Antroponimia a dialektologia - zależności metodyczne

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I Ë N S I S ____ . . -, POLI A UNCUISTICA 12, <986 ___ _________

S l a u o m i r Gala

A N T R O P O N I M I A A DI A L E K T O L O G I A - ZALEŻNOŚCI M E T O D Y C Z N E

Rozwój w s p ó ł c z e s n e j nauki w y r a ż a się orze* s œ c jalizację w a r ­ s z t a t ó w i zaw ę ż a n i e z a k r e s ó w badawczych. Zapobieganie z a w ężaniu z a k r e s ó w b a d a w c z y c h pociąga za sobą k o n i e c z n o ś ć powst a w a n i a badań i n t e r d y s c y p l i n a r n y c h i praktyki w zakresie w z a j e m n y c h u s ług m i ę ­ d z y d y s c y p l i n a m i pokrewnymi. Z jednej strony specjalizacja, z d r u ­ giej zaś k o r z y s t a n i e z d o ś w i a d c z e ń innych d y s cyplin o k r e ś l a j ą i- stotę w s z e l k i e g o rozwoju naukowego. Z a i n t e r esowanie w końcu XIX w. Imionami własn y m i jako m a t e r i a ł e m j ę z y k oznawczym soowodo- w a ł o p o w s t a n i e nowej d y s c y p l i n y bad a ń zwanej onomastyką. Pomysł Zygm u n t a G l o g e r a i k o n c e p c j a J a n a Łos i a w y d a n i a leksykonu onoma- s t y c z n e y o 1 uległy m o d y f i k a c j i w n a s t ę p s t w i e podziału nazw w ł a s ­ n y c h na naz w y o s ó b i n a z w y miejsc. W y o d r ę b n i e n i e się z o n o m a s t y ­ ki, b a d a j ą c e j w s z e l k i e nazwy, a n t r o o o n i m i i , zajmującej się n a z ­ w a m i w ł a s n y m i osób, s k ł o n i ł o W i t o l d a T a s z y c k i e g o do podjęcia nrac

■

2

nad Słownikiem ttąrcpolakiah nasu oaobcuyah , S t a n i s ł o w a Ro 8 pond a do p r z e d s t a w i e n i a p o l o n i s t o m i s l a w i s t o m leksykonu antropo n i m i c z n e - go Śląska^, a Zespół O n o m a s t y c z n y G d a ń s k i d o g r o m a d z e n i a m a t e ­ r i a ł ó w w c e l u p r z y g o t o w a n i a słown i k a n a z w i s k polskich XVI-XVIIIw. P o z o s t a j ą c e o b o k nazw w ł a s n y c h o s ó b nazwy m i e j s c stały aię Drzed- m i o t e m za i n t e r e s o w a ń toponomastyki. K o n t y n u a c j ą p o m y s ł u Z.

Gloge-* Z, Ç 1 о | e I, Słownik imion własnych, "Sprawozdani» z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 1909, Wydział II, or 4, s. 26-31; "Sprawo­ zdania г Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności" XVI, .1911, nr 10, a. 5.

2

Śłtiwnik staropolskich osobowych, red, W. Taszycki, t. 1-5 i 6, z. 1, Wroclaw 19*5-1 W l .

j

p o n i m i c z n y c h s p r o w a d z a j ą się d o prac ełownlitowych, monogr a f i i r e ­ g i o n a l n y c h na mat e r i a l e h i s t o r y c z n y m i w s p ó ł c z e s n y m i mniejszych, p u b l i k a c j i w p o s taci a r t y k u ł ó w p r e z e n t u j ą c y c h m a t e r i a ł bądź po­ d e j m u j ą c y c h zagad n i e n i a teoretyczne. Obecny stan badań, bardzo w a ż n y i p o d s t a w o w y Nd l a d a l s z y c h prac, daleki jest jeszcze od w y ­ c z e r p a n i a problemu. P o z o s t a j ą duie luki w materiale okresu śred- a i o p o l s k i e g o i zupełny brak w i ę k s z y c h regionalnych sło w n i k ó w o- p a r t y c h na m a t e r i a l e w s p ółczesnym. W ł a ś n i e d l a t e g o twórca Słouniha etaropolakich nazw osobowych W. T a s z y c k l o b o k prac nad n a z e w n i c t w e m o s o b o w y m s t a r o p o l s k i m p o s t ulował w roku 1968 przygot o w a n i e m a t e ­ riałów d o słown i k a w s p ó ł c z e s n y c h n a z wisk p o l s k i c h 6 . r.ealizacja takiego« b a r d z o słu s z n e g o założenia, b y w p o s taci leksykonów p r z e d s t a w i ć zasób leksykalny a n t r o p o n i m i c z n y polski, wydaje się w n a j b l i ż s z y m czasie trudna d o zrealizowania. Nie u l ega w ą t p l i w o ­ ści , że o d p o w i e d n i o z g r omadzone a n t r o p o n i m y w przedziale c h r o n o ­ log i c z n y m od XII d o X X w. i o b e j m u j ą c e cały obszar Polski moqą stan o w i ć p o d s t a w ę d o o d p o w i e d z i n a zasadnicze p y t ania t o w a r z y s z ą ­ ce b a d a n i o m a n troponlmicznym. P y t ania te d o t y c z ą sposobów u s t a ­ lania zasobu l e k s y kalnego a n t r o ponimięznego, struktury s ł o w o t w ó r ­ czej n a z w i ich zróżnic o w a n i a g e o graficznego. Odpowi e d z i na po­ w y ż s z e p y t a n i a udzielić m o g ą także m o n o g r a f i e słowotwórcze typów an t r o ponimieznych. Ten kier u n e k badań, zai>oczątkowany na gruncie ap e l a t y w n y m przez W i t o l d a D o r o s z e w s k i e g o c y k l e m m o n o g r a f i i typów z p o d s t a w o w y m - k - t p o d j ę t o także w toponomastyce. W n a ­ stę p s t w i e t a k i e g o zał o ż e n i a m e t o d o l o g i c z n e g o o p r a c o w a n o m. in. n a Z w y m i e j s c o w e z stifiksami ~гвко, -ъеаске w językach zachodr.io- s ł o w i a ń s k i ę h ® , z a c h o d n i o s ł o w l a ń s k i e n a z w y mi e j s c o w e z suf.^ksem

