Štefan Vašek, Alexandra Kastelová
Porównanie systemów kształcenia
pedagogów specjalnych w polskich i
słowackich szkołach wyższych
Chowanna 1, 221-238
2009
P o ró w n a n ie s y s te m ó w
k s z ta łc e n ia p e d a g o g ó w s p e c ja ln y c h
w p o ls k ic h i s ło w a c k ic h s z k o ła c h w y ż s z y c h
A c o m p a r i s o n o f t h e s y s t e m s o f e d u c a t i o n o f s p e c i a l p e d a g o g y in P o l i s h a n d S l o v a k h i g h e r s c h o o l s
A b s t r a c t : T he article a im s a t co m p a rin g th e sy ste m s of e d u c atio n of special pedagogy
in h ig h e r schools. T he co m parison t h a t w as m a d e involved th e c u rric u la al w ith in th e scope of special pedagogy in th e c o u n trie s in q u estio n from th e p o in t of view of th e e le m e n ts of th e c o n te n ts in te a c h in g p la n s. Also th e differences b e tw e e n a n o rg a n iz a tio n a n d th e profile of a n ed u c atio n sy ste m w ere p o in te d o u t — th e system , n a t u r e a n d ty p e of s tu d ie s in a selected P o lish a n d Slovak h ig h e r ed u c atio n in stitu tio n .
K e y w o r d s: co m p a ra tiv e pedagogy, c o m p arativ e special pedagogy, e v a lu a tio n of th e
P e d a g o g i k a p o r ó w n a w c z a je s t obecnie je d n ą z ty ch dyscyplin n a
ukowych, k tó re od n o to w u ją w zro st z a in tere so w an ia ze stro n y w ielu sp e cjalistów. Im p u lsem do rozwoju pedagogiki porównawczej było pow stanie licznych organizacji międzynarodow ych (UNESCO, OECD, EEC i innych). Te grom adzące isto tn e d an e i w spierające m iędzynarodow e projekty o rg a nizacje badaw cze z b ie ra ją inform acje o sy stem ach k szta łcen ia w różnych k rajach . Isto tn y m w k ład em w pedagogikę porów naw czą je s t fak t, że w ła śnie przy tych organizacjach m iędzynarodow ych p o w sta ją instytucje, k tó rych celem je st pozyskiw anie owych inform acji ( W a l t e r o v a , 1991, s. 24). W edług W.W. B rick m an a i innych w ażnych przedstaw icieli pedagogiki po równawczej, t a dziedzina n a u k i m a dw ojaki ch ara k ter. Z jednej stro n y p e dagogika porów naw cza m a c h a ra k te r teoretyczny, z drugiej - zdecydowa nie aplikacyjny.
W o sta tn ic h la ta c h w zak resie term inologii doszło do pew nych zm ian w rozum ieniu poszczególnych pojęć. Pod pojęciem „pedagogika porów naw cza” obecnie rozum iem y bowiem nie tylko porów nywanie system ów k s z ta ł cenia, ale te ż w s z e lk i o p is , d o k u m e n t a c j ę i a n a l i z ę , dostarczające w iedzy o system ie k szta łcen ia jednego k ra ju w p o ró w n an iu z in n y m k r a jem . Sam o p orów nanie może być przeprow adzone, ale nie m usi. W raz z w yznaczeniem nowej treści pojęcia „pedagogika porów naw cza” d la tego zak resu b ad a ń zaczęto używać te rm in u „pedagogika m iędzynarodowa” („in te rn a tio n a l com parative education”), przy czym pierw otny te rm in - „peda gogika porów naw cza” („com parative edu catio n ”) je s t rów nie często stoso wany.
Podczas gdy obecnie ogólnie przyjęty zakres rozum ienia pojęcia „peda gogika porów nawcza” jest, w edług P r ń c h y (1999, s. 33), szeroki i sk ład a się z kom paratyw nych analiz system ów kształcenia, z teoretycznej ekspla- nacji, ja k rów nież z deskrypcji system ów k ształcen ia, porów naw cza p e dagogika specjalna n a razie je s t u n a s je d n ą ze słabiej opracow anych d y s cyplin pedagogiki specjalnej. Ze w zględu n a lokalizację b ad an y c h danych może chodzić o porów nanie o c h a ra k te rz e m iędzynarodow ym lub o porów n an ie systemów k ształcenia w ra m ach jednego kraju, tery to riu m lub in sty tucji (Va s e k , 1995, s. 144).
Porównawcza pedagogika specjalna, ja k podaje V a s e k (2003, s. 151), stanow i dyscyplinę pedagogiki specjalnej, której p rzed m io tem je s t „bada nie i porów nyw anie system ów edukacyjno-w ychow awczych dzieci i m ło dzieży o specjalnych p o trzeb ach w oparciu o przy jęte założenia filozoficz- no-teoretyczne. Porów nuje cele, zakres, metody, założenia, form y o rg an i zacyjne w ychow ania specjalnego, a ta k ż e koncepcje, form y i zak re s p rz y gotow ania pedagogów specjalnych”.
