MICHAŁ JAMIOŁKOWSKI Uniwersytet Warszawski
BELEMNITELLA PRAECURSOR STOLLEY SENSU LATO
.
W KAMPANIE
.
DOLNYM OKOLIC SULEJOWA NAD
WISŁĄ Podczas badań terenowych prowadzonych latem1958 r. znaleziono w łomie położonym. w skarpie do-liny Wisły, ok. 400 m na S od wsi Sulejów, rostrum belemnita z rod'zaju Belemnitella, którego nie można zaliczyć do żadnego ze znanych na tym terenie ga-tunków.
Pozycję stratygraficzną tego łomu określa w-spół
występowanie Gofl.ioteuthis quadrata B l v. i
!noce-L
.
~-Ryc. 1. Belemnitella praecursor Stoll. z okolic Sulejowa nad Wisłą, kampan dolny, widok z boku
Ryc. 2. Ten sam akaz od strony brzusznej. Fig. 1. Belemnitella praecursor S t o l l. of the vi-cinities of Sulejów on the Vistula, lower Campan,
lateral view
. Fig. 2. The same specimen seen from the ventral side ramus lingua B o e h m, co !pOzwala . ustalić, że
wy-stępująca tu opoka jest wielro dolnokampańskiego.
Pokrywa się to ze stanowisikłem W. Pożaryskiego (7), który zaliczył ten łom do niższej części dolnego kampanu (poziom "·i").
Cechy znalezionego okazu wyglądają następująco.
Rostrum o dobrze zachowanej powierzchni, .brak
częścd a;piika1nej. W ~ie werutralnym forma rostrlum ma k>SZJbałt !le!k!k::o mac:zugowaJty wskutek bar-dzo małego spłas'7JC7Jen\la bociZlilego ozęślci przyallwro-larnej., od Sltr'ony ·liaterallnej
i"'SStrum
ma kształtwy-sokiego SltotiJka. .
Wymiary 'l'ozstrum 10mmpowyżej komory embrlO-nalnej
grubość 12,5 mm
szerokość 11,0 " Wymiary rozstrum 15 mm poniżej
nalnej
grubość 11,0 mm
· szerokość 12,5 "
komory
embrio-Wszędzie poniżej wierzchołka alwooli szerokość
osiąga przewagę nad grubością. Ornamentacja rostrum niezbyt bogata, ma jednak charakter typowy dla rodzaju Belemm.itella.
466
Podwójne linie grzbieto-boczne i zwarta między
nimi podłużna depresja wyrażone są niezbyt wyraź
nie. Po drugiej stronie widać pojedynczą bruzdę boczną. Odciski naczyń ki'wionośnych występują po stronie brzusznej, grupując się szczególnie wokół szczeliny brzusznej, gdzie są wyraźne. W kilku miejscach wid'oczne są na powierzchni rostrum drob-ne ukośne . PTążki. •.
-
... ~.---... ~....
~ .......:
-l.i
.
.
...
Ryc, 3. Przekrój grzbieto-brzuszny tego okazu. Ryc. 1, 2, 3 pow. 25 X
Fig. 3. Dorso-ventral cross-section oj this specimen. Figs. 1, 2, 3 enlarged X 25
Szczelina lbrzusma głęboka osiąga prawdopodobnie około połowy głębokości alweoli. Alweola w
prze-kroju poprzecznym ma zarys lekko owalny., głębokość jej na ile pozwala stwierdzić stan posiadanego oka:IJUI,
~ynOSii
Old~
do%
drugośicl
rOSitrum.Kąt alweoli 21°
Wskaźnik Szatskiego 7 mm " Nowaka • 8,5 mm
Kąt szczelinowy 52°
Linia dna S7Jezeliny alweolarnej tworzy łuk 'Wygięty swą wypukłością ku tyłowi rostrum. Konoteka za-chowana 1jest m całej powlier.zołm:i aiwooli, grubość
jej wynosi ok. 0,4 mm. U wierzchol:ka .alweoli wi-doczne są na konotece odciski najstarszych komór fragmokonu. Po stronie gr1Jbietowej włdoczny jest odcisk po jakimś kanale. Pod lupą widoczne są na powierzchni konoteki liczne zagłębienia i wypukłe gruzełki.
