R O C ZN . PZ H , 2000, 51, N R 4, 403-415
DOROTA SKRAJNOWSKA, REG IN A O LĘDZKA
B IL A N S M A G N E Z U I Ż E L A Z A O R A Z IC H Z A W A R T O Ś Ć W N A R Z Ą D A C H I P Ł Y N A C H U S T R O J O W Y C H S Z C Z U R Ó W P O D D A N Y C H
S U P L E M E N T A C J I W Ę G L A N E M M A G N E Z U
M AGNESIU M AND IR O N BALANCE AND T H E IR CO N CEN TRA TIO N S IN TISSUES AND BODY FLUID S O F RATS A FTER SUPPLEM ENTATIO N W ITH M A G NESIU M
CA RBONATE Katedra i Zakład Bromatologii Wydział Farmaceutyczny, Akademia Medyczna
02-097 Warszawa, ul. Banacha 1 Kierownik: prof. dr hab. R. Olędzka
Badano oddziaływanie węglanu magnezu (w dawkach 2,5; 5,0 i 10,0 mg Mg/kg m.c./24 h) w czasie jego podawania oraz po zaprzestaniu suplementacji na bilans magnezu i żelaza oraz ich zawartość w narządach, płynach ustrojowych, kości udowej i sierści szczurów. Stwierdzono znaczne obniżenie współczynnika retencji pozornej żelaza oraz zmiany jego zawartości w tkankach. Nie wykazano trwałych zmian w retencji magnezu.
WSTĘP
D o p raw id ło w e g o fu n k cjo n o w a n ia o rg an iz m u n ie z b ę d n e je s t d o s ta rc z e n ie z żyw nością o d p o w ie d n ic h sk ład n ik ó w odżyw czych, w tym sk ła d n ik ó w m in e raln y c h . J e d n a k ż e n a b io d o s tę p n o ś ć m a k ro - i m ik ro e le m e n tó w w pływ a b a r d z o w ie le c z y n n ik ó w n p . s to p ie ń w y sy ce n ia tk a n e k , w ie lk o ść z a p a s ó w ( s ta n d e fic y tu lu b n a d m ia r u p ie rw ia s tk a ), o b e c n o ść jo n ó w konku ren cy jn y ch o ra z su b stan cji u tru d n ia ją c y c h alb o u łatw iających w ch ła n ia n ie, stre s (u w a ln ia n ie h o rm o n ó w ), używki (kaw a, h e r b a ta , a lk o ho l), w sp ó łistn ie ją c e c h o ro b y [5, 11, 14, 17, 22]. W śró d m a k ro e le m e n tó w cz ęsto w y stę p u ją n ie d o b o ry m a g n e z u [6, 7, 9]. D z ie n n e z a p o trz e b o w a n ie m a g n e z u w e d łu g d anych W H O w ynosi: 5 - 6 m g M g/kg m .c./24 h [7]. W iad o m y m je s t ró w n ież , że p o w sze ch n e sto so w a n ie naw ozów sztucznych, zan ieczy szczen ia przem y sło w e, k w aśn e deszcze d o d a tk o w o zu b o ż ają żyw ność w te n p ie rw ia ste k [2, 10]. P o śp iec h życia c o d z ie n n eg o u tr u d n ia p raw id ło w e sk o m p o n o w a n ie diety, d la te g o c h ę tn ie sięgam y p o s u p le m enty. D łu g o trw a ła p o d a ż je d n e g o p ie rw ia stk a p rzy p u sz cz aln ie o d d ziały w u je n a in n e m a k ro - i m ik ro e le m e n ty . P o sta n o w io n o p rze śled z ić losy ż e la z a w u stro ju p o d o u stn y m p o d a n iu m a g n ez u . N iew ie le je s t p ra c dotyczących in te ra k c ji m a g n e z - żelazo , ale w yniki ich są b a rd z o ciek aw e i w sk az u ją n a isto tn e w za jem n e o d d ziały w a n ie [4, 12].