t e n ż e, Bibliografia onomastyki polskiej od roku 195в do roku 1270 włą­ cznie, oprać, przy w«p<5łud*iikle' M. Karasia i A. Tarasiewicza, Kraków 1972; М. К a r a j . Onomastyką polska w latach 1957-1971, "Poradnik Językowy"

1971, s. 379-387; A. Z a j d a, Onomasticга I-XX {1955-75), Bibliograf!* zawartości, "Onomastica" XX, 1975, s.353-385.

6 U. T a s z у с к 1, W sprawie słownika współczesnych nazwink polskicb, "Je-zyk ïeleki-" XLVII1, 1968, ». 81-87.

7 W. D o r o s z e w s k i , Monografie słowotwórcze. Formacje г podsta­ wowym -к- w części sufiksalnej, “Prace Filologiczne" XXII, 1928, а. 1-261; t e o ż e, Formacje z podstawowym - 1 - w części sufiksalnej, "Prace Filolo­ giczne" XIV, 1929, i. 34-85« . .

W. T a s z у с к i, Przyrostek -iąko, -iszczę if językach zachód ni o- słowiańskich, "Si«via" IV, 1925-1926, e. 213-227.

-ek, -ete9 , południowosłowiariskie nazwy m i e j s c o w e z aufikflem * , polskie pa t r o n i m i c z n e nazwy m i e j s c o w e z p r z y r o s t k i e m * -(oo)itjo- na tle zachodniosłowiarisklm zachodniosłowiariskie

« O

naz w y toponimiczne z f o rmantem - w - , polskie n a z w y m i e j s c o w e z etjfiksem -.łfc1 3 , w i e l k o p o l s k i e i m a ł o p o l s k i e nazwy m i e j s c o w e z sufiksem *ov, - i n ł4. U z asadnione zatem i k o n i e c z n e jest p o d e j ­ m o w a n i e tematów m o n o g r a f i c z n y c h z z a k r e s u a n t r o p o n i m i i o p o s z c z e ­ g ó lnych typach słowotwórczych.

r o z w a ż a n i o m n a u k o w y m o n o m a s t y t o w a r z y s z y zawsze yafleksja, :-zy ::astosowana m e t o d a jest ad e k w a t n a do z a ł o ż o n e g o celu i j a k o ­ ści an a l i z o w a n e g o m a t e r i a ł u i czy za p o m o c ą tej m e t o d y otr z y m u j e się wzg l ę d n i e o b i e k t y w n ą o c e n ę zjawisk językowych. W w l ę k s z y ć h p r a c a c h do t y c h c z a s zrealizowanych» będącycii słownikami lub m o n o ­ g rafiami o p a r t y m i o m a t e r i a ł s ł o w n i k o w y o w ą s k i m z k o n i e czności zasięgu g e o g r a f i c z n y m bądź pr z e d z i a l e c h r o n ologicznym, s t o s o w a n o met o d y typowe d l a leksykografii, l e k s y kologii i słowotwórstwa. W nastę p s t w i e t a k o p r a c o w a n y c h m a t e r i a ł ó w p o w s t a ł y k o n c e p c j e d o t y ­ czące zasad k l a s y f i k a c j i p o l s k i c h a n t r o p o n i m ó w ,

P r z y jr z y jm y się z a t e m monografion, s ł o w o t w ó r c z y m a n t r o p o n i m i c z - n y m pod w z g l ę d e m ich p r z y d a t n o ś c i w językoznawstwie, stoso w a n y c h m et o d i o t r z y m y w a n y c h wyników, z pu n k t u w i d z e n i a onomastyki c e l o ­ w e i u z a s a d n i o n e w y d a j ą się te prace, k t óre w swolta za ł o ż e n i u

u-9 S. R o a p o n d, Siifiks -sk, -sko Jako formant zachodniosłowiańskich nazw miejscowych, "Siavia Oceidentalia" XII, 1933, *« 45-54.»

10 S. R o s p o n d, Poludniauo3toviańskle nazwy miejscowe z sufiksem * -itj-, Kraków 1937. ' ...

'* K. R у ш u t, Stówa twór st wo polskich pat ronlmicznych nazw miejsco­ wych z przyrostkiem *-(ov)itjo- na tle tachodniosło*riańskim, Wrocław 1973,

12

и.