K om pleksow ą n a u k ą , k tó ra zajm uje się zawodem pedagoga specjalne go, je s t p e d e u t o lo g ia s p e c j a ln a . B ad a ona w ieloaspektow e u w aru n k o
-w an ia -w ykony-w ania za-w odu, jego jakość i efekty-wność. J e s t n a sta -w io n a przede w szystkim n a przygotow anie pedagogów specjalnych, k tó re w ym a ga szczególnej uw agi.
Przygotow anie pedagogów specjalnych w edług V a s k a (2003, s. 165 168) je s t „zin sty tu cjo n alizo w an ą fo rm ą d o starcz a n ia wiedzy, rozw ijania predyspozycji i naw yków zaw odowych p o łączo n ą z ro zw ijan iem pozy tyw nych cech osobowości w ym aganych u pedagogów działających w szko łach specjalnych i placówkach edukacyjnych dla osób niepełnospraw nych”. Zajm uje się w aru n k a m i, założeniam i i śro d k am i k szta łcen ia pedagogów specjalnych w pow iązaniu z wyznaczonymi celami. Kształcenie, które p rze w ażnie je s t realizo w an e w szkołach w yższych o c h a ra k te rz e u n iw e rsy teckim , może mieć c h a r a k te r studiów zawodowych I sto p n ia lub studiów uzupełniających. Zakres kształcenia sk ład a się z części teoretycznej i p r a k tycznej oraz obejm uje sk ład n ik i inform acyjne (treść k ształcen ia) i forma- ty w n e (rozw ijanie p ożądanych cech osobowych pedagoga oraz odpow ied nich nawyków), k tó re s ą zgodne z w yznaczonym profilem absolw enta. W ra m a c h poszczególnych koncepcji przygotow ania pedagogów specjal nych czynnikiem determ inującym je st zróżnicowanie sy stem u szkolnictw a specjalnego, stopień in teg racji w ychow ania n iepełnospraw nych w w a ru n kach w spólnych z p o p u la cją p ełn o sp raw n y ch oraz w iele innych czynni ków. Z ad an iem pedeutologii je s t b a d a n ie specjalizacji w zak resie zaw odu pedagoga specjalnego, w ystępujących w różnych sy stem ach szkolnictw a specjalnego oraz poszukiw anie form efektywnego kształcenia u zu p ełn iają cego jako k o n ty n u acji studiów zawodowych I stopnia. P edeutologia sp e cjaln a zajm uje się rów nież b a d a n ie m możliwości z a tru d n ie n ia ped ag o gów specjalnych.
Ewaluacja (porównanie) instytucji kształcących
Obecnie n a świecie d ziała ok. 9000 u n iw ersy tetó w i odpow iadających im różnych typów szkół wyższych. W sk ali m iędzynarodow ej p orów nyw a nie uniw ersytetów je st znacznie u tru d n io n e z powodu ogromnej różnorod ności tych instytucji kształcących i dlatego w edług P r ń c h y (1999, s. 151) podczas kom paracji w ykorzystuje się przede w szystkim porównywanie n ie k tó ry ch w s k a ź n ik ó w k w a n t y t a t y w n y c h (liczba studentów , liczba a b solwentów, czas trw a n ia studiów).
E w a lu a c j a j a k o ś c i k s z t a ł c e n i a w s z k o ła c h w y ż s z y c h sk ład a się
k resie i n a różne sposoby. Chodzi o n a stę p u ją c e elem en ty (Dvacet let refo-
rem vysokého skolstvi..., 1999, s. 99):
1. E w a lu a c j a in s t y t u c j o n a l n a je s t n a sta w io n a n a funkcjonow anie szkoły wyższej jako in sty tu cji (na proces nau czan ia, środowisko stu dio w a n ia i zarząd zan ie). Zwykle realizu je się w form ie ze sta w ia n ia sam ooceny z ocenami specjalistów zew nętrznych z tej samej dziedziny. M ożna również przeprow adzić porów nanie m iędzy różnym i in sty tu c ja m i w ty m sam ym kraju.
2. E w a lu a c ja p r o g r a m ó w dotyczy k onkretnego przed m io tu lub k ie runku; porównuje się ich poziom w kilku (lub wszystkich) instytucjach szkol n ictw a wyższego w dan y m k raju . E w aluacja polega n a zestaw ian iu sam o oceny z ocenam i specjalistów akadem ickich, a w u zasad n io n y ch p rz y p a d k ach rów nież z ocenam i specjalistów - praktyków.
3. E w a lu a c ja b a d a ń dotyczy jakości b a d a ń uniw ersyteckich oraz pro ponow anych przez nie rozw iązań i najczęściej je st p rzep ro w ad za n a za po średnictw em kolektyw nych ocen w danej dziedzinie.