C e le m p rac y była p r ó b a o k re śle n ia n a m o d e lu zw ierzęcym w pływ u d o u stn e j s u p le m e n ta c ji m a g n e z e m w d aw k ach : 2,5; 5,0 i 10,0 m g M g/kg m .c./24 h szczurów k a r m ionych p a sz ą s ta n d a rd o w ą n a re te n c ję i ro zm iesz cz en ie m a g n e z u i ż e la za
Bilans magnezu i żelaza u szczurów 405
T a b e l a I. Współczynnik retencji pozornej magnezu i żelaza (%) Percentage of magnesium and iron retention
* - różnica pomiędzy grupą kontrolną i badaną w danym tygodniu doświadczenia istotna statystycznie (p < 0,05)
± - odchylenie standardowe
g ru p a c h b a d a n y ch . Z a b u r z o n a h o m e o sta z a ż e la za u trzy m u je się d łu g o p o z a p rz e s ta n iu su p le m e n ta c ji m a g n e z e m , co św iadczy o niew ydolności u stro ju d o szybkiej a d a p ta c ji w sto su n k u d o zm ie n io n e j p o d a ż y m ag n ezu . W zasto so w an y ch w a ru n k a c h d o św ia d cz en ia m a m iejsce n a d m ie rn e w y d alan ie ż e la za z k ałem i m o c ze m i z n a c z n e o b n iż e n ie re te n c ji żelaza. M e ta b o liz m ż e la za odbyw a się n o rm a ln ie w u k ła d z ie za m k n ię ty m . W ięk sza część ż e la za u w a ln ia n e g o p rze z ro z p a d h em o g lo b in y je s t zach o w y w an a i p o w tó rn ie w ykorzystyw ana p rz e z org an izm . Ż e la z o w c h ła n ia n e je s t głów nie w d w u n astn icy i g ó rn ej części je lita czczego w w yniku tra n s p o rtu aktyw nego.
S tę ż e n ie m a g n ez u w surow icy było d o ść w yrów nane. Z m ia n y w ystępow ały w o k re sie p o z a k o ń c z e n iu p o d a w a n ia m a g n ez u (6 i 8 ty d zień ) w g ru p ie b a d a n e j I, k iedy w y k az an o o b n iż e n ie o ś re d n io 26 % w sto su n k u d o grupy k o n tro ln e j (T a b . II). W g ru p ie b a d a n e j II n ie w ystąpiły ż a d n e zm iany. D o p ie ro w g ru p ie o najwyższym p o b ra n iu m a g n e z u - 10,0 m g M g/kg m .c./24 h ( b a d a n a III) stę ż e n ie m ag n ez u w surow icy zw iększyło się w 2 tyg. d o św ia d cz en ia o 14% , a w 6 tyg. o 46% . D a n e w p iśm ien n ictw ie n a te m a t zm ian ilości te g o p ie rw ia stk a w surow icy są z m ie n n e - od b ra k u ró ż n ic w za w arto śc i m a g n e z u [16], po k o re la c ję ze w z ro ste m spożycia m a g n ez u [22]. J e d n a k ż e s tę ż e n ie m a g n e z u w surow icy, c h o ć nie m usi być w ró w n o w ad ze z z a w arto śc ią te g o jo n u w innych tk a n k a c h , je s t wyjściowym te s te m do w ykryw ania ew e n tu aln y ch z a b u rz e ń w je g o m e ta b o liz m ie .
S u p le m e n ta c ja m a g n e z e m w ydaje się w m ałym sto p n iu w w a ru n k a c h d o św ia d c z e n ia w pływ ać n a z a w arto ść m a g n e z u w p rz e b a d a n y c h n a rz ą d a c h i tk a n k a c h (T a b . II i III). N ie stw ie rd z o n o p raw ie żad n y ch zm ian w stę że n iu m ag n ez u w n e rk a c h i w sierści dla
N r 4 Bilans magnezu i żelaza u szczurów 407
w szystkich g ru p b ad a n y c h w p o ró w n a n iu d o k o n tro li. Je d y n ie w śle d z io n ie w ystąpi! stały w zro st s tę ż e n ia m a g n e z u (w g ru p a c h b a d a n y ch I i II). O d n o to w a n o ró w n ież p o je d y n cz e zm ian y w zro sto w e p o zio m u m a g n ez u w w ą tro b ie (w g ru p ie b a d a n e j III w 4 i 8 ty g o d n iu ), w m ózgu (tylko w g ru p ie b a d a n e j II w 6 ty g o d n iu ) i w tk a n c e je lita (w g ru p ac h : b a d a n a I - 2 tydzień o 28% , b a d a n a II o 13% i 2 2 % w 2 i 6 tygo d n iu o ra z b a d a n a III o 2 0 % - 6 tyd zień ). Je d n a k ż e w innych p ra c a c h w ykazano że, in d u k o w a n a h ip e rm a g n e z e m ia w yw ołuje w zro st stę ż e n ia m ag n ez u w m ózgu [22].