*■* f. к i e с к u ł a, Polskie nazwy miejscowe я sufiksem -J-, “Roz­ prawy Koaisji Językowej Wrocławskiego Ttwarzyatwa Naukowego" V, 1965, a.

65--147. ' ■; ' V; ;

14 f. S i e с к u 1 łi Nazwy miejscowe z sufiksami -oy~. -in~ na Ob­ szarze Wielkopolski i Małopolski, Wrocław 1971. , r

15 W. T a s z у с к i, Polskie nazwy osobowe, Krąków 1924; S, R o s-■p o n é, Struktura i klasyfikacja nazwiska słowiańskiego па pQflst*vi'e Sło­ wnika nazwisk śląskich, “Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzy-#twe NauKowtgo" V, 1965, s. 9-63; t e n i e , Struktura i klasyfikacje Sło­ wiańskich antroponimów, "eiuUuya Polskiego Towarzystwa Językoznawczego XXIV,

№.6, o. 20i-224; М. К a r a i. Nazwy wfasne, i ich klasyfikacja (nazwy o- sahowe), iamifc, XXX, 19.72, *. 103-150.

w z g l ę d n i a j ą w s z y s t k i e istotne e l e m e n t y antroponimów, omaw i a j ą n a ­ zwy w ł a s n e o s obowe w s z e r o k i m kontek ś c i e zjawisk językowych ape- latywnych i pozajęzyk owych - h i s t o r y c z n y c h i kulturowych.

Z istoty nazwy w ł a snej osobowej w y n i k a jej m i ejsce i funkcja w jQzyku. Nazwy wła s n e nie m a j ą z n a czenia apelatyvmego, ni e tw o ­ rzą k a t e g o r i i leks y k a l n y c h i a p e l a t y w n y c h kategorii s e m a n t y c z ­ nych. Są zatem w t e r m i nologii H e n r y k a G a e r t n e r a “f o n e m a t a m i " 16 znakami a r t y k u l a c y j n o - a k u s t y c z n y m i bez znaczenia językowego. Jako takie funkcję k o m u n i k a c j i językowej s p e ł n i a j ą poprzez w y r a ż a n i e w y o b r a ż e n i a o desygnacie, w y r ó ż n i a n i e 1 w y o d r ę b n i a n i e je d n o s t k o ­ w e g o d e s y g n a t u o n o m a s t y c z n e g o z klas d e s y g n a t ó w zbioru apelatyw- n e q o i zbioru je d n o s t k o w y c h d e s y g n a t ó w a n t r o p o n i m i c z n y c h '7 . Nazwy w ł a s n e o s o b o w e jako w t ó r n e w o b e c w y r a z ó w p o s p o l i t y c h na etapie us t a l a n i a się p r z e j m u j ą fonety c z n e 1 m o r f o l o g i c z n e właśc i w o ś c i

18 *'

w y r a z ó w p o s p o l i t y c h . D o p i e r o w n a s t ę p n y m s t a d i u m f u n k c jonowania n a b i e r a j ą sobie w ł a ś c i w y c h c e c h i s z c z e g ó l n i e pod w z g l ę d e m m o r f o ­ l o g i c z n y m o d c h o d z ą od zbioru apelatywnego. P o lskie np. nazwy o- s obowe ni e m a j ą c h a r a k t e r u ogólnop o l s k i e g o , nie p o d l e q a j ą n o r m o m p o l s z c z y z n y ogólnej.

W ł a ś c i w o ś c i ą a n t r o p o n i m ó w jest ich zasięg r e g i o n a l n y 1 to, że u s t a l a j ą się w e d ł u g k r y t e r i ó w j ę z y kowych regiona l n y c h . Są zatem pod w z g l ę d e m f o n e t y c z n y m i l e k s y k a l n y m zró ż n i c o w a n e g e o g r a f i c z ­ nie. J a k o p u ste s e m a n t y c z n i e są znakami mowy ludzkiej, w y r a z a m i w p ł a s z c z y ź n i e mówienia. Ta w ł a ś c i w o ś ć p o t w i e r d z a j e dnostkowy c h a r a k t e r n a z w y osobowej i przekonuje, że m o t y w a c j i p o w s t a w a n i a a n t r o p o n i m ó w szukać n a x e ż y w pot o c z n e j r e a l i z a c j i s y stemu g w a r o ­ wego. Te istotne dl a b a d a ó o n o m a s t y c z n y c h w ł a ś c i w o ś c i nazw n a j ­ lepiej m o ż n a uchw y c i ć w m o n o g r a f i a c h s ł o w o t w ó r c z y c h typ ó w a n t r o ­ ponimicznych.. Ten rodzaj p r a c m e t o d o l o g i c z n i e jest jak n a j b a r ­ dziej u z a s a dniony, p o n i e w a ż p o z w a l a n a w ^ ^ l ę d n i e d o k ł a d n e o m ó w i e ­ nie zjawisk języko w y c h i p r o c e s ó w p o z a j ę z y k o w y c h t o w a r zyszących u s t a l a n i u nazw. O p r a c o w a n i e m o n o g r a f i i o m a w i a j ą c y c h p r o d u k t y w n e t ypy s ł o w o twórcze dał o b y w y c z e r p u j ą c ą o d p o w i e d ź na temat

słowo-16

H. G a e r t n e r, Gramatyka współczesnego- język* polskiego, cz, I- -3, Lwów-War8zawa 1931, в. 95-106.

М. К u с а I a, Co jui jest, a co jeszcze nie jest nazwą własną, "0- nomastice" XII, 1967, s. 153-161.