Ewaluacja programów kształcenia (treści kształcenia)
S fera pedagogicznej ew aluacji treści k ształcen ia je st dotychczas w s ta nie, dla którego ch a ra k te ry sty c z n a je st niejasność znacznego stopnia, izo lacja w zak resie podejścia do szczegółów i nierów nom ierność rozwoju, ja k to ocenia P r û c h a (1996, s. 43), sięgając przy ty m do oceny opublikow a nej w m a te ria le OECD, pośw ięconym ew aluacji tre śc i k szta łcen ia ( P e l - g r u m , V o o g t , P l o m p , 1995). A u to rzy tego m a te r ia łu szczegółowo p rzean alizo w ali po n ad 70 p ra c badaw czych, dotyczących ew aluacji treści k ształcen ia i doszli do n astęp u jący ch wniosków:
- nie m a zgodności term inologicznej w sferze ew aluacji treści k ształcen ia lub program ów kształcenia;
- ew aluacja treści kształcenia m a dotychczas wyłącznie deskryptyw ny ch a rak ter, tj. opisuje właściwości treści kształcenia, jed n ak nie je st wykorzy sty w an a do o b jaśn ian ia oczekiw anych w yników i efektów tre ści k s z ta ł cenia.
Do celów OECD w sp o m in an i już holenderscy specjaliści P e l g r u m , V o o g t i P l o m p (1995) przeprow adzili a n a liz ę e w a lu a c y j n y c h b a
d a ń t r e ś c i k s z t a ł c e n i a . P rzeanalizow ali w ielk ą liczbę p rac badawczych,
przy czym wyróżnili cztery grupy c h a ra k tery sty k ew aluacji treści k ształce nia. Chodzi o n astę p u jące g ru p y z w y b ran y m i p rzy k ład am i c h a ra k te ry
styk (z któ ry ch k aż d a w przyw oływ anej p racy je st u d o k u m e n to w an a opu blikow anym i w y n ik am i b a d a ń em pirycznych; chodziło ogółem o 182 c h a rakterystyki):
1. Z a w a r to ść t r e ś c i k s z t a łc e n ia (łącznie 43 ch arak tery sty k i) - obej m uje c h a ra k te ry s ty k i odnoszące się do planow anej tre śc i k ształcen ia, do treści kształcenia realizowanego. Przykłady ewaluacyjnych charakterystyk: zakres m ateriału , nacisk n a wiadomości, stopień trudności m ateriału , typy zadań.
2. W ym iar c z a s o w y t r e ś c i k s z t a łc e n i a (ogółem 27 ch arak tery sty k ) - chodzi o c h a ra k te ry s ty k i dotyczące ilości czasu (godzin dydaktycznych, dni, lat), k tó ry w ra m a c h tre ści k szta łcen ia je s t przeznaczony n a ok reślo ne sk ład n ik i jej zaw artości (np. czas przeznaczony n a poszczególne p rz e d m ioty nauczan ia, n a g rupy przedm iotów). W ty m zakresie ew aluacji fu n k cjonuje stosunkow o d uża liczba p rac i indykatorów kw an ty taty w n y ch , np. został w ypracow any m a te ria ł U nii Europejskiej Key D ata on E ducation in
the European Union (1997). Przykłady ew aluacyjnych ch arakterystyk: licz
b a godzin n a u c z a n ia d la poszczególnych przedm iotów, czas trw a n ia ro k u szkolnego, w y m iar trw a n ia obow iązku szkolnego, czas przeznaczony n a zad a n ia domowe.
3. O r g a n iz a c ja i p r o fil n a u c z a n ia (łącznie 44 c h a ra k te ry sty k i) - chodzi p rzede w szystkim o c h a ra k te ry s ty k i za w a rte w p ro g ram a ch treści k ształcen ia, ale też o n ie k tó re c h a ra k te ry sty k i realizow anego procesu n a u czan ia. P rzy k ład y ew aluacyjnych c h a ra k te ry sty k : m etody w y korzysty w an e w n a u c z a n iu , liczba i ro d zaj p o dręczników w y k o rzy sty w an y ch w nau cz an iu , n acisk k ładziony w n a u c z a n iu n a ocenę uczniów, w łączanie n a u k i grupow ej w proces n au czan ia.
4. U c z e s t n ic y t r e ś c i k s z t a ł c e n i a (łącznie 58 c h a ra k te ry sty k ) - t e r m inem ty m au to rzy o znaczają podm ioty w łączane w procesy realizacji t r e ści kszta łcen ia (uczniowie, studenci, nauczyciele). P rzy k ład y c h a ra k te ry sty k ew aluacyjnych: wielkość szkoły (liczba uczniów), liczba nauczycieli p rzy p ad ający ch n a liczbę uczniów, p ro cen t nauczycieli, k tó rzy s ą w łącze n i w proces k szta łcen ia ustaw icznego, liczba uczniów w szkołach p ry w a t nych.
Systemy kształcenia pedagogów specjalnych
w Słowacji i w Polsce
Słowacja
S ek to r szkolnictw a wyższego w Słowacji oferuje trz y sto p n io w ą e d u kację w szkołach wyższych: 3- lub 4-letnie s tu d ia b a k a la rs k ie (bakalar) - I stopień; stu d ia m a g iste rsk ie jako II stopień (magister, inżynier, doktor
m edycyny) i w reszcie s tu d ia d o k to ran ck ie (PhD) jak o III stopień. Wyższe
kształcenie specjalistyczne (zawodowe) w siedm iu średnich szkołach zawo dowych wciąż jeszcze pozostaje w fazie eksp ery m en talnej.
