaufaniu oraz przestrzega-niu okreĞlonych norm i wartoĞci. Jest to pluralistyczna perspektywa podejĞcia
stakeholders’owego, która odzwierciedla siĊ m. in. troskĊ o realizacjĊ
społecz-nej odpowiedzialnoĞci spółki, ład korporacyjny czy teĪ kreowanie wartoĞci przedsiĊbiorstwa na zasadzie wzajemnej odpowiedzialnoĞci i społecznej warto-Ğci spółki. Jest ona podnoszona i rozwijana takĪe w badaniach nad zrównowaĪo-nym rozwojem zapewniającym równowagĊ ekonomiczna, społeczną oraz ekolo-giczną27.
Tą pluralistyczną wizjĊ podejĞcia stakeholders’owego moĪemy znaleĨü w koncepcji corporate governance, którą A. Samborski traktuje jako nowocze-sną wizjĊ przedsiĊbiorstwa, które nie lekcewaĪy dobra interesariuszy, poszuku-jąc Ĩródeł przewagi konkurencyjnej i wzrostu jej wartoĞci28.
W kontekĞcie tej wypowiedzi dodatkowego znaczenia nabiera podzielany przez tego autora pogląd W. Czakona, Īe corporate governance wyraĪa umie-jĊtnoĞü efektywnego współdziałania z innymi i staje siĊ odrĊbną kompetencją przedsiĊbiorstwa, a jej czĊĞcią jest zdolnoĞü właĞciwego doboru mechanizmów koordynacji sieci29. Tym samym w tym znaczeniu corporate governance trakto-wany jest jako refleksywny proces samoorganizacji niezaleĪnych podmiotów zaangaĪowanych w złoĪone relacje wzajemnych zaleĪnoĞci. Ta niezaleĪnoĞü podmiotów gospodarczych odzwierciedla siĊ takĪe w koncepcji i praktyce spo-łecznej odpowiedzialnoĞci przedsiĊbiorstwa. PrzedsiĊbiorstwa w sposób dobro-wolny decydują o przyczynianiu siĊ do powstania lepszego społeczeĔstwa i czystszego Ğrodowiska30. Owa dobrowolnoĞü realizacji zasad społecznej odpo-wiedzialnoĞci przedsiĊbiorstwa moĪe byü Ĩródłem swoistej dysharmonii działal-noĞci zarządczej, wywołanej nie tylko stosowaniem róĪnych metod ich realiza-cji, lecz takĪe odmiennym postrzeganiem potrzeby równowaĪenia interesów wszystkich interesariuszy.
JeĞli wskaĪemy choüby na wysoką skutecznoĞü i efektywnoĞü wpływu kon-cepcji i praktyki zarządzania wartoĞcią kapitału ludzkiego na wyniki ekono-miczne i zdolnoĞü przedsiĊbiorstwa do konkurowania w globalizującym siĊ
27
Zob. m. in. P. B a r t k o w i a k (red.), ZrównowaĪony rozwój organizacji a relacje z intere-sariuszami, Zeszyty Naukowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomiczngo w Poznaniu, PoznaĔ 2011.
28
A. S a m b o r s k i, Nadzór korporacyjny a społeczna odpowiedzialnoĞü przedsiĊbiorstwa, [w:] J. Pyka (red.), NowoczesnoĞü przemysłu i usług. Dynamika zmian w polskim przemyĞle i usługach, TNOiK, Katowice 2011, s. 382.
29
W. C z a k o n, Koordynacja sieci – wieloraka forma organizacji współdziałania, [w:] A. S a m b o r s k i, Governance w przedsiĊbiorstwie w kontekĞcie społecznej odpowiedzialnoĞci, „Przegląd Organizacji” 2012, nr 1, s. 14.
30
Ğwiecie działalnoĞci ludzkiej, to z pewnoĞcią moĪna mówiü o potrzebie zrów-nowaĪonego łączenia podejĞcia ekonomicznego i społecznego w zarządzaniu przedsiĊbiorstwem. Asymetria rozwoju rozpatrywanych składników kapitału przedsiĊbiorstwa moĪe doprowadziü do nadmiernych napiĊü wewnĊtrznych i zewnĊtrznych w działalnoĞci spółek.
