Tomasz Lepionka,Anna Anyżewska, Roman Łakomy, Ewa Szarska1,
Ewelina Maculewicz1, Andrzej Tomczak2, Jerzy Bertrandt
STOSOWANIE SUPLEMENTÓW DIETY A CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA WYBRANYCH GRUP PRODUKTÓW
PRZEZ ŻOŁNIERZY WOJSK SPECJALNYCH
Pracownia Higieny Żywienia i Żywności, Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii
Kierownik: dr R. Łakomy 1 Pracownia Fizjologii Stosowanej, Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii
Kierownik: dr hab. R. Puchała
2 Katedra Edukacji dla Bezpieczeństwa, Wydział Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie
Kierownik: dr I. Urych
Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez żołnierzy Wojsk Specjalnych, w zależności od stosowania suplementów diety. Badaniem objęto 200 żołnierzy, spośród których 101 de-klarowało stosowanie suplementów diety. Wykazano, że żołnierze stosujący suplementy diety rzadziej spożywają słodycze, pieczywo, tłuszcze, ziemniaki, kiełbasy i napoje słodzone. Z drugiej strony częściej spożywali kasze grubo-ziarniste, wybrane owoce i ryby.
Słowa kluczowe: suplementy diety, częstotliwość spożycia żywności, sposób ży-wienia, żołnierze.
Key words: dietary supplements, food frequency consumption, nutrition manner, soldiers.
Zgodnie z Ustawą o Bezpieczeństwie Żywności i Żywienia z 2006 r., suplement diety to środek spożywczy, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, bę-dący skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fi zjologiczny, pojedynczych lub złożonych, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie, w postaci: kapsułek, tabletek, drażetek i w innych podobnych postaciach, saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem i w innych podobnych postaciach płynów i proszków przeznaczonych do spożywania w małych, odmie-rzonych ilościach jednostkowych, z wyłączeniem produktów posiadających właści-wości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego (1).
W ostatnich latach rynek suplementów diety rozwija się bardzo dynamicznie (2), produkty te są powszechnie dostępne, a ich stosowanie deklaruje znaczna część społeczeństwa. Według agencji Badań Rynku i Opinii SW Research suplementy diety stosuje aż 72% dorosłych mieszkańców Polski, w tym 48% regularnie, przy czym zaledwie 17% respondentów konsultowało się w tej kwestii z lekarzem lub farmaceutą (3). Stosowanie suplementów diety może być korzystne dla zdrowia, ale może także stanowić zagrożenie, wynikające m. in. z nieprawidłowego dawkowania preparatów uzupełniających dietę.
Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez żołnierzy jednostek Wojsk Specjalnych stosujących i niestosu-jących suplementy diety.
MATERIAŁ I METODY
Badanie, w którym udział wzięło 200 żołnierzy w wieku 31±5 lat pełniących służbę w jednostkach Wojsk Specjalnych, przeprowadzono w latach 2016–2017. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Wojskowym Instytucie Higieny i Epidemiologii w Warszawie.
W badaniach zastosowano kwestionariusz ankiety, składający się z dwóch czę-ści. Pierwszą z nich stanowił zwalidowany dla populacji polskiej kwestionariusz częstotliwości spożycia żywności (FFQ) (4), który został zmodyfi kowany na po-trzeby własnego badania przez dodanie dwóch dodatkowych kategorii odpowiedzi możliwych do wyboru dotyczących częstotliwości spożycia, tj. raz na kwartał lub rzadziej oraz raz w tygodniu. Badani zostali poproszeni o określenie częstotliwości spożycia 61 wybranych produktów zgodnie z ustaloną 8-stopniową skalą: 1 – nigdy lub prawie nigdy, 2 – raz na kwartał lub rzadziej, 3 – raz w miesiącu lub rzadziej, 4 – kilka razy w miesiącu, 5 – raz w tygodniu, 6 – kilka razy w tygodniu, 7 – co-dziennie, 8 – kilka razy dziennie. Drugą część stanowił autorski kwestionariusz an-kiety, w którym umieszczono pytania dotyczące stosowania suplementów diety oraz metryczkę. Z uwagi na często występującą małą liczbę podgrup w wyszczególnio-nych kategoriach (<5 przypadków), w obliczeniach statystyczwyszczególnio-nych nie zastosowano testu Chi2 Pearsona. Z tego powodu zdecydowano się porównywać wartości rang
przypisane kategoriom częstości spożycia poszczególnych grup produktów spożyw-czych, ze względu na stosowanie lub nie suplementów diety. Analizy statystyczne przeprowadzono za pomocą programu STATISTICA v. 13 (StatSoft, Polska). Do oceny rozkładu normalnego uzyskanych wyników zastosowano test Shapiro-Wilka. Z uwagi na fakt, że wszystkie dane charakteryzował rozkład różny od normalnego, w dalszych analizach zastosowano test U Manna Whitney’a. We wszystkich anali-zach przyjęto poziom istotności α = 0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Stosowanie suplementów diety zadeklarowało 101 żołnierzy (50,5%), spośród których 79% decyzję o stosowaniu tych środków podjęło samodzielnie, natomiast
z polecenia lekarza suplementy diety spożywało jedynie 6%. Wykazano, że kryte-rium stosowania suplementów diety różnicuje częstotliwość spożycia 18 z analizo-wanych 61 grup produktów (tab. I).