Na podstawie powyższego opisu można zaliczyć zna-leziony okaz z całą pewnością do gatunku
Belemni-tella praecursor S t o 11 e y s. 1., a z p~wny~
za-strzeżeniami do podgatunku mucronatt!ormts Je-•letzk y.
Wspomniane wyiej zastrzeżenia co do przynależ..
ności tego okazu do podgatunku .J. A. Jeletzkiego (4) • Wska~nik Nowaka ja•ko cecha taksonomiczna W:yty 'ZOStał po raz ·pierwszy przez prof. B. Kon&ieLa.
wynikają z -nieco różnych wartości wska~nika
Szat-sldego i
z
lt"ĆĆiJnego ch:a'rlaktter.u dna s71CZelinya•lweolar-nej. Jeletzky wspomina: jednak, że u tej fonny kąt
szczelinowy, a co zatem idzie i dno szczeliny może
osiągać cechy podobne do apisanego okazu. · Inne
ceehy taksonomiczne wykazują natomiast dużą zbież
ność
z
holotypem Jeletzkiego.Od pojawiających się w wyzszych warstwacli
dol-nego kampanu przedstawicieli Belemnitella
mucro-nata S c:Jl! l o t 'h. s. l. różni się. opisany okaz w
spo-sób Istotny kątem szczelinowym, wskaźnikiem
Szat-skiego, cllarakterem dna szczeliny alweolarnej, om~
mentacją rostrum oraz szeregiem cecth, których me
sposób tu wymienić. Od występujących w dolnym
kampanie przedstawicieli · rodzaju Gonwteuthis różni
się on tak rbiardzo, że o pomyleniu się nie może być
mowy.
Gatunek ten po raz pierwszy opisał E. Stolley (9),
który z osadÓW' dolnego senonu prowincji Brtmszwik
opisał formę rzbliżon'ą do Bel. mucronata S c h l o t h.,
lecz r6Znlącą się od niej dużo krótszą szczeliną
brzusmą, gładką powierzchnią rostrum, na któreJ
tylko po stronie brzunoej występują del~atn.e
po-dłużne prą.7Jki. Jak'o jeden z powodów wydztelema
no-wego gatunku wymienia Stolley fakt, łż opisana przez
niego forma występuje stratygraficznie niżej niż
typowe Bel. mucronata. W 1906 r. -słuszność tych
'l)o,e;lądów potwierdzają G. Miiller l A. Wolleman (6),
kt&rzy opisują identyczne z holotypem; okazy
znale-zione w identycznej pozycji · stratygraficznej na
obszarze Nlieml'ec. Oprćlclz ?.!dijęć cJałego rdsłJrurn
daja oni zdjęcie przekroju grzbieto-brzusznego (ryc. 1).
W
1912r.
A. D. Archanglels.kl (l) na podstawielieznych okazów pochodzących' z nieraz bardzo od
M
~
-
. . 4 5 6 7 8 l . l , l l \ l 9Ryc. 4. Bel, praecursor Stoli. wg G. MilUera i A. Wot-tem,a.na (1906) · Ryc. 5. Bel. praec StoU. wg A. D. Archangielskiego
(1912)
Ryc. 6. Bel. praec. StoU. var. media Jeletzky (1955) Ryc. 7. Bel. praec. Stoll. var. media Jeletzky (1955) Ryc. 8. Bel. praec. StoU. var. mucronatitormis wg
Jeletzkiego (1955)
Ryc. 9. Bel. praec. Stoll. var · mucronatiformis z okolic Sutejowa nad Wisłą. Ryc. od 4 do 9 rysunki
alweoli
Fig. 4. Belemnitella praecursor S t o l l. after G. Mill-ter and A. Wolieman (1906)
Fig. 5. Belemnitella praecursor S t o l l. atter A. D. ·
. Archangielski ()912)
Fig. 6. Bel. praecursor S t o l l. var. media J e l e t z k y.