Asymetria rozwoju pojawiaü siĊ moĪe w formie osiągniĊtego wzrostu war-toĞci kapitału ludzkiego bez skutku dla wzrostu gospodarczego. Tego rodzaju przypadek wskazywaü moĪe na swoistego rodzaju marnotrawstwo zwiĊkszone-go zasobu wiedzy pracownika, który nie został ani zauwaĪony, ani teĪ nie został wykorzystany przez przedsiĊbiorstwo. O wzroĞcie gospodarczym wywołanym zarówno wzrostem kapitału ludzkiego, jak i kapitału społecznego moĪna mówiü, gdy ma miejsce wzrost wspólnotowy31.
To spostrzeĪenie posiada duĪe znaczenie dla skutecznoĞci i efektywnoĞci zarządzania kapitałami przedsiĊbiorstwa i tym samym dla kształtowania jego struktury. Z pewnoĞcią, im bardziej kapitał przedsiĊbiorstwa jest rozproszony tym trudniejszy jest do zintegrowania i zaktywizowania.
B. Jamka, podkreĞla za J. CzapiĔskim32, Īe:
(…) Polska rozwija siĊ w modelu molekularnym a nie wspólnotowym: Īyjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiernie nieefektywnej wspólnoty33.
Wydaje siĊ, Īe tego rodzaju sytuacja wystĊpuje na poziomie jednostek go-spodarczych. PrzyjĊcie tej tezy oznacza, Īe sytuacja ta znajduje wyraz we wzro-Ğcie indywidualnej sprawnoĞci i efektywnoĞci działaĔ wynikających m. in. ze wzrostu kompetencji pracowniczych, ponoszenia coraz wyĪszych wydatków w rozwój kapitału ludzkiego itp.
Cechą charakterystyczną inwestycji w kapitał ludzki jest wyraĨnie adreso-wany ich charakter i zarazem komplementarny wzglĊdem inwestycji w kapitał społeczny. Nie moĪna bowiem inwestycji w kształtowanie kreatywnoĞci i przed-siĊbiorczoĞci ludzkiej oderwaü od rozwoju zaufania, sieci współdziałania ludz-kiego oraz norm i wartoĞci. Co wiĊcej, w przywołanych perspektywach opisu kapitału społecznego znajduje siĊ wielowymiarowa koncepcja, której bardziej dotykalne i mierzalne wyraĪenie znajduje w zmieniającym siĊ kształcie i roz-miarze sieci miĊdzypersonalnych relacji.
31
B. J a m k a, Efekt synergiczny powiązaĔ poziomych – kapitał społeczny w przedsiĊbior-stwie, [w:] R. B o r o w i e c k i, T. R o j e k (red.), Procesy formowania wiĊzi organizacyjnych we współczesnej gospodarce. Integracja – Kooperencja – Klastering, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011, s. 70.
32
J. C z a p i Ĕ s k i, Molekularny rozwój Polski, [w:] J. S z o m b u r g (red.), Modernizacja Polski. Kody kulturowe i mity, Instytut BadaĔ nad Gospodarką Rynkową, GdaĔsk 2008, s. 96 i 98, [za:] B. Jamka, op. cit., s. 70.
33
Sieci mogą odgrywaü podwójną rolĊ w ekonomicznym rozwoju przedsiĊ-biorstwa i dobrobycie społecznym. Z jednej strony, są Īyzną glebą dla wy-kształcenia zaufania i podzielanych wartoĞci, które obniĪają koszty monitoro-wania i ułatwiają transakcje. Z drugiej strony, powtarzalne interakcje miĊdzy grupami członków wzmacniają dyfuzje informacji, wiedzy i podnoszą znacze-nie reputacji w kształtowaniu wartoĞci obu tych kapitałów. Stąd teĪ, zwiĊksze-nie relacji opartych na zaufaniu obniĪyü moĪe przeciĊtny koszt transakcji, po-dobnie jak wzrost rzeczowego kapitału wywołaü moĪe zmniejszenie przeciĊt-nego kosztu produkcji.