Ta b e l a I. Porównanie rang przypisanym kategoriom częstotliwości spożycia wybranych produktów pomiędzy stosującymi suplementy diety i niestosującymi suplementów diety
Ta b l e I. Comparison of ranks assigned to the frequency of consumption of selected food products between nutritional supplements users and non-users
Grupy produktów Niestosujący suplementów diety (n=99) Stosujący suplementy diety (n=101) p X ± SD Me X ± SD Me
Czekolady, cukierki czekoladowe
i batony czekoladowe 4,8 ± 1,4 5,0 4,2 ± 1,6 4,0 0,008*
Cukierki nie czekoladowe 3,6 ± 1,4 4,0 3,2 ± 1,5 3,0 0,044*
Herbatniki i ciastka 4,1 ± 1,5 4,0 3,6 ± 1,4 4,0 0,014*
Jaja i potrawy z jaj 5,3 ± 1,0 5,0 5,7 ± 1,2 6,0 0,001*
Pieczywo tzw. jasne 5,6 ± 1,6 6,0 4,5 ± 1,7 5,0 <0,001* Kasze gruboziarniste 4,3 ± 1,5 4,0 4,8 ± 1,6 5,0 0,017* Masło 5,5 ± 1,7 6,0 4,7 ± 2,0 5,0 0,003* Margaryna 4,2 ± 1,9 4,0 3,1 ± 1,8 3,0 <0,001* Majonez i dresingi 4,0 ± 1,5 4,0 3,5 ± 1,6 3,0 0,020* Banany 5,3 ± 1,3 6,0 5,7 ± 1,2 6,0 0,024* Awokado 2,4 ± 1,7 2,0 2,9 ± 1,6 3,0 0,026*
Słodkie przetwory owocowe i owoce
kandyzowane 3,7 ± 1,4 4,0 3,2 ± 1,5 3,0 0,019*
Ziemniaki 5,2 ± 1,3 6,0 4,7 ± 1,4 5,0 0,010*
Kiełbasy 5,4 ± 1,4 6,0 5,0 ± 1,5 5,0 0,032*
Ryby chude 3,8 ± 1,3 4,0 4,3 ± 1,4 4,0 0,024*
Ryby tłuste 3,7 ± 1,3 4,0 4,2 ± 1,3 4,0 0,017*
Soki owocowe i nektary owocowe 5,2 ± 1,5 6,0 4,6 ± 1,8 4,0 0,023* Słodzone napoje typu Fanta,
Coca--cola, Mirinda, Sprite itp. 4,0 ± 1,6 4,0 3,3 ± 1,6 3,0 0,005*
* Różnice istotne statystycznie, Test U Manna-Whithney’a, α=0,05; X – średnia, SD – odchylenie standardowe, Me – mediana; Rangi przypisane kategoriom częstotliwości spożycia: 1 – nigdy lub prawie nigdy, 2 – raz na kwartał lub rzadziej, 3 – raz w miesiącu lub rzadziej, 4 – kilka razy w miesiącu, 5 – raz w tygodniu, 6 – kilka razy w tygodniu, 7 – codziennie, 8 – kilka razy dziennie
Stwierdzono, że żołnierze stosujący suplementy diety rzadziej niż nie stosu-jący suplementacji spożywają słodycze: czekolady, cukierki czekoladowe i bato-ny czekoladowe (p=0,008); cukierki nie czekoladowe (p=0,044) oraz herbatniki (p=0,014), pieczywo tzw. jasne (p<0,001), wybrane tłuszcze: masło (p=0,003); margarynę (p<0,001) oraz majonez i dressingi (p=0,020), ziemniaki (p=0,010),
kiełbasy (p=0,032) oraz soki owocowe i nektary owocowe (p=0,023) i słodzone napoje gazowane (p=0,005), zaś częściej jaja i potrawy z jaj (p=0,001), kasze gru-boziarniste (p=0,017), wybrane owoce: banany (p=0,024) i awokado (p=0,026) oraz ryby zarówno chude (p=0,024), jak i tłuste (p=0,017). Z uwagi na fakt, że żołnierze nie stosujący suplementów diety częściej spożywali słodycze, pokarmowe źródła tłuszczów nasyconych i cukrów oraz przetworzone produkty mięsne, wydaje się, że ich sposób żywienia odbiegał od zalecanego w piramidzie zdrowego żywienia, modelu racjonalnego odżywiania.