O becnie w Słowacji szkolnictwo nieu n iw ersy teck ie nie je st rozw inięte, choć pew ne ek sp ery m e n ty w ty m k ie ru n k u odnotow ano ju ż n a p o czątk u la t 90. XX w ieku. W u sta w ie n r 131/2002 „O szkolnictw ie w yższym ” ro z różniono trz y ty p y szkół wyższych: publiczne, p ań stw o w e i p ry w atn e. W nich prow adzone s ą stu d ia bak alarsk ie, m agisterskie, inżynierskie, dok to rsk ie i doktoranckie, pod w aru n k iem , że sp e łn ia ją w a ru n k i akredytacji. S tu d ia m a g istersk ie i in ży n iersk ie tr w a ją co najm niej 4 la ta, ew en tu aln ie od 1 ro k u do 3 la t dla absolw entów studiów b ak alarsk ich . S tudiuje n a nich ok. 80% studentów .
P rzygotow anie pedagogów specjalnych je s t realizo w an e w wyższych u czelniach w form ie studiów zawodowych i uzupełniających. O g ó ln ą k o n cepcję przygotow ania pedagogów specjalnych określa wiele czynników, np. s tr u k tu r a szkolnictw a specjalnego, sto p ień segregacji i in teg racji dzieci i młodzieży niepełnospraw nej w system ie edukacji. Obecnie w ydziały p rzy gotow ujące pedagogów specjalnych m u s z ą u p o rać się z problem em ko niecznych reform i w ypracow ać koncepcję przygotow ania pedagogów sp e cjalnych w szkołach w yższych ta k , by przygotow yw ały one ab so lw en tów zgodnie z wym ogam i europejskim i i koncepcją z a w a r tą w m a teriałac h strategicznych.
M iędzynarodow a konferencja pedagogów specjalnych, k tó ra odbyła się Liptow skim M ik u laszu w m aju 2003 roku, w yznaczyła nowe k ie ru n k i roz woju pedagogiki specjalnej w k o ntekście europejskim . W skazała, że p e r spektyw iczny rozwój szkolnictw a specjalnego, w ychow ania i k szta łcen ia dzieci oraz m łodzieży o specjalnych p o trzeb ach m u si być d eterm in o w an y zasad a m i dem okracji, h u m a n izm u , zróżnicow anym podejściem do osoby ucznia niepełnospraw nego, sam okształceniem , kształceniem ustaw icznym itp. Z asady te zostały u jęte w koncepcji w ychow ania i k szta łcen ia dzieci niepełnospraw nych, k tó ra je s t częścią p ro je k tu „M ilenium ” i Narodowego P ro g ram u Rozwoju Szkolnictw a n a n a s tę p n e 15 do 20 lat.
W słowackich szkołach wyższych utw orzono stosunkowo wiele k ie ru n ków studiów, k tó re nie s ą zgodne z p rzyjętym i sy stem am i m ięd zy n aro d o wymi. A k tu aln y staje się więc wymóg ogólnej red u k cji liczby kierunków , a zarazem dążenie do k ształcen ia specjalistów o szerszym przygotow aniu, zdolnych do odn alezien ia się n a ry n k u pracy. Poziom kszta łcen ia zaw odo wego I sto p n ia pow inien być b ardziej ogólny, z w y so k ą „plastycznością” absolw enta, a specjalizacja pow inna być p rz e su n ię ta n a następny, u zu p eł niający poziom kształcenia. Problem reform y treści kształcen ia w zakresie sk ład u dyscyplin i ich zaw artości rów nież je st bardzo aktualny.
W ydział Pedagogiczny U n iw e r s y te t K om enskiego
W n aszy m a rty k u le zajm iem y się W ydziałem Pedagogicznym U n iw er sy tetu Komenskiego w B ratysław ie, choć stu d ia z z ak re su pedagogiki sp e cjalnej s ą prowadzone również w innych słowackich uniw ersytetach (Presov, R uzom berok). W K ated rze P edagogiki Specjalnej w B raty sław ie k w estia problemów reform y połączona z tra n sfo rm a cją program ów studiów w edług sy stem u europejskiego zo stała ro zw iązan a za pom ocą n o w e j k o n c e p
cji k s z t a łc e n i a p e d a g o g ó w s p e c j a ln y c h , w której d ziała system p u n k
towy ECTS (E uropean C redit T ran sfer System ) i 3-stopniowe przygotow a nie n a poziomie studiów bakalarskich, m agisterskich i doktoranckich. Pierw sze dw a stopnie d z ie lą się n a p ro g ram y studiów (w ra m a c h specjalizacji k ieru n k u ): pedagogika upośledzonych umysłowo, pedagogika osób z up o śledzeniem wzroku, słuchu i d y sfu n k cją n arząd ó w ru c h u oraz pedagogika społecznie n ieprzystosow anych i poradnictw o w zak re sie pedagogiki sp e cjalnej. I stopień studiów (3-letni p rogram b ak alarsk i) je st w yraźnie n a s ta wiony n a przygotow anie do prow adzenia działalności wychowawczej, pod czas gdy stopień II (2-letni p rogram m agisterski, będący k o n ty n u a cją stop n ia I) przygotow uje do n a u c z a n ia w szkołach specjalnych, ze szczególnym naciskiem n a dy d ak ty k i specjalne, a w poradnictw ie z za k re su pedagogiki specjalnej - n a d iagnostykę i reh ab ilitację w ychow aw czą uczniów o sp e cjalnych p o trzeb ach edukacyjnych. W ra m a c h III sto p n ia (3-letnie d zien nie lub 5-letnie zaoczne stu d ia doktoranckie), k tó ry obecnie p la n u je się przygotow ać do ak red y tacji, będzie m ożna uzy sk ać kw alifikacje do p racy 15*