In te re su ją c y m je s t fa k t stw ie rd z e n ia w se rc u szczurów su p le m e n to w a n y c h m a g n e z e m p o początk o w y m w zroście o 8 % (w g ru p a c h b ad a n y ch II i III), o b n iż e n ie ilości m a g nezu w e w szystkich g ru p a c h o k ilk a n aście p ro c e n t (8 tyd zień ). W p o p rz e d n ic h p ra c a c h [20, 21] w yk azan o ta k ż e z m n iejsze n ie zaw arto ści m a g n ez u w se rc u szczurów p o p o d aż y m ag n ez u w daw ce 20,0 m g M g/kg m .c./24 h p rak ty c zn ie p rz e z cały o k re s b a d a ń , z a ró w n o w o k re sie su p le m e n ta c ji (4 tyd zień ), ja k i p o jej z a p rz e s ta n iu (6 i 8 ty d z ień ) z je d n o c z e sn y m w zro ste m s tę ż e n ia w ap n ia w sercu. J a k w iad o m o m a g n e z sp o w aln ia p ra c ę se rc a i d ziała an ty ary tm ic zn ie. W w a ru n k a c h je g o n ie d o b o ru zw iększa się ryzyko zaw ału m ię śn ia serco w eg o , zw łaszcza że w ystępuje też cz ęsto m iażdżyca naczyń. N ależy w ięc p o d k re ślić , że ju ż p o 4 ty g o d n iach o d z a p rz e s ta n ia su p le m e n ta c ji m a g n e z e m w ystąpiło o b n iż e n ie s tę ż e n ia te g o p ie rw ia stk a w sercu szczurów b ad a n y c h n ie z a le ż n ie o d w ielkości daw ki.
Z p rze p ro w a d z o n y c h b a d a ń w ynika, że z a w arto ść m ag n ez u w kości u d o w ej szczurów su p le m e n to w a n y c h m a g n e z e m je s t za le ż n a od za sto so w a n ej daw ki m a g n e z u . W g r u pac h o niższym p o b ra n iu (czyli b ad a n y ch I i II) w yk azan o p o z a p rz e s ta n iu s u p le m e n tacji m a g n e z e m o b n iż e n ie zaw arto ści m ag n ez u w kości udow ej szczurów . N a to m ia s t w g ru p ie b a d a n e j III o trzy m u jąc ej m a g n ez w daw ce 2 ,5 -k ro tn ie p rz e k ra c z a ją c e j d z ie n n e z a p o trz e b o w a n ie w ystąpił w z ro st w 2, 4 i 8 tygodniu b a d a ń . Zw ażyw szy n a to , że 2/3 całkow itej ilości m a g n ez u zlo k alizo w an e je s t w szkielecie i że w pływ a o n n a h o m e o s ta z ę m in e ra ln ą kości i fu n k cje k o m ó re k kości - tym sam ym deficyt m a g n ez u m o ż e p ro w a d zić do zm ian gęsto ści kości i ich o d p o rn o śc i [24]. B ow iem n aw e t u m ia rk o w a n y n ie d o b ó r m a g n ez u p o n a d 21 dni p o w o d u je ró ż n e zm iany w k o ściach np. sp a d e k s tę ż e n ia m ag n ez u [5]. W ynikałoby z teg o , że p o u m ia rk o w a n ej su p le m e n ta c ji m a g n e z e m m o g ą m ieć m iejsce zm ian y w za w arto śc i m ag n ezu w kości.