(1955)
Fig. 7. Bel. praecursor S t o l l. var. media Je l e t z k y (1955)
Fig .• 8. Bel. praecursor S t o li. var. mucronatitormis after Je l e t z k y (1955)
Fig, 9. Bel. praecursor S t o l l. var. mucronatiformis ot the vicinity ot Sulej6w, on the Vistuta · Figs. 4-9 are the illustrations ot alveola
siebie odległyeh' oblsza1'61W' ROiSj! ·daje qpls
Belemnitel-la praecursor S t o 11. Podobnie jak Stolley uważa
on, że jest to forma genetycznie związana z Bel.
mu-crort(l.ta S c hl l a t h, lecz występująca dużo wcześniej.
Arcllangie1Siki 21a1Znacza, że formy te .nig,dy nie były
znalezione obok sleb'ie. Okazy opisane przez.
ATchan-gielskiego nie mają tak gładkiej powierzchni jak
holotyp Stolleya. Wyraźnie występują podwójne bruzdy
grzbietoboczne i podłużna depresja, cała powierzchnia
rostrum pokryta jest delikatnymi prążkami podłuż
nymi. Odciski naczyń krwionośnych' występuja
:rzad-ko, a jeśli są. to grupują się wokół szczeLiny
brzusz-nej. Archane:ielski również podaje zdjęcie przekroju
gn,bleto-brnusznegQ (ryoc. 2). W~ Arehanglelskiego
zasieg stratygraficzny tej formy obejmuje gómy
san-ton i ddlny kamipfln. Nallemłob'y W!':]OOmnleć. że
foto-. grafile Aroh•an:giel.skiego pmedlstaiW'iaja formy z du.io
si-lniej zaznaczonym . spłaszczeniem C:>ocznym · części
przyalweolarnej, niż to ma miej-sce w holoty'płe.
W takiej formie przetrwało uojęcie tego e:atunku
aż do 1955 r., :kiedy to A. J. Jeletzky na podstawie
licznej (250 okazów) kolekeji :przeprówadzlł podział
tego gatunku na trzy podgatunki. Kolekcja·, któTą
dvsponował ten autor, -pochodziła. ze wsehodnlej
Ukrainy, Litwy, Skan.ii, Prus Wschodnich' i Niemiec.
· A oto podgatunki wymienione nrzez· J. A Jeletzkiego:
l. Belemm..itella praecursor var. praecursor . 2. Belemn.itella praecursor var. media
3. Belemnitella praecursor var. mu;crona-tiformis Dokładnego <)plsu i zd'jeć formy Belemnitella prae-cursor var. praecursor autor nie podaje, uważ~r on.
że jest to forma dokładnie odpowia:clajaca holotypowi
E. Stolleva i· wystarcza tu opisy I zdjęcia tego autora
oraz G. Miillera i A. Wallemana (6) i J. A.
Jeletzkie-go {3).
Belemmitella praecursor var. media według
Jeletz-kiego sa to form.y smukłe, w aspekcie lateralnym
wysokostożkowe, w a·spekcle wentralnvm
cylindrycz-ne lub •lekko maczugowate. W ornamentacH rostrum
orzeważaj1:1 elementy podłużne. lecz i odciski naczyń krwionośnych' mo~ą się S'DOradycznie 'PO':iawiać.
Pod-wójne · br:urzdy · grz.bleto-boczne, podłużna depresja
i oojedvnC?:a bruzda- 'boczna wyra~one sa sUnie.
Alwe-ola w przekroju '()aprzeczn:vm ma-Ks-ztałt· koła lub też
łagod'ne4to owalu. il!:łebOkość jej Wl1: Jelet:iddego wynosi
ok.