naukow o-badaw czej lub do z a rz ą d z a n ia w zak re sie kom pleksow ej opieki n ad osobami o szczególnych potrzebach wychowawczo-edukacyjnych. Nowa 3-stopniowa koncepcja przygotowania pedagogów specjalnych została w pro w adzona od ro k u akadem ickiego 2005/2006. W n a stę p n y m ro k u a k a d e m ickim 2006/2007 zostały o tw arte n astęp u jące łączone program y studiów (przez utw orzenie kom binacji dwóch program ów studiów w ram ach je d n e go k ie ru n k u lub przez w ytw orzenie kom binacji m iędzykierunkow ych) n a k ie ru n k u P edagogika Specjalna (p atrz ta b e la 1):
T a b e l a 1
B a k a l a r s k i e p r o g r a m y s t u d i ó w n a k i e r u n k u P e d a g o g i k a S p e c j a l n a
B a k a la r s k ie p ro g ra m y stu d ió w (3-letnie)
s tu d ia d zien n e s tu d i a zaoczne P ed ag o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h i n t e le k tu aln ie P S - P o ra d n ictw o i P e d ag o g ik a n ie p ełn o s p ra w n y c h in te le k tu a ln ie P ed ag o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h słuchowo P ed ag o g ik a sp e cja ln a - P o radnictw o
- możliwość dowolnego łą cz en ia pro g ra m ó w studiów k ie r u n k u P ed ag o g ik a S pecjal n a pom iędzy so b ą
- możliwość k o m b in o w a n ia p ro g ra m ó w s tu d ió w z k ie r u n k u P e d a g o g ik a S p e c ja ln a z p r o g r a m e m N a u c z a n ie J ę z y k a i L i t e r a t u r y S łow ackiej z k i e r u n k u N a u c z a n ie p rze d m io tó w a k a d e m ic k ic h
I b a k a la rs k i stopień studiów będzie k o n ty n u o w an y n a sto p n iu II i III (m agisterskim i doktoranckim).
K a te d ra P edagogiki Specjalnej n a W ydziale Pedagogicznym U n iw e r sy tetu Komenskiego w B ratysław ie oprócz nowych program ów studiów ofe ru je możliwość uko ń czen ia studiów n a k ie ru n k u N au czan ie w Szkołach Specjalnych oraz nienauczycielskich studiów zawodowych z z ak re su p e d a gogiki specjalnej. W 2005 ro k u K ated ra została oceniona przez grupę robo czą Komisji A kredytacyjnej jako placówka, k tó ra w działalności naukowo- badaw czej w dziedzinie pedagogiki specjalnej zn ajd u je się n a pierw szym m iejscu w Słowacji. Oprócz K ated ry działa P o rad n ia Specjalnopedagogicz- n a, k tó ra służy p rzede w szy stk im do celów dydaktycznych, p ra k ty k s tu denckich i b a d a ń n aukow ych (K atedra specialnej peda g o g iky Pedago-
gickej fa k u lty U niverzity K om enského, 2005).
S tu d ia z z ak re su pedagogiki specjalnej w B ratysław ie obejm ują p rzed m ioty z z a k re su po d staw ogólnopedagogicznych, podstaw pedagogiki sp e cjalnej, przedm ioty stopnia bakalarskiego i stopnia magisterskiego. Program te n obejm uje bardzo wiele przedm iotow ych dy d ak ty k specjalnych. P rz e d
m ioty do w yboru oferuje tylko pro gram PNS; program y PN I i PN W nie z a w ie ra ją żadnych przedm iotów do wyboru. Studenci p ro g ram u Poradnictw o m a ją możliwość specjalizowania się w dwóch w ybieralnych specjalnościach.
Polska
W Polsce d ziała w iele typów szkół wyższych n ieu n iw ersy teck ich i u n i wersyteckich: wyższe szkoły zawodowe (nieuniwersyteckie), kolegia nauczy cielskie (akadem ie kształcące nauczycieli), un iw ersy tety (tradycyjne), poli te ch n ik i (u n iw ersy tety techniczne) i ak adem ie. Po uk o ń czen iu 3- lub 4- -letnich studiów zawodowych absolw enci szkoły wyższej u z y s k u ją dyplom kwalifikacji zawodowej i ty tu ł licencjata lub inżyniera, któ ry um ożliw ia im dostęp do ry n k u pracy. U n iw ersy tety i instytucje o ch ara k terze nieuniw er- syteckim po uko ń czen iu studiów trw ający ch od 4,5 do 6 la t p rz y z n a ją dy plom ukończenia studiów wyższych (dyplom uniw ersytecki). W zależności od k ie ru n k u studiów absolwenci u zy sk u ją tytuł: m agister, m ag ister ed u k a cji, m agister sztuki, m agister inżynier, m agister inżynier architekt itd. (S u m
m ary sheets on education system s in Europe - PO LAN D , 2004).