U zy sk a n e w yniki częściow o p o tw ie rd z a ją sp o strz e ż e n ia innych a u to ró w , że d o d a te k m a g n ez u d o diety w m ałym sto p n iu w pływ a na je g o za w a rto ść w n a rz ą d a c h [3, 23]. W p re z e n to w a n e j p rac y w y k azan o d o ść d u żą sta ło ść stę ż e n ia m a g n e z u w p rz e b a d a n y c h tk a n k a c h m im o 2,5 k ro tn e g o p rz e k ro c z e n ia daw ki d z ie n n e g o z a p o trz e b o w a n ia n a te n p ie rw ia ste k (tj. 4,0 m g M g/kg m .c./24 h).
Z p rze p ro w a d z o n y c h b a d a ń w ynika, że z a w arto ść że la za w surow icy szczurów s u p le m e n to w an y c h zasto so w an y m i daw k am i m a g n ez u n ie z m ien ia się w sto su n k u d o k o n tro li (T a b . IV ). B ra k ró żn ic w za w arto śc i ż e la za w surow icy w poszczeg ó ln y ch g ru p a c h zw iązany je s t być m o ż e z tym , że ok. 2/3 całkow itej ilości ż e la za w o rg a n iz m ie z a w a rte je s t w k rw in k ach czerw onych w h em o g lo b in ie . N a to m ia s t s tę ż e n ie że la z a w o so czu o ra z ca łk o w ita z d o ln o ść oso cza d o w iązan ia żelaza o sią g ają b a rd z o ró ż n e w arto śc i w zależn o ści o d sta n u fizjo lo g iczn eg o lub ch o ro b o w eg o . D la p rzy k ła d u przy d efic y tac h m ag n ez u o d n o to w a n o zw ięk szo n e stę ż e n ie ż e la za w surow icy, ze w zględu n a w zm o ż o n ą h em o liz ę krw inek.
Bilans magnezu i żelaza u szczurów 413
N a to m ia s t su p le m e n ta c ja m a g n ez em w zasto so w an y ch d aw k a ch w zn aczn y m s to p n iu oddziaływ uje n a za w a rto ść ż e la z a w p rz e b a d a n y c h n a rz ą d a c h (T a b . IV ). W o rg a n iz m ie ssaków je s t ok. 4 ,0 -5 ,0 g że la za , z te g o 1 6 % -2 9 % zm ag a zy n o w an e je s t w p o sta c i ferrytyny i h em o sy d ery n y , głów nie w w ą tro b ie , śle d zio n ie i szpiku k o stn y m [18]. W w yniku p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń stw ie rd z o n o , że z a w arto ść ż e la z a w śle d z io n ie szczurów w g ru p a c h b ad a n y c h I i II była niższa p rak ty c zn ie p rz e z cały czas d o św ia d cz en ia o o k o ło 2 0 % -3 0 % w sto su n k u do grupy k o n tro ln e j. N a to m ia s t w g ru p ie b a d a n e j III zm iany s tę ż e n ia że la za w śle d zio n ie dotyczą je d y n ie o k re su z a p rz e s ta n ia su p le m e n - tacji i c h a ra k te ry z u ją się zm n iejsze n iem o 25% (6 ty d z ień ), a n a s tę p n ie w z ro ste m o 24% (8 ty d z ień ). P o d o b n ie w w ą tro b ie w o k re sie p o d a w a n ia m a g n e z u w g ru p a c h b ad a n y ch I i II w ystąp iło o b n iż e n ie zaw artości ż e la za w p o ró w n a n iu d o g ru p y k o n tr o l nej, p rze ciw n ie d o o k re su z a p rz e s ta n ia su p le m e n ta c ji (6 i 8 tyd zień ).
W w a ru n k a c h d o św ia d cz en ia w ykazano w g ru p a c h b a d a n y c h I i II p o c z te ro ty g o d niow ej p rze rw ie w su p le m e n ta c ji m a g n ez em p óźny e fe k t w p o sta c i o b n iż e n ia ilości ż elaza w kości u dow ej szczurów , p o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u za w arto śc i te g o p ie rw ia stk a w sercu , je lic ie i śle d zio n ie. J e d y n ie w g ru p ie b a d a n e j III stę ż e n ie że la z a w kości u d o w ej było 2 i 6 ty g o d n iu p o d w y ższ o n e w sto su n k u do gru p y k o n tro ln e j.