Sieci mogą równieĪ tworzyü niekorzystne zjawiska i procesy. Członkowie grupy mogą uĪywaü swych wiĊzi jako Ğrodków do realizacji wąskich sekretnych interesów i organizacje mogą lobbowaü na rzecz interesów okreĞlonych grup i/lub osób. Tego rodzaju sytuacja wzmagaü moĪe potrzebĊ wzmocnienia spo-łecznych form monitoringu i kontroli działalnoĞci przedsiĊbiorstwa oraz multi-plikacji mechanizmów koordynacji opartych na kontraktach, regulaminach, umowach i innych regulacjach prawnych.
Sieci przedsiĊbiorstwa stanowią jednak jedno z podstawowych narzĊdzi kształtowania ekonomicznego rozwoju społeczeĔstwa i tym samym wartoĞci przedsiĊbiorstwa. Ich charakter i struktura zaleĪą m.in. od dominacji okreĞlone-go rodzaju charakteru społeczneokreĞlone-go kapitału przedsiĊbiorstwa.
Generalnie biorąc, moĪna wyróĪniü dwa nastĊpujące rodzaje kapitału łecznego przedsiĊbiorstwa, a mianowicie: wewnĊtrzny i zewnĊtrzny kapitał spo-łeczny. Ten podział kapitału społecznego wynika z odmiennych funkcji wypeł-nianych przez niego.
Przedstawione w tab. 1 rodzaje, Ĩródła i funkcje kapitału społecznego wska-zują, Īe wewnĊtrzny kapitał społeczny pełni funkcjĊ integracyjną i jego rozwój wiąĪe siĊ z poprawą wewnĊtrznych efektów i warunków działania przedsiĊbior-stwa. Natomiast zewnĊtrzny kapitał społeczny tworzy pomost miĊdzy przedsiĊ-biorstwem i jego otoczeniem zewnĊtrznym, spajając jego działalnoĞü z potrze-bami społeczeĔstwa i tworząc jednoczeĞnie warunki realizacji zrównowaĪonego rozwoju społecznego.
OkreĞlenie społeczny kapitał integrujący przedsiĊbiorstwa moĪe posiadaü takĪe negatywną konotacjĊ. Taka jego ocena odnosiü siĊ moĪe relatywnie do małych krĊgów homogenicznych ludzi, którzy nie kooperują z innymi ludĨmi spoza grupy. KaĪda działalnoĞü zorientowana na ochronĊ i konsolidacjĊ wyizo-lowanej grupy moĪe byü ograniczeniem dla jej członków i choü bĊdąc kierowa-ną przez wewnĊtrzne normy moralne, zaufanie i wzajemnoĞü moĪe byü nega-tywnie oceniana przez szerszą społecznoĞü i społeczeĔstwo.
T a b e l a 1 Rodzaje, Ĩródła i funkcje kapitału społecznego
Kapitał społeczny
rodzaj Ĩródła funkcje
WewnĊtrzny kapitał społecz-ny – kapitał in-tegracyjny
Związki i zobowiązania z innymi ludĨmi we-wnątrz przedsiĊbior-stwa
Integrowanie:
− członków organizacji wokół realizowa-nych celów i zadaĔ
− kształtowanie proaktywnych postaw i zaangaĪowania w rozwój działalnoĞci przedsiĊbiorstwa
− wzmocnienie zaufania oraz współpracy członków organizacji
− wzmocnienie skutecznoĞci i efektywnoĞci pracy
− obniĪenie kosztów pracy i produkcji − wzrost zaangaĪowania i
odpowiedzialno-Ğci członków organizacji ZewnĊtrzny kapi-tał społeczny – kapitał pomo-stowy Związki i zobowiązania wynikające z ze-wnĊtrznych kontaktów organizacji z róĪnymi jednostkami otoczenia zewnĊtrznego, inwesto-rami, konsumentami, dostawcami, polityka-mi, władzą prawną, władzą polityczną itp.
− kształtowanie zewnĊtrznych warunków efektywnej współpracy
− umacnianie pozycji w Ğrodowisku − przenoszenie informacji i tworzenie
koop-tacji
− dostarczanie korzyĞci dla posiadaczy i organizacji
− tworzenie warunków wzrostu zaangaĪo-wania przedsiĊbiorstwa w rozwiązywanie problemów Ğrodowiskowych i społecz-nych
ħr ó d ł o: opracowanie własne.