A k a d e m ia P ed a g o g ik i S pecjalnej im. M a rii G rzegorzew skiej
W o sta tn ic h la ta c h rów nież w Polsce, zgodnie z te n d en cja m i eu ro p ej skim i oraz w odpowiedzi n a zapotrzebow anie społeczne, rozpoczęła się ge n e ra ln a refo rm a w zak resie k szta łcen ia pedagogów specjalnych. Zm iany te (głównie dotyczące planów i program ów studiów ) n a s tę p u ją rów nież w A kadem ii Pedagogiki Specjalnej w W arszawie (APS), k tó ra stanow i głów n y obiekt naszego zain tereso w an ia. A k ad em ia jako je d y n a w k ra ju p rzy gotowuje nauczycieli i wychowawców do p racy w zakresie w szystkich spe cjalności pedagogiki specjalnej i pedagogiki. W reakcji n a zm iany w y n ik a jące z w p ro w ad zan ia w życie reform y edukacji realizu je się w niej wiele p rac z z a k re su m odernizacji sy stem u studiów i przygotow ania absolw en tów. A kadem ia Pedagogiki Specjalnej dysponuje zapleczem dydaktycznym, umożliwiającym kształcenie ponad 2000 studentów studiów dziennych oraz 2000 stu d en tó w studiów zaocznych.
Od ro k u akadem ickiego 1991-1992 stu d en ci A PS s tu d iu ją w edług n o wej koncepcji przygotow ania zawodowego i m a ją możliwość a lte rn a ty w n e go wyboru spośród w ielu przedm iotów oraz równoległego kształcenia w
róż-nych specjalnościach. A PS przygotow uje nauczycieli, wychowawców do pracy z osobami niepełnospraw nym i (intelektualnie, słuchowo, wzrokowo, ruchow o oraz z chorym i, a ta k ż e z ludźm i społecznie n iep rzy sto so w an y mi, m ającym i w ady wymowy, w ady uczenia się i z innym i upośledzeniam i) w zakresie pracy socjalnej i resocjalizacji.
S tu d ia w A PS obecnie realizow ane s ą n a podstaw ie m iędzynarodow e go sy stem u p u n k tó w ECTS, p rzy czym stu d en ci studiów m a g istersk ic h podczas 5 la t studiów m u s z ą uzy sk ać 300 punktów , a stu den ci studiów w yższych zawodowych podczas 3 la t studiów - 180 punktów . P o d staw o wym k ry te riu m o k re śla n ia liczby pu n k tó w za d an y p rzed m io t je s t liczba godzin n a u c z a n ia danego p rzed m io tu i form a jego ukończenia. 1 godzina tygodniowo oznacza 1 p u n k t, 2 godziny - 2 punkty, a jeśli p rzed m io t k o ń czy się egzam inem , dolicza się 2 p u n k ty (np. za 4-godzinny k u rs przedm io t u z egzam inem s tu d e n t u zyskuje 6 punktów ). O gólnie A PS (A ka d em ia
Pedagogiki Specjalnej im. M arii Grzegorzewskiej..., 2005) kształci s tu d e n
tów n a następ u jący ch try b a c h i ro d zajach studiów (patrz ta b e la 2):
T a b e l a 2
T r yb y i r o d z a j e s t u d i ó w w A P S
S tu d ia d ziennie S tu d ia zaoczne 5 -le tn ie m a g is te rs k ie 5 -le tn ie m a g is te rs k ie 3-letnie w yższe zawodowe 3-letnie w yższe zawodowe
2-letn ie m a g is te rs k ie u z u p e łn ia ją c e
A PS oferuje n a stę p u ją c e p ro g ram y sudiów z z a k re su pedagogiki sp e cjalnej w try b ie dziennym (tab ela 3):
T a b e l a 3
P r o g r a m y s t u d i ó w n a A P S w W a r s z a w ie
P e d a g o g ik a s p e c ja ln a
5 -letn ie s tu d i a m a g is te rs k ie 3-letnie s tu d ia w yższe zawodowe P e d a g o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h in te le k tu a ln ie A r t e t e r a p i a
P ed ag o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h słuchowo T e r a p ia zajęciow a P ed ag o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h wzrokowo A n d ra g o g ik a sp e c ja ln a P ed ag o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h ruchow o
L og o p ed ia
P ed ag o g ik a reso cjalizacyjna i pomoc rodzinie P ed ag o g ik a u ta le n to w a n y c h i in fo rm a ty k a Z in te g ro w a n e w ychow anie prze d szk o ln e W cze sn a in te r w e n c ja
P olska koncepcja studiów pedagogiki specjalnej obejm uje przedm ioty zaw ierające podstaw y ogólne, przedm ioty podstawowe, przedm ioty specja lizacyjne i przedm ioty dla poszczególnych specjalności do wyboru. Te w ła śnie p rzed m io ty specjalności do w yboru tw o rz ą w y so k ą liczbę przed m io tów do w yboru (np. w ra m a c h P N I je s t ich aż 68), dzięki czem u ich liczba w g ru p ie poszczególnych pedagogik w p o ró w n an iu do system ów k s z ta ł cenia w poszczególnych k rajach w yraźnie rośnie. S tu d ia te nie o feru ją spe cjalnych m etodyk przedm iotow ych, jedynie m etodyki o n a s ta w ie n iu ogól n ym - np. w p ro g ram ie P N I chodzi o m etodykę zintegrow anego k s z ta ł cenia uczniów o niewielkiej niepełnospraw ności in tele k tu aln ej lub o m eto dykę zintegrow anego k szta łcen ia uczniów o niew ielkiej n ie p ełn o sp raw ności in te le k tu a ln e j (u n a s stu d en ci o dbyw ają zajęcia z z a k re su specjal nej m etodyki m a tem aty k i, specjalnej m etodyki języ k a słowackiego itd.). K ażdy polski p ro g ram pedagogiki specjalnej obejmuje rów nież k u rsy języ k a obcego.