18 . _

A. Z a r ę Ъ a. Osobowe nazwy własne i ich mi e js c # w systemie języ­

twórstwa, c h r o n o l o g i i z j awisk i geografii, rzu c i ł o b y wie l e nowego ś w i atła na temat nazw w ł a s n y c h oso b o w y c h i p o z w o l i ł o b y na p e ł ­ n i ejsze omó w i e n i e ich w z g l ę d e m w y r a z ó w pospolitych. Stos u j ą c k r y ­ teria k l a s y f i k a c y j n e M i e c z y s ł a w a K a r a s i a «• zasadę otwart o ś c i i z amkniętości n a z w zarówno p o d w z g l ę d e m leksykalnym, jak i m o r f o ­ l o gicznym powiemy, że z trzech zasa d n i c z y c h k a t e g o r i i a n t r o p o n i ­ mów: imion, n a z w i s k i p r z e z w i s k zamknięte leksykalnie i m o r f o l o ­ gicznie są nazwiska, zamknięte leksykalnie, a o t w arte m o r f o l o g i ­ cznie są imiona, o t warte l e k sykalnie i m o r f o l o g i c z n i e są p r z e z ­ w i s k a 19. Z a s t o s o w a n a tu zasada s y stematyki jest r e z u l t a t e m p a ­ trzenia n a ob e c n y zasób leksyk a l n y a n t r o p o n i m i c z n y jako w y n i k e- w o l u c j i języka.

D o s t r z e o a n i e ewolucji, uchwycenie m e c h a n i z m ó w i opis p r o c e ­ sów o n o m a s t y c z n y c h , w n a s t ę p s t w i e k t ó r y c h ustalił si ę zasób lek­ syki a n t r o p o n i m i c z n e j , to zadanie p r a c monogra f i c z n y c h . J e s t to m o ż l i w e ze w z g l ę d u na w ą s k i sęakres te m a t u (omówienie jednego lub k i l k u p o k r e w n y c h typów), ale d u ż y p r zedział c h r o n o l o g i c z n y i sze­ roki zasięg g e ograficzny. Za s a d n i c z ą trudność n a s t r ę c z a sposób g r o m a d z e n i a materiału. Jedynie naz w y star o p o l s k i e i śląskie ze­ b r a n o i c z ę ś c i o w o opracowano. N a z w y p o z o s t a ł e o o o b s z a r u od XVI w

20 * "

d o dziś w w i ę k s z o ś c i p o z o s t a j ą w a r c h i w a c h , w m o w i e ludu (szcze­ g ólnie p r z e z w i s k a l u d o w e ) i w y m a g a j ą r e j estracji naukowej. Już na e t a p i e g r o m a d z e n i a i w s t ę p n e g o s e g r e g o w a n i a b a r d z o w a ż n y jest w y b ó r wła ś c i w e j metody. Z je d n o s t k o w e g o c h a r a k t e r u n a z w o s o b o w y c h i ich p o d p o r z ą d k o w a n i a się n o r m o m p o l s z c z y z n y r e g ionalnej wynika, że onom a s t a w i n i e n zawsze z a r ó w n o m a t e r i a ł historyczny, jak i w s p ó ł c z e s n y w i d z i e ć w k o n t e k ś c i e zjawisk nie tylko ogólnopolskich, ale prz e d e w s z y s t k i m gwarowych.

J e d n o s t k o w y cha r a k t e r n a z w y powoduje, że od m o m e n t u jej u s t a ­ lenia się ni e p o d l e g a on a z m i a n o m semantycznym, m o r f o l o gicznym, fleksyjnym, j a kim p o d l e g a j ą w y r a z y pospolite. Przez to nosi on a cechy a r c h a i c z n e i b a r d z o c z ę s t o jest ś w i a d e c t w e m cech h i s t o r y ­ c z n y c h gwa r y cz y dialektu. H i s t o r y c z n y m a t e r i a ł służy d i a l e k t o ­ l ogom i h i s t o r y k o m języka p r z y o k r e ś l a n i u n a j s t a r s z y c h

zróżnico-Por . H. K. a r a i, Nazwy w ł a s n a . , ą. 141 — 1 A3.

20 Zob. S. G a 1 a, trćdła archiwalne - ich wartość i wyzyskanie w badaniach antraponltr.icznych, "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzy­ s t w a Naukowego" XXVII, 19Ы, a. 63-75,

_ _ _ _ _ _ Antroponimia_a dialektologia_______________________31

.

»

wari d i a l e k t a l n y c h języka p o l s k i e g o i ocenie w y s t ę p o w a n i a zja-2 zja-2

wlsk d i a l e k t i l n y c h w tekstach literackich . S z c z e g ó l n i e g r o m a ­ dz e n i e m a t e r i a ł ó w n a j n o w s z y c h - w s p ó ł c z e s n y c h przezwisk, form po™ chodnych imion od ich p o s t a c i urzędo w y c h o d bywać się p o winno w kontek ś c i e w s z y s t k i c h zjawisk językowych ape l a t y w n y c h a także p o ­ zostałych toponi m i c z n y c h danej.gwary.