Z uwagi na prognozy dalszego dynamicznego rozwoju rynku suplementów diety oraz wzrostu liczby kampanii reklamowych tych środków, zwiększenie świadomo-ści konsumentów na temat zasad stosowania suplementów wydaje się szczególnie uzasadnione. Wyniki ostatnich badań wykazały bowiem, że stosujący suplementy diety najczęściej samodzielnie podejmowali decyzję o stosowaniu tych środków (3, 5). Ponadto, stosowana suplementacja często okazuje się nieuzasadniona. Liczne doniesienia wskazują na tendencję do większej prawidłowości sposobu żywienia osób stosujących suplementy diety w porównaniu z niesuplementującymi zarówno wśród osób nietrenujących (6, 7), jak i sportowców wyczynowych (8, 9). Taką samą tendencję potwierdziły również wyniki badań własnych, wskazujące na większą zgodność zwyczajów żywieniowych żołnierzy stosujących suplementy diety z za-sadami racjonalnego żywienia się niż w przypadku żołnierzy, którzy nie stosowali tych środków.
Suplementy diety stosowane są często przez żołnierzy różnych armii (10, 11). Powszechność stosowania suplementów diety odnotowano również wśród żołnierzy w Polsce, np. z jednostek Wojsk Lądowych (48%) (12), jak też kandydatów do Wyższej Szkoły Ofi cerskiej Sił Powietrznych (43%) (13). Mimo, że w niektórych przypadkach stosowanie suplementów diety może przynieść wiele korzyści, np. uzupełnianie niedoborów składników mineralnych, czy witamin, to jednak nale-ży zwrócić szczególną uwagę na możliwość wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych wynikających z ich niekontrolowanego stosowania. Przyczyną nega-tywnych skutków zdrowotnych jest najczęściej niedostosowanie dawki preparatu do potrzeb danej osoby, czy ewentualne interakcje z innymi składnikami diety lub lekami, ale także możliwość nadmiernego spożycia wybranego składnika i przekro-czenia górnego tolerowanego poziomu spożycia.
WNIOSKI
1. Żołnierze z jednostek Wojsk Specjalnych, którzy stosowali suplementy diety, odżywiali się w sposób bardziej zgodny z zasadami racjonalnego żywienia w po-równaniu do żołnierzy niestosujących tych środków.
2. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę edukacji żołnierzy, w szczególności w zakresie zasad prawidłowego żywienia, jak również zasad bezpiecznego stoso-wania suplementów diety.
3. Niezbędne jest prowadzenie dalszych, bardziej szczegółowych badań, które umożliwią monitorowanie sposobu żywienia żołnierzy z uwzględnieniem stosowa-nia suplementów diety, również w aspekcie ryzyka przekroczestosowa-nia górnego
tolero-wanego poziomu spożycia (UL) w przypadku witamin i składników mineralnych i ich zdrowotnych konsekwencji.
T. L e p i o n k a, A. A n y ż e w s k a, R. Ł a k o m y, E. S z a r s k a, E. M a c u l e w i c z, A. T o m c z a k, J. B e r t r a n d t
THE USE OF DIET SUPPLEMENTS AND THE FREQUENCY OF CONSUMPTION OF SELECTED GROUPS OF PRODUCTS BY SPECIAL FORCES SOLDIERS
S u m m a r y
Introduction: In recent years, a dynamic development of the dietary supplements market in Poland
has been observed. The use of dietary supplements should exert a benefi cial effect by supplementing the defi ciencies of certain substances with physiological activity. However, improper dietary supple-mentation may result in negative health effects, e.g. by exceeding the upper tolerable level of intake (UL) of individual nutrients.