Ys
dłtli!!ości rałesr~ rostrum. Klłt alweoU waha sl~w gran.fcaeh 20°-22° l jest wielkośeia stała. Linia
dna szczeliny alweolarne; lekko faUs.ta tworzy ze
ściana wewnętrzną alweoli kat od· 9 do 20°. Wska~
nik Szatskiego wa'ha się wg Jeletzkiega od 6 do
7 mm. W-skaźn.ilta Nowaka ten• autor nie użvwa,
zmierzony na rvsunkach rpocJanych 'J)l"Zez .reletzkiee:o
wynosi on· ok. 20 mm. Wszedzle poniże} wierzchołka
alweoli szerokość osiąga przewagę nad )mlbościa.
W części przyalweolamej jest nR. odwrłit. KonotP.ka
cienka rzadko dochod:?:i l mm lttllbości. Pod szkłem
Powiększającyni w:i<'lać we: JP.letzkiego liczne za<e:łe_
hienia i wzniesienia. 7.akończenie apikalne, telpe
z niezbyt WYTażnie wyodrę".:mionym muki-o. Do tee:o
~at'll!IlkU zalic:r.a autor okazy, . któ'rych z<'ljęcia
zamieszcza A. D. Archan~ielski.
Belemnitella praeC!urror v::tr. mucronatiformis ~
.Teletzkiego sa · to formy n-ieduże ok. 80-85 · mm.
~ólny ·pokrój rostrum Z'hliżony do ooisanej · va-r.
medi4, lecz z o wiele Wyraźniei zaznaczonym spł::~S?:
czeniem bocznvm cześcł 'Ot'ZYalweolamej. co nad·aje
całemu rostrum w aspekcie wentraln:vm foTmę s·ł"'.'ho
maczu~owata. Koniec. apikalny rostrum jest nieco
ostrzej zakończonv niż u var. media i może mieć
wvodrebnione mu'kro. Ornamentaoia rostrum od słabP.j
do dość dobrej. Zwraca uwa.~re. że :r.aws~Ze w
mniei-·<;Zym •lub wiekszymJ !'topniu wvste'Ouja odciski naczyń
krwionośnych grupu.iace sie wokńł srezeliny
br?:usz-nei. Inne elementy ornamentacji jak u var. med.ia.
A.Iwedlla
rw
przeikrroju ~zecznym ma ~ mniejlub bardziej owalny, głębokość jej waha się w gra-
ni-cach od
Ys
do%
długOści rostrum. Kąt alweoli osiąga ok. 23°. Dno szczeliny alweolarnej ma kształt lin!i
falistej, kąt s·zczelinawy wynosi wg Jeletzkiego 27 ,
lecz w tekście autor wspomina, że ltąt ten m:oże osią,.
gać wartoścJ dużo większe.
Wskaźnik Szatskiego wynosi 10 mim, a wskaźnik
Nowaka zmierzony na rysunku podanym przez J. A.
Jelet2'lkiego wynosi 15 mm.
WedŁug J. A. Jeletzkiego trzy wyróżnione przez
niego odmiany B. praecursor S t o 11 e y swym
za-sięgiem ci:>ejmują stropowe warstwy santonu i dolny
kamiplan. Dzieli cm wszystkie dkazy B. ex, .gr.
prae-cursor na formy dolne ("low" forros of B.
praecur-sor), zallczając do niCh większość form B.
praecur-sor var. praecursor część var. media i niewielką ilość
var. mucronatiformis oraz na formy górne ("high"
fonns of. B. pra.ecursor) włączając tu nieznaczną już
ilość najprymitywniejszych B. praecursor, var.
prae-cursor, część form var. media i większość
przedsta-wicieli var. mucrornatifonnis. Formy dolne obejmują
strop santonu 1 ni:lJszą część dolnego kampanu (tj.
poziomy "h" oraz "i" W. Pożarysokiego).