Porównanie systemów kształcenia
pedagogów specjalnych w polskich i słowackich
szkołach wyższych
Podczas dokonyw ania p o ró w n an ia system ów p rzygotow ania ped ag o gów specjalnych w w ybranych instytucjach wychodzimy z ogólnoteoretycz- n ych założeń porów nawczej pedagogiki specjalnej i specjalnej pedeutolo- gii. O pieram y się rów nież n a w ynikach poró w n ań zrealizow anych w k o ń cu la t 80. XX wieku pod wspólnym kierownictwem Pro. PhDr. Stefana Vaska, CSc., PhDr. Iv an a K ram ara , CSc. i Dr. L u d v lk a E delsbergera, CSc. (głów ne zad an ie RS III-06 „Vychova a vzdelavanie peodagogickych pracovnikov skôl a z a ria d e n l p re m ladez v yzadujucu sp ecialn u staro stliv o sf“), dzięki k tó ry m szczegółowo porów nyw ano ówczesne europejskie k raje socjali styczne (byłą Czechosłowację, Zw iązek R adziecki, P o ls k ą R zeczpospolitą Ludową, N iem iecką R epublikę D em okratyczną, W ęgierską R epublikę L u d o w ą oraz S ocjalistyczną F e d e ra c y jn ą R epublikę Jugosław ii). P rzed m io tem ówczesnego porów nania była s tru k tu ra organizacyjna instytucji k sz ta ł cących w zak re sie pedagogiki specjalnej, czas trw a n ia studiów, form a studiów, in teg racja i dyferencjacja studiów, treść studiów, sto su n ek liczby dyscyplin specjalnopedagogicznych do pozostałych dyscyplin, stosunek liczby m etodyk specjalnopedagogicznych do pozostałych dyscyplin i w reszcie sto su n ek w y m iaru w ykładów teoretycznych do ćwiczeń praktycznych.
Celem obecnego porów nania systemów kształcenia w szkołach wyższych w Polsce i n a Słowacji było u k a z a n ie różnic m iędzy o rg an izacją i profilem system u kształcenia w tych krajach. Badaliśmy, czy istn ie ją różnice między c h a ra k te re m studiów (uniw ersyteckich lub n ieuniw ersyteckich), ro d za jem studiów (koncepcja 3-stopniow a lub inna) i system em studiów (system punktow y ECTS lub bezpunktowy). N asze spostrzeżenia zaw iera ta b e la 4:
T a b e l a 4
O r g a n i z a c j a i p r o f il s y s t e m u k s z t a ł c e n i a
I n s ty tu c ja C h a r a k te r stu d ió w R odzaj stu d ió w S y ste m stu d ió w A P S n ie u n iw e r s y te c k i tylko sto p ie ń m gr E C T S
P d F U K u n iw e rsy te c k i 2-stopniow e Bc.+Mgr. E C T S
D ane w tab eli w sk azują, że zach o d zą dosyć w y raźn e różnice m iędzy sy stem am i k szta łcen ia pedagogów specjalnych w b a d an y c h k ra ja c h pod w zględem c h a r a k te r u studiów (na P d F U K chodzi o s tu d ia u n iw ersy tec kie, w A PS chodzi o n ieuniw ersytecki c h a ra k te r studiów), rodzaju studiów (na Słowacji istn ieje 3-stopniow y sy stem studiów, a w Polsce tylko s tu d ia m agisterskie). S ystem studiów je st w obu k rajach ta k i sam.