Sądzę, ze p o ż y t e c z n e z a r ó w n o dla dialektologii, jak i o n o m a ­ styki był y b y prace kompleksowe, któ r e pozwo l i ł y b y uchw y c i ć w z a ­ jemne relacje m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i zbiorami zasobu leksyk a l n e ­ go. Przy takim założeniu m e t o d o l o g i c z n y m pamiętać po w i n n i ś m y jed­ nak zawsze o w t ó r n o ś c i nomen p r o p r i u m w o b e c nomen appellativum. Podobne zasady p o w i n n y o b o w i ą z y w a ć w n a s t ę p n y m etapie prac - orzy analizie językowej zg r o m a d z o n e g o zasobu antroponimów. N a j i s t o t ­ n i e j s z y m p r o b l e m e m będzie ustalenie w y r a z ó w a p e l a tywnych jako p o d ­ s t a w o w y c h dla n a z w o s o b o w y c h i u s t alenie haseł onomastycznych. Mate r i a ł zró ż n i c o w a n y t e rytorialnie n a s t r ę c z a tu w i e l e trudności. Przy o k r e ś l a n i u tytułu h a s ł a p r zyjmuje się zasadę odrębności m o r ­ fologicznej nazwy. W o p r a c o w a n i a c h regionalnych, o b e j m ujących m n i e j s z e o b s z a r y terytorialne, nie z r ó ż n icowane dialcktalnie, p r o ­ b l e m nie n a b i e r a większej wagi, n a t o m i a s t zupełnie inaczej p r z e d ­ stawia się rzecz przy m a t e r i a l e p o c h o d z ą c y m z ca ł e g o o b s z a r u ję­ zykowego. Ustalenie postaci w y r a z u p o d s t a w o w e g o i postaci hasła a n t r o p o n i m u p o w i n n o być u z a l e ż n i o n e od p o c h o d z e n i a t e r y t o r i a l ­ nego nazwy, jej postaci fonetycznej czy m o r f o l o gicznej. Dodajmy, że przy ust a l a n i u w y r a z u p o d s t a w o w e g o i hasła, s z c zególnie w o b ­ szarach peryferyjnych, u w z g l ę d n i ć należy m o ż l i w o ś ć w p ł y w ó w obcych, a na o b s z a r a c h po drugiej wo j n i e światowej z a s i e dlonych -

możli-2 3 '

w o ś ć w y s t ę p o w a n i a zjawisk różn o j ę z y c z n y c h

Ja k zatem w i dać z p o w y ż s z y c h ustaleń, w a r s z t a t p r acy onomasty

21

.

...

Z o b . K. D e j n д , Atlas polskich innowacji dialektalnych, W a r s z a w a --Łódi m i , mapy: 5 (Fł, 10 (Ç, D ) , 46(E), 47(F), 6& ( A >, 70 (B, D ); M. S u 1 i s z, Sta то poi aka .‘on etyk a w świetle materiał u onomastyûznego do XIV wieku,. Wart zava-Wrociav 1976;

22

W. К u r a s г к i e w i с z, Pochodzenie polskiego języka litera­ ckiego w świetle wyników dialektologii historycznej, С w: 3 Studia staxnroJ- SKię, t. 3, : Wrocław 1956, e, 242-336j W. T a e z у с к i, Gtr.ez« n i ­ skiego języka literackiego w świetle faktów historyczno językowych, tanie, s. 30-59.

K. D e j n a, Najpilniejsze zadania dialektologii polskiej, "Rozpra- W y Koiaisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa îiaukôwego" XXV, 1979, *• 23.

u z a l e ż n i o n y jest od etanu w i e d z y d i a l e k t o l o g i c z n e j . B a r d z o często w celu ust a l e n i a w y r a z ó w p o d s t a w o w y c h d l a n a z w zróżn i c o w a n y c h t e ­ rytorialnie n i e zbędne są a l b o każdo r a z o w e b a d a n i a terenowe, oo w m o n o g r a f i a c h p r a k t y c z n i e jest niewykonalne, a l b o odpowiednie, w zg l ę d n i e kompletne, słowniki r e g i o n a l n e 2 4 . $lnmik guar polekioh J a n a K a r ł o w i c z a Jest n i e w y s t a r c z a j ą c y d l a t e g o typu prac, p o n i e ­ wa ż - jak podaje s a n aut o r ■* "nie rości sobie p r a w a do z u p e ł n o ­ ś c i “ 25 i w dużej mierze k o r z y s t a j ą c z t e kstów drukowanych, fcie pr e z e n t u j e m a t e r i a ł u > u w z g l ę d n i e n i e m z r ó ż n i c o w a n i a t e r y t o r i a l n e ­ go.