Mimo że podział Jeletzkiego nie przyjął się jeSZICZe
w szerokim tego ·słowa maczeniu, to z szeregu
naj-nowszydt danych wynika, że Belemm.itella
praecur-sor S t o 11 e y s. l. ma duże znaczenie dla straty_
gra·fii górnego santonu i dolnego kampanu.
I tak F. Schmidt (8) podaje dane o występowaniu
Belemnitella praecursor S t o 11. w najwyższych
warstwach santonu płn. Niemiec, uznając ją za
cha-rakterystyczną dla tyeh warstw. . . .
W geologii regionalnej Małego Kaukazu g?my
sen-ton określony jest jako "zona Belemnitella
pra.ecur-sor". Jest to tym ciekawsze, że są to już peryferie
oceanu Tetydy i jest fu tu jedyny głowonóg w
gór-nym santonie, a tak cenny, bo pozwalający na
para-lelizację
z
osadami. mórz epikontynentalnyc-h, którychosady zalegają Płytę Rosyjską.
D. P. Najdin (5) uznaje Belemnitella praecursor
S t o l l. za formę przewodnią dla dolnego kampanu
północno-wsdhodniej prowincji paleogeograficmej,
wyrowianej przeZ niego w górnej !kredzie. Zalioza
tu autor mJn. północną Polskę. .
Jak już wspomniano, J. A. Jeletzky pisze o wystę
powaniu Belemm.itella. praecursor S t o 11. .w Anglli,
Niemczech, .Skanii, Danii, b. Prusach Wsch, i Rosji
Europejskiej. . . .
Ró'Y'fllież Jeletzky {2) donosi o wy&tępowaniu
Bete-mnitella .prflecursor var. media w "Hespeornls .beds".
Wydaje .się, że warlQ podkreślić brak opisanego
gatunku we Francji, Belgii i Holandii.
Sumując powyższe rozważania należy stwierdzić co
następuje. Belemnitella praecursor S t o 11 e y s. l.
stanowi ważną stratygraficznie formę.,
c'haraktery-styczną dla OS'adów najwyższego santonu i dolnego
kampanu. Jej ro2lprzestrzenienie geograficzne wiąże
ją z .:pół'®cnym!i ~onami .mórz epiik:onltynentałnyoh,
które oddzielały w kredzie górnej ocean Tętydy od
bo-realnego. . . . · ·
Jeszcze większą rolę odgrywa .ten gatunek w ro~
woju genealogicznym belemnitów. w kredzie górneJ,
lecz te prOblemy nie mieszczą się w ramach tego
artykułu.
LITERATURA
l. Ar c h a n g i e l ski A. D. - Wierehniemiełowy
je otłożenija wostoka jewropiejskoj RossiL
Matie-mły d!la ~eołaigil ROS'Sii,
t.
25. Sl Petersburg 1912.2. Je l e t z k y J. A. - Belemnitella praecursor,
probably from the Niobrara of Kans·as, and some
stratfgraphic implications. "Journ. of. Palaeont."
Vol. 29, no 5. Menasha 1955.
3. Je l e t z k y J. · A. - Die Stratigraphie u.
Be-lemnitenfauna des Obercaropan und Maastricht
Westfalens, :Nordwestdeutschlands u. Danemarks,
sowie einige allgemeine Gliederungsprobleme der jiingeren borealen Oberkreide Eurasiens. "Geol.
Jahr." ·Heft l. Hannover 1951.
4. Je l e t z k y J. A. - Evoluticm of Santonian
and Campanian Belemnitella and palaeontological systematics; exemplifiedby Belemnitella
praecur-sor Stolley. "Jour. of Palaeonlt". Vol. 29, no 3.
Menasha 1955.
468
5. N aj d i 111 D. P. - On 11le Palaeontography of
the Russian Platform during the upper
Creta-ceous epoch. "Aet. Univ. Stockh." ·Vol. III 6.