Z a w a rto ś ć ż e la za w tk a n c e je lita w 4 i 8 ty g o d n iu b a d a ń je s t isto tn ie o b n iż o n a w sto su n k u d o k o n tro li: w g ru p ie b a d a n e j I o o d p o w ie d n io 4 8 % i 2 2 % , w g ru p ie b a d a n e j II o 5 6 % i 4 1 % , a w g ru p ie b a d a n e j III o 4 1 % (tylko 8 ty d z ień ). W y k a z a n e z m n iejszo n e s tę ż e n ie że la z a w tk a n c e je lita za istn iałe po 8 ty g o d n iu d o św ia d cz en ia , czyli ju ż p o c z te ro ty g o d n io w e j p rze rw ie w su p le m e n ta c ji, m o ż e su g e ro w ać e w e n tu a ln e z a b u rz e n ia w c h ła n ia n ia ż e la za w sk u te k p o d aż y m a g n ez u w za sto so w a n y ch d aw k a ch , co w ym aga d o d atk o w y c h w yjaśnień.
Z a w a rto ś ć ż e la z a w se rc u szczurów su p le m e n to w a n y c h m a g n e z e m w z ra sta je d y n ie w g ru p ie b a d a n e j III w 2, 4 i 6 tygo d n iu o o d p o w ie d n io 3 6 % , 7 5 % , i 5 8 % w p o ró w n a n iu d o k o n tro li. N a to m ia s t p o d k o n ie c b a d a ń (8 ty d z ień ) n a s tą p iło w e w szystkich g ru p a c h isto tn e o b n iż e n ie stę ż e n ia że la za w e w szystkich g ru p a c h b a d a n y c h .
W sierści szczurów su p le m e n to w an y ch m a g n ez em stę ż e n ie ż e la za u leg a zm n iejsze n iu w g ru p a c h : b a d a n e j I o 4 7 % (8 ty dzień) i b a d a n e j II o 7 1 % , 6 2 % (o d p o w ie d n io 2, 4 tyd zień ). W g ru p ie o najw iększym p o b ra n iu b ra k ju ż zm ian w sto su n k u d o gru p y k o n tro ln e j.
W ś ró d p rz e b a d a n y c h n a rz ą d ó w je d y n ie w n e rk a c h i m ó zg u m ia ł m ie jsc e ciągły w zro st s tę ż e n ia żelaza. Być m o ż e w iąże się to z p rz e m ie sz c z e n ie m ż e la za d o re jo n ó w w których za p asy ferrytyny są niew ielkie, a n ie d o b ó r ż e la za m o ż e w yw rzeć n ie k o rz y stn y wpływ n a ich fu n k cje, dotyczy to zw łaszcza m ózgu [15].
R e a su m u ją c , n a p o d sta w ie uzyskanych w yników m o ż n a stw ierdzić, że w ie lo k ro tn e p o d a n ie m a g n ez u w zasto so w an y ch daw k ach w yw ołało sz ereg z a b u rz e ń w re te n c ji i ro zm iesz cz en iu p ie rw ia stk ó w , szczególnie żelaza, z a ró w n o w o k re sie su p le m e n ta c ji m a g n ez em ja k i p o je g o za k o ń cz en iu .