W a ż n ą i p o d s t a w o w ą p o moc s t a n o w i ć bę d z i e nowy słownik gwar polskich, k t ó r y jednak ze w z e l ę d u na swój d y f e r e n c y j n y c h arakter da obraz zr ó ż n i c o w a n i a g e ograficznego, ale nie obej m u j e w s z y s t ­ kich w y r a z ó w w y s t ę p u j ą c y c h w gwarach, lecz tyl k o te, któ r e nie w y s t ę p u j ą w p o l s z c z y ś n i e l i t e r a c k i e j 2**. P r z y tak i m z a łożeniu p o m i ­ n i ęta zostanie d u ż a ilość wyrazów, p o s t a c i fon e t y c z n y c h i m o r f o ­ l o g i c z n y c h 2 7 , c o p r z y u s t a l a n i u p o d s t a w słowo t w ó r c z y c h a n t r o p o n i ­ m ó w jest b a r d z o w a żne i n i e k i e d y d e c y d u j e o p o s t a c i onomastycz*- nej n a zwy osobowej. Z j e d n o s t k o w e g o c h a r a k t e r u n a w y wynika, że jej gen e z a zwią z a n a jest z i n t e n c j o n a l n ą m o t y w a c j ą i przez to p o ­ zostaje w sferze stylistyki. Zat e m zdecy d o w a n a w i ę k s z o ś ć n a z w w s t a d i u m u s t a l a n i a się jest n a c e c h o w a n a emocjon a l n i e . Rzec można, że n a z w y te n a l e ż ą do k a t e g o r i i e k s p r e s y w i z m ó w leksykalnych ono- mastycznych. J a k o takie w i n n y by ć I n t e r p r e t o w a n e w opozycji do e k s p r e s y w i z m ó w . a p e l a t y w n y c h . Brak jednak w s ł o w n i k a c h o g ó l n o p o l ­ skich i gwa r o w y c h dużej części tej w a r s t w y s ł o w n i c t w a sprawia, że z e stawianie d w ó c h z b i orów ( o n o m a s tycznego 1 apelatywnego) n a ­ leżących do wspó l n e j kat e g o r i i e k s p r e s y w i z m ó w jest b a r d z o u t r u d ­ nione, a c z asami w r ę c z niemożliwe. D l a t e g o tak w a ż n e dla a n t r o ­ p o nimii by ł y b y z a p o c z ą t k o w a n e przez prof. K a r o l a Dej n ę zbiory

re-24 M. S z y m c z a k ; Słownik дылгу Dataaniewka w pcw. łęczycki», Wro­ cław 1962-1970; H. С 6 r n o w i с *, Dialekt mlborski, t. 2, *. 1, 2, Gdańsk 1973, 1974; >. S y c b t i , Słounik gwar kaszubskich, t. 1*6, Wro­ cław 1967-1973; t e n ż e , Słownictwo kociewfkle na tle kultury ludowej, i. 1-2, Wrocław 1980.

2> J. К a r ł o w i с z, Słownik gwar polskich, t. I, Krak&ł 1900, wstęp. 26 Słownik gwar polskich, zeszyt próbny, oprać, w Pracowni Atlasu i Słownika Gwar Polskich Zakładu Językoznawstwa PAS w Krakowie pod red. M. Ka­ rasia, Wrocław 1964, s. 8.

___ _____________ ______ ĄnŁroponimia a dialektologia __ _______________ 33

28

gion a l n e s ł o w n i c t w a ludowego , rejestrujące możliwie pełny zasób w y r a z ó w p r z e d s t a w i a j ą c y c h "obraz s ł o w n ikowych i s ł o w o twórczych

29 z r ó żnicowań pol s k i e g o t e r y t o r i u m językowego"

P r ace takie obję ł y b y s w o i m zakre s e m wy r a z y n a c echowane e m o ­ c jo n a l n i e i przez to stano w i ł y b y pods t a w ę leksykalną d l a a n t r o ­ ponimii, szcze g ó l n i e dl a n a z w i s k ludowych i w s p ó ł c z e s n y c h p r z e z ­ wisk. P o z w o l i ł y b y na w y c z e r p u j ą c e o m ó wienie struktury s ł o w o t w ó r ­ czej a n t r o p o n i m ó w nie tylko p o przez wyk a z opozycji typów antro- p onimicznych, ale przez ukaza n i e ich na tle formacji apelatywnych zróżni c o w a n y c h terytorialnie. M i a ł y b y zatem podstawowe znaczenie z a r ó w n o przy analizie s ł owotwórczej n a z w w ł a snych, jak i w n i o s ­ kach w zakresie z r ó żnicowania terytorialnego. W n i o s e k S. Rosoon- d a o r o z b u d o w a n y m syst e m i e d e r y w a c y j n y m a n t r o ponimów o p a r t y m na ma t e r i a l e a n t r o p o n i m i c z n y m ś l ą s k i m 3 0 , potw i e r d z o n y wynikami