PojĊcie pomostowego kapitału społecznego obejmuje horyzontalne wiĊzi kształtujące heterogeniczne grupy ludzi i organizacji z róĪnych Ğrodowisk. Ter-min ten odnosi siĊ takĪe do zdolnoĞci sieci do kreowania mostów łączących przedsiĊbiorstwa i grupy społeczeĔstwa, które w inny sposób nie weszłyby w kontakt. Pomostowy kapitał społeczny przedsiĊbiorstwa tworzy pozytywny efekt w postaci dyfuzji informacji i zaufania i w ten sposób wzmacnia i rozwija transakcje i działalnoĞü gospodarczą.
PrzedsiĊbiorstwa, zgodnie z teorią zasobową, dziĊki kapitałowi pomosto-wemu poszukują korzystnych ekonomicznie Ĩródeł kapitału i minimalizują swo-ją zaleĪnoĞü od otoczenia34. Tym samym otwartoĞü i elastycznoĞü ich działania zdeterminowana jest stopniem efektywnego realizowania potrzeb zewnĊtrznych
34
W. G. A s t l e y & A. H. V a n d e V e n, Central Perspectives and Debates in Organiza-tion Theory, „Administrative Science Quarterly” 1983, Vol. 28(1), s. 245–273.
interesariuszy przedsiĊbiorstwa. ZewnĊtrzny społeczny kapitał pochodzi z kon-taktów z takimi zewnĊtrznymi interesariuszami jak: klienci, dostawcy, inwesto-rzy, polityczne elity i inni liderzy biznesowi, którzy mogą wpływaü na decyzje kierownictwa przedsiĊbiorstwa.
MiĊdzy zewnĊtrznym i wewnĊtrznym społecznym kapitałem przedsiĊbior-stwa istnieją okreĞlone relacje. Generalnie mówiąc, moĪna powiedzieü o zasad-noĞci istnienia równowagi miĊdzy rozwojem społecznego kapitału wewnĊtrzne-go i społecznewewnĊtrzne-go kapitału zewnĊtrznewewnĊtrzne-go jako warunku uzyskania wysokiej efek-tywnoĞci działania przedsiĊbiorstwa i jego wartoĞci.
Trudno jest jednak wskazaü na konkretne wartoĞci owych relacji z uwagi na dominujący charakter jakoĞciowych zjawisk i procesów kształtujących społecz-ny kapitał wewnĊtrzspołecz-ny i społeczspołecz-ny zewnĊtrzspołecz-ny, Ĩródła, przyczyspołecz-ny i efekty po-wstających idei, pomysłów, formułowanych i podzielanych poglądów oraz kre-atywnoĞci komercyjnej i społecznej.
Z pewnoĞcią nie kaĪda jednostka i nie kaĪde przedsiĊbiorstwo z wysokim zewnĊtrznym kapitałem społecznym moĪe takĪe mieü wysoki wewnĊtrzny kapi-tał społeczny i odwrotnie. Utrzymanie i rozwój tych kapikapi-tałów wymaga takĪe poniesienia inwestycji. Prawdopodobnie, koszty zbudowania i utrzymania spo-łecznego kapitału przez jednostkĊ lub grupĊ z duĪym społecznym kapitałem zewnĊtrznym wywołają deficyt drugiego rodzaju kapitału społecznego35. Z dru-giej strony, te jednostki, które posiadają wysoki wewnĊtrzny społeczny kapitał mogą nie byü zdolne do rozwoju i utrzymania szerokich, rzadkich zewnĊtrznych sieci i w konsekwencji przedsiĊbiorstwo ponosiü moĪe wiĊksze koszty transakcji i tym samym posiadaü niĪszy poziom potencjału aprecjacji swojej wartoĞci.
Opisywane cechy wewnĊtrznego i zewnĊtrznego kapitału społecznego są przystającymi konstrukcjami teoretycznymi do strategicznego podejĞcia J. Pfeffera z 1973 r.