WNIOSKI
S tw ierd zo n o , że w ie lo k ro tn a p o d a ż m a g n ez u w e w szystkich zasto so w a n y ch d aw k a ch z a b u rz a b io d o stę p n o ść że la z a w u stro ju szczura o ra z je g o bilans. Z m ia n y s tę ż e n ia ż e la za w n ie k tó ry c h tk a n k a c h d o ty czą całego p rze b ieg u b a d a ń , czyli z a ró w n o o k re su su p le
-414 D. Skrajnowska, R. Olędzka N r 4
m e n tac ji m a g n e z e m , ja k i czasu p o jej za p rzestan iu . P rzykładem m o ż e być sta le zw ięk sz o n e stę ż e n ie że la za w m ózgu i n erk a ch lub zm n iejszen ie p o zio m u te g o p ie rw ia stk a w śle d z io n ie i cz ęściow o w je lic ie. N a to m ia s t o b n iż e n ie za w a rto śc i ż e la z a w w ą tro b ie było ściśle zw ią z a n e w yłącznie z o k re se m su p le m e n ta c ji m a g n e z e m , b o w iem p o je g o z a k o ń c z e n iu s tę ż e n ie ż e la za w zrosło. W p ozostałych tk a n k a c h (se rc e , k o ść u d o w a) zm ian y w stę ż e n iu ż e la z a w ystąpiły w p o sta ci tzw. p ó ź n e g o e fe k tu - d o p ie ro p o d k o n ie c b a d a ń (o p ró c z g ru p y o najw iększym p o b ra n iu m a g n ez u ). W sp ó łczy n n ik re te n c ji p o z o r nej ż e la z a n ie z a le ż n ie o d o k re su b a d a ń był zn a cz n ie o bniżony.
W p o ró w n a n iu d o żelaza, p o d an ie m agnezu w zastosow anych daw kach w mniejszym sto p n iu wpływa n a b iodostępności m agnezu i jego bilans. W yjątkiem był niezm ienny w czasie w zrost stężen ia m agnezu w śledzionie i częściowo w w ątro b ie i jelicie. W ykazano, że jed y n ie w początkow ym ok resie p o daw ania m agnezu w zrosła je g o ilość w sercu, a po z a p rzestan iu suplem entacji po d koniec dośw iadczenia w e wszystkich g ru p ac h badanych n astąp iło obn iżen ie stężen ia m agnezu w sercu. R ów nież w tk a n ce kostnej c h a ra k te r zm ian zależny był o d zastosow anej daw ki m agnezu i czasu b ad ań . N ato m iast w spółczynnik retencji p o zo rn ej m agnezu w zrasta jedynie w początkow ym okresie suplem entacji.
D . S k r a j n o w s k a , R. O l ę d z k a
M A G N ESIU M AN D IR O N BALANCE A ND T H E IR CO N CEN TRA TIO N S IN TISSUES AND BODY FLU ID S O F RATS A FTER SU PPLEM ENTATIO N W ITH M A G NESIUM
CARBONATE Summary
Effect of magnesium on iron and magnesium metabolism in rats were investigated. 96 male Wistar rats were divided into four groups received 2,5; 5,0 and 10,0 mg magnesium daily per kg of body weight - dissolved in 2% - solution of arabie gum (tests groups) or clear 2% - solution of arabie gum (test group) for 4 weeks and the next 4 weeks without supplements. Iron concentrations increased in the brain and kidney of the experimental rats, but decreased in the spleen, intestine and liver (2 and 4 weeks only) also in the heart and fem ur (only 8 week). Percentage of iron retention decreased during the whole experiment.
Magnesium concentrations increased in the spleen, liver and intestine of rats. It was shown that at 8 weeks of experim ent the magnesium level of heart and fem ur decreased (only groups received 2,5 mg and 5,0 mg Mg/kg b.w./24 h), but in group received 10,0 mg Mg/kg b.w./24 h increased for all experiment. The apparent retention of magnesium increased in start of the experiment.
This results show that oral magnesium supplem entation disturbs metabolism of these ele ments, especially balance of iron.
PIŚM IENNICTW O
1. Carney S., Wong L., Quam megA. et al.: Effect of magnesium deficiency on renal magnesium and calcium transport in the rat. J. Clin. Invest. 1980, 65, 180-186.
2. Bednarek W., Lipiński W.: Zapotrzebowanie na magnez jęczmienia jarego nawożonego zróżnicowanymi dawkami nawozów mineralnych. Biul. Magnezol. 1994, 4, 12-14.
3. Brannan P., Vergne-Marini P. et al.: Magnesium absorption in the human small intestine. J. Clin. Invest. 1976, 57, 1412.