in-3 1

n y c h p r a c , p o z w o l i ł y b y zapewne u z u p e ł n i ć stwierdzeniem, że w ł a ­ ś c i w o ś c i ą s ł o w o t w ó r s t w a a n t r o p o n i m i c z n e g o jest nie od r ę b n o ś ć ty­ pów, ale ich sek u n d a r n o ś ć w o b e c typów a o e l a tywnych oraz że w i e ­ le struktur a n t r o p o n i m i c z n y c h o c e n i a n y c h jako d e r y w a t y n a l e ż a ł o b y zalic z y ć do . p r z e n i e s i e ń ze w z g l ę d u na w y s t ę p o w a n i e ek s n r e s y w n y c h o d p o w i e d n i k ó w leksykalnych apelatywnych. B ę d ą to s z c zególnie ape- latywy a n t r o p o n i m i c z n e o d u ż y m ładunku emocjonalnym, jak np. for­ m a c j e jednego typu s ł o w o t w ó r c z e g o w y s t ę p u j ą c e w Słomictwie lilio­ wym a terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego K. D e j n y i w k a r t o t e c e do tego słownictwa: bazgrała 'człowiek b r z y d k o p i s z ą ­ cy', brzdąkała 'słaby muzykant', dłubała 'człowiek p r a c u j ą c y p o ­ woli, maruda', guzdrała 'człowiek powolny', gwizdała 'człowiek

lubiący d u ż o g w i z d a ć ' , jąkiła 'człowiek, któ r y się jąka', krzy- kała 'krzykacz', kwikała 'człowiek narze k a j ą c y ciągle na swe

28

K. D e j n a, Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckie­ go 1 łódzkiego, "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XX, 1974, ». 189-277; XXI, 1975, s. 135-290; XXXI, 1976, s. 135-268; XXIII, 1977, «. 147-290; XXIV, 1978, s. 149-274; XXV, 1979, *. 123-276; XXVI, 1980, a. 117-257; XXVII, 1981, *. 129-281.

29

K. D e j n a , Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego i łódzkiego ( AB) , "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowe­ go" XX, 1974, s. 193.

30

S. R o s p o n d, Słrcnmik nazwisk śląskich, cz. 2, Wrocław 1973, wstęp,

31

S. G a l a, Słowo twórstwę> nazwisk i przezwisk ludności byłego po­ wiatu piotrkowskiego, [w:1 St'idia Językoznawcze. Streszczenia prac doktoi- skich, t. 4, Wrocław 1979, s. 75-80.

3 4 _ ________________Sławomr Cala______ ._____ .__________ ________

dolegliwości', naagrała 'człowiek płaczliwy, lubiący się mazać', mpugała 'człowiek, k t ó r y mruga', opiekała 'człowiek, który s i e ­ dzi przy piecu, nie w y c h o d z i z domu, piecuch', przebierała par­ tner do niczego, wybierek', sapała 'człowiek słaby, szybko się meczący', utykała 'kuternoga'. R o z b u d o w a n y i l o ściowo inwentarz typów a n t r o p o n i m i c z n y c h jest r e z u l t a t e m z a p o ż y c z a n i a Ich w r ó ż ­ nych okresach d z i e j ó w p o l s z c z y z n y z r ó ż n y m n a s i l e n i e m w z a l e ż n o ­ ści od ich pierwotnej funkcji a p elatywnej i czy n n i k ó w p o zajęzy- kowych, jak np. w prz y p a d k u f o r m a n t u -ski. C z ę s t o ś ć użyć forman- tu -ata w funkcji nazwotw ó r c z e j jeat w y n i k i e m apelatywnej f u n k ­ cji s emantycznej i stylistycznej. Usta l o n y już na g r u ncie p r a ­ słowiańskim a pelat y w n y formant -a?c32 tworzył męskie n o w i n a agen- tis z d o d a t k o w ą f u n kcją s t y l i s t y c z n ą pejoratywną. Z c z a s e m n a d ­ rzędna funkcja k a t e g o r i a l n a z a częła u s t ę p o w a ć funkcli s t y l i s t y c z ­ nej, ponieważ a t r y b u t y w n o ś ć s p r a w c y s t ała się pierwszoplanowa. Podany p r z y k ł a d o w o typ został p r z e j ę t y przez antroponimię, gdyż mógł s pełniać s w oją s t y l i s t y c z n ą funkcję w no w y c h o n o m a s t y c z n y c h warunkach, ale w tej samej potocznej o d m i a n i e polszczyzny.

Uwzględ n i e n i e zasobów leksykalnych 1 struktur słowot w ó r c z y c h g w arowych p o z w o l i lepiej niż d o t y c h c z a s omówić z a g adnienie w z a ­ j e mnego o d d z i a ł y w a n i a na siebie n o m e n a p p e l l a t i v u m i n o m e n p r o ­ prium. D o s t a r c z y w i e l u no w y c h a r g u m e n t ó w w y j a ś n i a j ą c y c h e t y m o l o ­ gie i p o s taci s ł o w o t w ó r c z e nazw. W z b o g a c e n i o sumę takich i n f o r ­ macji m o ż e m y stwierdzić, które w y r a z y pos p o l i t e w w y n i k u o n i m l z a - cji stały się n a z wami własnymi, jakie typy sło w o t w ó r c z e ape l a t y w - ńe i kiedy z a c zęły f u n k c jonować jako a n t r o p o nimiczne oraz jakie s t ruktury p r o d u k t y w n e w antroponimii m o gły by ć p r z e j m o w a n e przez leksykę apelatywną. P r z y takim z a łożeniu metodycznym, d y s p o n u j ą c sumą prac monograficznych, pr z y s t ą p i ć . m o ż n a d o sy n t e t y c z n e g o p r z e d s t a w i e n i a geografii typów antroponimicznych.