J. Pfeffer wskazuje bowiem, Īe są dwie wyraĨne strategie, które organizacje mogą realizowaü aby zapewniü przeĪycie i rozwój36. Pierwszą jest wewnĊtrzna strategia, przez którą organizacje koncentrują siĊ na poprawie efektywnoĞci procesów wewnĊtrznej transformacji przez obniĪanie kosztów i umoĪliwienie bardziej efektywnej wewnĊtrznej alokacji zasobów. Drugą strategią jest ze-wnĊtrzna strategia, za pomocą której organizacje próbują zapewniü pomyĞlną wymianĊ produktów i usług, informacji z innymi organizacjami. Tego rodzaju dwuwymiarowe postrzeganie kapitału społecznego przedsiĊbiorstwa znajduje
35
M. A. M c F a y d e n, A. A. C a n n e l a, Social Capital and Knowledge Creation: When Do Marginal Costs Associated with Social Capital Exceeded Marginal Benefits?, „Academy of Management Journal” 2004, Vol. 47, s. 735–746.
36
J. P f e f f e r, Size, Composition, and Function of Hospital Boards of Directors. A Study of Organization-Environment Linkage, „Administrative Science Quarterly” 1973, Vol. 18, s. 349– 364, [za:] Y. K i m, A. C a n n e l l a J r., op. cit., s. 289–290.
swoje uzasadnienie takĪe w koncepcji i praktyce nowoczesnego ładu korpora-cyjnego.
PrzedsiĊbiorstwa korzystają z zewnĊtrznego kapitału społecznego w dwoja-ki sposób:
a) pozyskują, gromadzą informacje z zewnątrz i podejmują działania zgod-nie z wymaganiami sprawnej i efektywnej adaptacji przedsiĊbiorstwa do otocze-nia oraz
b) zmieniają swe otoczenia przez rozwój kooperacji i kooperencji, tworze-nie aliansów, fuzje i konsolidacje itp.
Te zewnĊtrzne działania są nieodzowne dla lepszego dopasowania przedsiĊ-biorstwa do otoczenia ze skuteczniejszym wykorzystaniem i wsparciem tych działaĔ ze strony interesariuszy przedsiĊbiorstwa. PrzedsiĊbiorstwo, które posia-da znaczący zewnĊtrzny społeczny kapitał jest postrzegane jako jednostka, która ma szanse kontynuacji i rozwoju swojej działalnoĞci wskutek wzrostu wydajno-Ğci pracy i produkcji, efektywniejszej kooptacji i konkurencji.
4. ZAKOēCZENIE
Zasadniczy cel artykułu dotyczy wskazania na potrzebĊ zastosowania inklu-zyjnego podejĞcia w zarządzaniu kapitałem ekonomicznym, ludzkim i społecz-nym publiczspołecz-nymi spółkami akcyjspołecz-nymi. PodejĞcie to uzasadnione jest konieczno-Ğcią odpowiedzialnego kształtowania wszystkich wymienionych form kapitału. W przypadku zarządzania giełdowymi spółkami kapitałowymi ma ono szcze-gólne znaczenie. PrzedsiĊbiorstwa te posiadają znacząco duĪą wartoĞü kapitału finansowego, są publicznymi spółkami o wysokim kapitale zaufania społeczne-go. Wywierają one istotny wpływ na rozwój gospodarczy oraz społeczny.
Jan Duraj
INCLUSIVE APPROACH TO THE MANAGEMENT OF JOINT-STOCK LISTED COMPANIES CAPITAL
The primary objective of this paper is to pay attention to the need for inclusion of economic human and social capital management of public joint stock companies. Purpose of the article concerns multi- and interdisciplinary problems such as: economic, social and technical issues. In the spectrum of interest there are also elements within psychology, axiology and culture.
For the its realization, there was formulated a research hypothesis, stating that the real need of inclusion approach in management of stock limited companies capital produces the need for appropriate and responsible development of not only economic capital but also properly balanced human capital and social capital. It can be said, with great certainty, that this thesis is as attractive and important for every company and every organization. Selection to the considerations listed
companies is justified by the specificity of their action, significantly high value of financial capital and social capital of trust. They have an influence on economic growth and social development. Moreover, like no other companies they are exposed to very high business risk.
The article consists of two parts. The first part presents the issues concepts and types of capital of companies. The second part is to place the analysis of the nature, sources and functions social capital of company.