Aim: The aim of the study was to assess the frequency of consumption of selected groups of food
products by soldiers of Special Forces units using or not using dietary supplements.
Materials and methods: The study was conducted with the participation of 200 Special Forces soldiers
(aged 31 ± 5 years), using a two-part questionnaire. The fi rst part was a modifi ed food consumption frequency questionnaire (FFQ). The second part of the questionnaire was the author’s questionnaire regarding the use of dietary supplements. Comparison of the frequency of consumption of individual groups of food products due to the use or not of dietary supplements, was carried out using the Stati-stica v. 13 program (StatSoft, Poland) and using the U Mann Whitney test (signifi cance level α=0.05).
Results: Dietary supplements were used by 50.5% of surveyed soldiers. It was found that the use
of supplementation differentiates the frequency of consumption of 18 of the analyzed 61 groups of products. Moreover, we found that soldiers using dietary supplements, are less likely, in comparison to non-users, to consume such groups of products like sweets, eggs and egg dishes, light bread, selected fats, mayonnaise and dressings, potatoes, sausages, fruit juices, nectars and sweetened soda drinks. On the other hand, those soldiers more often consumed coarse grains, selected fruits and fi shes.
Conclusions: Special Forces soldiers who used dietary supplements were fed in a way that was
more in line with current recommendations compared to soldiers who did not use supplements. The obtained results indicate the need to educate soldiers on the principles of proper nutrition and safe use of dietary supplements. Monitoring of the diet of people using supplementation seems to be justifi ed, especially in the context of the risk of exceeding the upper tolerable level of intake (UL) of individual nutrients.
PIŚMIENNICTWO
1. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Dz.U. 2006 Nr 171 poz. 1225. – 2. PMR Market Experts. Raport: Rynek suplementów diety w Polsce 2015. Prognozy roz-woju na lata 2015–2020. https://mypmr.pro/products/179 (Dostęp: 12.02.2019 r.). – 3. SW RESEARCH Raport badawczy: „Polacy a suplementy diety” https://swresearch.pl/pdf/Polacy%20a%20suplementy%20 diety_raport%20badawczy.pdf (Dostęp: 18.04.2018). – 4. Wądołowska L.: Walidacja kwestionariusza częstotliwości spożycia żywności – FFQ. Ocena powtarzalności. Bromat Chem Toksykol, 2005; 38(1): 27-33. – 5. Instytut Badań Pollster: Suplementy diety: opinie i wybory Polaków (Raport). http://www. poradnikzdrowie.pl/diety/suplementy/suplementy–diety–opinie–i–wybory–polakow–raport_44487. html. – 6. Bailey R.L., Fulgoni V.L., Keast D.R., Dwyer J.T.: Dietary supplement use is associated with higher intakes of minerals from food sources. Am. J. Clin. Nutr. 2011; 94: 1376-1381. – 7. McNaughton
S.A., Mishra G.D., Paul A.A., Prynne C.J., Wadsworth M.E.J.: Supplement use is associated with health
status and health–related behaviors in the 1946 British birth cohort. J. Nutr. 2005; 135: 1782-1789. – 8.
Beshgetoor D., Nichols J.F.: Dietary intake and supplement use in female master cyclists and runners.
J., Mareira P., Teixeora V.: Nutritional supplements use in high-performance athletes is related with
lower nutritional inadequacy from food. J. Sport Health Sci, 2016; 5(3): 368-374 – 10. Knapik J.J,
Steelman R.A, Hoedebecke S.S, Farina E.K, Austin K.G, Lieberman H.R.: A systematic review and
meta-analysis on the prevalence of dietary supplement use by military personnel. BMC Complement Altern. Med. 2014; 14(1): 143.
11. Paisley, R.D.: Nutritional and sports supplement use among deployed U.S. Army soldiers in a re-mote, austere combat outpost in eastern Afghanistan. Mil. Med. 2015; 180(4): 391-401. – 12. Rozmysł
E., Kłos A., Bertrandt J., Schlegel-Zawadzka M.: Ocena zjawiska indywidualnej suplementacji diety
witaminami i składnikami mineralnymi wśród żołnierzy pełniących zasadniczą służbę wojskową. Żyw. Człow. Metab., 2003; 30(1/2): 392-397. – 13. Gaździńska A.: Suplementacja składnikami mineralnymi, witaminami i napojami energetyzującymi diety kandydatów do Wyższej Szkoły Ofi cerskiej Sił Po-wietrznych. Żyw. Człow. Metab., 2007; 34(1/2): 84-90.