Stoc:koholm. 1959.
6. M ii 11 e r G., W o 11 e m a n n A. - Die
Mollu-s!kenfa·una des Untersenon von Braunschweig und
Ilsede. B. II Die Cephalopoden "Abh. d. k.
Preuss. Geol. Lands N.F." Heft 47. Berlin 1906.
7. Pożaryski W. - Stratygrafia senonu w
prze-łomie Wisły między Racllowem i Puławami. IG
Biul. 6. Warszawa 1938.
8. S e h m i d F. - Jetziger Stand der
Oberkreide-Biostratlgraphie in Nord'westdeutsehland:
Cephalo-poden. "Pal. Zeit'' Bd. 30, Stuttgart 1956.
9. S t o 11 e y E. - 'Ober die Gliederung des
nord-deutschen und baltischen Senon, sowie die
das-selbe oharakterlsierenden Beleroniten "Arch. f.
AMrQP. u. Geol. Schl-Holst" Bd. 2, H. 2.
Kiel-Leipzig 1897.
SUMMARY
The paper deals with specimen of the
Belemni-tella praecursor S t o 11. var. mucronatiformis
Je l e
tz.
found in/ layers being referred by W. Pożaryski (1938, 1948) to the lower Campanian (level "i").
That is confirmed by co-occurence Gonioteuthis
quadrata B l v. and Inoceramws lingua B o e h m.
These· specimens were found together at the same
place, situated in the scarp of the :Vistula valley south of Sulejów. Bellow the autbor describes some
important taxonomlcal features of · the specimen
investlgated. (Figs. l, 2, 3).
Rostrum elongate. From the ventral view slightly
lanceolate, by weak lateral nattening of the alveolar
part. From the lateral view the rostrum is
cone-shaped. In the well-preserved specimens the depth of alveolus reaches probably one third of the length.
The alveolar angle amounts 21°. The bottom of
ventral fissure forros an arch bent to the back of the rostrum. With the alveolar wall it forros an
:angle amoun.ting 52°.
~atsky's Index is 7 mm, Nowak's Index 8,5 mm
i(it means a distance of the outer exit of bottom
of the ventral fissure from the protoconch, which
is measured on the rostrum axion. This index bas
been introduced by prof. R. Kongiel - the paper
in print). Ventral fissure is long about one second
. of the depth of alveolus. The cross-section of
alveolus is oval. Ornamentation of the rostrum is not quite rich, however, it bas characteristic features
of the genus Belemnitella. Double dorso-laterał
furrows, longitudinal depression and lateral single
furrow, are distinct. Vascular impressions are
visible only at the ventral .side, especially around
the ventral fissure.
When comparing with representatives of this
species described by: E. Stolley (1897), G. Miiller,
A. Wolieroann (1906), A. D. Arkhangielski (1912),
J. A. Jeletzky (1951, 1955), Schmid (1956), the
spe-cimen f<>und may be referred to the subspecies
Belemnitella praecursor S t o 11. var.
mucronati-formis J e l e t z.
PE310ME
B CTaTbe onHCbiBaeTcn HaXO,!IKa Belemnitella
prae-cursor S t o 11. var mucronatiformis J e l e t z. B
cno-nx
,
OTHOCHMbiX npoą>. B. IlomapbiCKHM K HIDKHeMy KaM·naHy (1938, 1948 ropH30HT ,.i").
IlO,!ITBeplK,lleHO 3TO COBMeCTH.biM HaXOlK,lleHHeM C
Go-niotheuthis quadrata B l v. u Inoceramus lingua
B O
e
h in. 3TH 3K3eMllJIHpbi 6biJIH Haiłt·,lleHbi COBMecTHOHa CKJIOHe .ztOJIHHbi BHCJibi K rory oT Cyne!!aa. HHme
aBTOp OllHCbiBaeT B82KUeAIIme T8KCOHOMH'IeCKHe DpH·