R o z m i e s z c z e n i e terenowe w y b r a n e g o typu n a l e ż a ł o b y o m ó w i ć z jednej strony w opozycji d o p o z o s t a ł y c h typów antroponim i c z n y c h , z drugiej zaś do o d p o w i e d n i e g o typu a p e l a t y w n e g o jako p r y m ą r n e g o względem onomastycznego. Ujęcie s y n tetyczne w i n n o być p o p r z e d z a ­ ne opracowaniem k a r t o g r a f i c z n y m typ ó w słowotwórczych. Tak p o m y ­ ślany atlas polskich typów a n t r o p o n i m i c z n y c h stanowiłby c z ąstkę

W, V o a d r к к. Vergleichende Siavische Grammatik, Bd. 1, Götr 'tir.fc*'., t‘i24. s. S72-573.

Atlasu anomantyasnege SłowiaAsaczysny i byłby u z u p e ł n i e n i e m odnoszącej się d o o b s z a r u p o l s k i e g o Stratygrafii słowiańskich nazw miejeoowyah

■

S. Rospcinda , jednak sto s o w a n e n a m a p a c h d i a l e k t o l o g i c z n y c h izo- glosy w y z n a c z a j ą c e zasięgi zjawisk zastąpione być p o w i n n y s p oso­ b e m z n a k o w a n i a o d d a j ą c y m frekwencję da n e g o typu.

P r z e d s t a w i o n y kierunek b a d a ń antroponimicznych, stawiający na p i e r w s z y m planie istotę nazw osobowych, ich m i e jsce w języku i f u n kcję w społeczeństwie, s p e łnia w y m a g a n i a stawiane j ę z y k o z n a ­ wstwu*. Zaintere s o w a n i e n a zwami osobowymi jako ka t e g o r i ą znaków

językowych s p o w o d o w a ł o o d e j ś c i e od w c z e s n y c h m e t o d badawc z y c h stos o w a n y c h przez h i s t o r y k ó w czy etnografów, a w y n i k a j ą c y c h z n a d ­ r z ę d n e g o m i e j s c a d e s y g n a t u nad samą nazwą. Rozwój poszczególnych d z i e d z i n języko z n a w s t w a w y w a r ł znaczny w p ł y w na kierunek badań o n omaetycżnych. S z c z e g ó l n e m i e j s c e zajmuje tu d i a l e k t o g r a f i a i dialektologia. Z a i n t e r esowanie z r ó ż n i c o w a n i e m te r y t o r i a l n y m p o l ­ szcz y z n y sprawiło, że zwró c o n o uwagę także r.a n a z e w n i c t w o własne m i e j s c o w e i osobowe fu n k c j o n u j ą c e w danej gwarze i n o szące c e ­ chy b a d anej gwary. Ta z b ieżność ę h r o n o l o g i c z n a oraz wiele w s p ó l ­ nych w ł a ś c i w o ś c i w y r a z ó w p o s D o l i t y c h i nazw w ł a s n y c h snrawiły, że z a równo na et a p i e g r o m a d z e n i a materiału, jak i jego o o racowania oraz w n i o s k ó w antr o p o n i m i a po z o s t a j e w d u ż y m s t o p n i u zależności od d i a l e k t o l o g i i i poisługuje się m a t o d o m i d i a l e k t o l o g i c z n y m i . S t o s o ­ w a n e m e t o d y badawcze, w ł a ś c i w e także innym d y s c y p l i n o m j ę z ykozna­ wczym: leksykografii, leksykologii, analizie słowotwórczej w y r a ­ zu, k w a l i f i k u j ą ant r o p o n i m i ę jako d y s c y p l i n ę językoznawstwa, nie p d r ę b n ą d y s c y p l i n ę nauki czy d y s c y p l i n ę p o m o c n i c z ą

językoznaw-■3.4- stwu .

Uniwersytet Łódzki

33

S. R o s p q ń a, stratygrafia :IowJnAekicb nazw miejscowych, t. I- -2, Wrocław 1974, 1976.

34

Por. W. T а s г у с к i, Stosunek onomastyki do innych nauk buna* Ы śtyczni/ch, [ w:} Rozprawy i studia polonistyczne, t. 4, Wrocław 1968, s: 1-9.

s i e w o m i e 0 л 1 а

AUTHKOPONYMÏ AND DIALECTOLOGY - METHODOLOGICAL INTERRELATIONS

The present'd U n # of anthroponytnic research which gives priority to the substance of proper personal names, their place in the language and their so­ cial functions meets the requirements set up for linguistics. The new inter­ est in proper names as a category of linguistic signs has resulted in a departure from the earlier research methods used by historians and ethno­ graphers and deriving free the priority of the designated object over the name itself. The development of particular lines of linguistics has had a considerable influence on the onooastic research. Of special importance is the influence of dialectography and dialectology * The interest in territor­ ial differentiation of the Polish language has made the students investigate locality and personal proper names functioning it* a given dialect and carry­ ing its feature в. As a result of this. coincidence and the fact of sharing of numerous features by coosnon and proper names anthroponymy remains largely dependent on dialectology and dialectological methods both at the stage of data collection and scientific description and conclusions. The use of lin­ guistic methods characteristic of other lines of linguistics like lexicography, lexicology and word-formation analysis qualify anthroponymy as another lin­ guistic discipline rather than a separate line of science or an auxiliary of linguistics.