4. Campos M.S., Barrionuevo М., Alferez M.J., Gomez Ayala A.E., Rodrigeuez-Matas M.C., Lopez Aliaga /., Lisbona F.: Interactions among iron, calcium, phosphorous and magnesium in the
Bilans magnezu i żelaza u szczurów 415
5. Creedon A., Flynn A., Cashman K .: The effect of m oderately and severely restricted dietary magnesium intakes on bone composition and bone metabolism in the rat. Brit. J. Nutr. 1999, 82, 63-71.
6. Durlach J.: Magnez w praktyce klinicznej. PZWL, Warszawa 1991.
7. Durlach J., Вас P., Durlach V., Rayssiguier Y , Bara М., Guiet-Bara A.: Magnesium status and ageing: an update (Review). Magn. Res. 1998, 11, 25-42.
8. Edited by Griffith and Farris. Lippincott Company, The rats in laboratory investigation, 1942, 97.
9. Gilligan C., Po A.L.W .: Magnesium therapeutic and dietary use. Pharm. J. 1992, 248, 81. 10. Harling B., Van Delft W.: Changes in the mineral composition of food as a result of cooking
in hard and soft water. Arch. Environ. Health 1998, 36, 33-35.
11. Hunt J.R., Roughead Z.K.: Adaptation of iron absorption in men consuming diets with high or low iron bioavailability. Amer. J. Clin. Nutr. 2000, 71, 94-102.
12. Kimura M , Yokoi K : Iron accumulation in tissues of magnesium - deficient rats with dietary iron overload. Biol. Trace Elem. Res. 1996, 51, 177-197.
13. Kuhn J., Jost V , Wieckhorst G. et al.: Renal elimination of magnesium as a param eter of bioavilability of oral magnesium therapy. Methods. Find. Exp. Clin. Pharmacol. 1992, 14, 269-272.
14. Matsuzaki H., Arai K , Uchara М., Suzuki K., Sato S., Kanke Y., Goto S.: Increasing magnesium intake prevents high phosphorus diet - induced kidney dam age in young rats. Nutr. Res. 1997, 17, 325-337.
15. Parks Y., Wharton B. \ Iron deficiency and the brain. Acta. Paed. Scand. 1989, Suppl. 361-371. 16. Plum-Wirell М., Stegmar B., Wester P.: Nutritional magnesium supplem entation does not
changes blood pressure nor serum or muscle potassium and magnesium untreated hyper tension. A double - blind crossover study. Magnes. Res. 1994, 7, 277-283.
17. Princi Т., Artero M.} Malusa N., Uxa N., Livia V , Reina G .: Serum and intracellular in intoxicated chronic alcoholic and control subjects. Drug and Alkohol D ependence 1997, 46, 119-122.
18. Rafalski Hr. Współczesne pojmowanie molekularnej, metabolicznej i klinicznej roli żelaza w kształtowaniu zdrowia. Żyw. Człow. Metab. 1994, 21, Suppl., 111-131.
19. Skibniewska A., Smoczyński S.: Składniki mineralne w dietach szpitalnych z wybranych miast w Polsce. Żyw. Człow. M etab. 1996, 23, 3-9.
20. Skrajnowska D., Olędzka R .: Wpływ suplementacji magnezem na bilans magnezu i wapnia oraz ich zawarto w płynach i tkankach szczurów. Biul. Magnezol. 1999, 4, 412-417. 21. Skrajnowska D., Olędzka R.: Wpływ suplementacji węglanem magnezu na bilans magnezu
i żelaza oraz ich zawartość w narządach i płynach ustrojowych szczurów. Bromat. Chem. Toksykol. 1998, 32, 387-393.
22. Standley C.A., Cotton D.B.: Brain ionized magnesium and calcium levels during magnesium supplem entation and deficiency in female long-evans rats. Obst. Gynecol. 1996, 88, 184-188. 23. Vorman J., Guntther Т., Hollrigel V. et al.: Effect of various degres and duration of magnesium
deficiency on lipid peroxidation and mineral metabolism in rats. Nutr. Biochem. 1995, 6, 681-688.
24. Wallach S.: Effects of magnesium on skeletal metabolism. Magnes. Trace Elem. 1990, 9, 1-14.