D alszym isto tn y m asp ek tem naszych obserwacji było u w z g lę d n ie n i e
p o s z c z e g ó l n y c h d y s c y p l in w p la n a c h n a u c z a n ia w ybran y ch k o n
k retn y ch program ów pedagogiki specjalnej n a Słowacji i w Polsce. N aw et jeśli k o n k retn e program y studiów ró ż n ią się pod w zględem nazwy, o rg an i zacji i profilu sy stem u kształcenia, w ybraliśm y tylko te programy, których profil ab so lw en ta je s t m niej więcej identyczny. Chodzi o n a stę p u ją c e pro g ram y studiów rep rezen tu jace poszczególne specjalności (p atrz ta b e la 5):
T a b e l a 5 W y b r a n e p r o g r a m y s t u d i ó w K ie ru n e k U c z e ln ia P N I P N S P N W P N R A P S 2 0 0 4 /2 0 0 5 2 0 0 4 /2 0 0 5 2 0 0 4 /2 0 0 5 2 0 0 4 /2 0 0 5 tylko m g r (5-let- nie) tylko m g r (5-let- nie) tylko m g r (5-let- nie) tylko m g r (5-let- nie) E C T S E C T S E C T S E C T S P d F U K 2 0 0 5 /2 0 0 6 2 0 0 5 /2 0 0 6 2 0 0 5 /2 0 0 6 2 0 0 4 /2 0 0 5 Bc.+Mgr. (5-let- nie) Bc.+Mgr. (5-let- nie) tylko Bc. (3-let- nie) tylko Mgr. (5-let- nie) E C T S E C T S E C T S E C T S
Aby stw ierdzić, czy m iędzy k o n k retn y m i p ro g ram am i pedagogiki sp e cjalnej zachodzą różnice w w ystępow aniu poszczególnych dyscyplin w tr e ści kształcenia, konieczne było rozdzielenie w szystkich przedm iotów d a n e go p ro g ra m u studiów n a 5 g ru p głów nych i 7 podgrup pobocznych (p atrz ta b e la 6). Podczas w yboru gru p przedm iotów wychodziliśm y od teo rii p e dagogiki specjalnej, k o n k retn ie od jej m iejsca w system ie n au k , jej specjal ności granicznych i n a u k pomocniczych.
T a b e l a 6
G r u p y p o s z c z e g ó l n y c h p r z e d m i o t ó w w p r o g r a m i e s t u d i ó w
N a u k i pomocnicze - d e s k ry p ty w n e N a u k i pedagogiczne
N a u k i psychologiczne i patopsychologiczne N a u k i biologiczne, patobiologiczne i m edyczne N a u k i społeczne, społeczno-patologiczne I n n e n a u k i pomocnicze
N a u k i pomocnicze - n o rm a ty w n e (filozofia, logika, etyka, este ty k a , praw o itd.) P rz e d m io ty p ed a g o g ik i specjalnej
P ed ag o g ik a sp e c ja ln a - ogólnie Poszczególne p ed agogiki specjalne M e to d y k i sp e cja ln e
P r a k t y k a
W dwóch porównywanych placówkach wszystkie przedm ioty poszczegól nych program ów studiów w raz z liczbą ich godzin tygodniowo podzieliliśmy n a wymienione grupy przedmiotów, a n astęp n ie policzyliśmy liczbę godzin przedmiotów dla poszczególnych grup przedmiotów. W te n sposób uzyskaliś my przegląd o zak resie ukierunkow ania treści programów studiów pedagogiki specjalnej w poddanych oglądowi placówkach oraz możliwość ich porównia- nia. W punktow ych system ach studiów do poszczególnych grup włączyliśmy wszystkie oferowane kursy przedmiotów programów studiów (wszystkie przed mioty obowiązkowe, obowiązkowe do wyboru i fakultatyw ne do wyboru).
W ra m a c h p o ró w n an ia system ów k szta łcen ia pedagogów specjalnych w szkołach w yższych trz e b a zauw ażyć, że w ym ienione sy stem y k sz ta łc e n ia ró ż n ią się między sobą pod w zględem organizacji i profilu, co w efekcie w y raźn ie w pływ a n a sk ład planów n au cz an ia . D latego w n aszy m porów n a n iu s tr u k tu r a o rg anizacyjna i sprofilow anie studiów w isto tn y sposób w pływ ają n a różnice m iędzy b ad an y m i koncepcjam i.
A k a d e m ia P e d a g o g ik i S p ecja ln ej w W a rsza w ie oferuje nieuni-
w ersyteckie stu d ia m ag istersk ie z punktow ym system em kształcenia. Za w artość treści p ro g ram u P N I je st w Polsce w yraźnie n a sta w io n a n a grupę przedm iotów z z a k re su psychopedagogiki, któ ry ch liczba godzin w odróż
n ie n iu od pozostałych un iw ersy tetó w uw zględnionych w poró w n an iu jaw i się jako zdecydow ania w yższa. Stosunkow o w ysoka okazuje się rów nież liczba dyscyplin ogólnych specjalnopedagogicznych, przy czym je d n ak licz b a godzin m etodyk specjalnych osiąga już niższy poziom. W p o ró w n an iu ze Słow acją stu d ia polskie o feru ją stosunkow o m ało przedm iotów z z a k re su pedagogiki. J e ś li chodzi o pozostałe n a u k i pomocnicze d esk ry p ty w n e - nie ró ż n ią się one w yraźnie od koncepcji słowackiej. N acisk w stu d iach PN I kładzie się więc n a przedm ioty o c h a ra k te rz e psychopedagogicznym i spe- cjalnopedagogicznym. Podobnie je st też, jeśli idzie o reprezentację poszcze gólnych dyscyplin treści kształcenia w polskim program ie PNS, PNW i PNR - w zasad zie liczba godzin je s t n iem al id en ty czn a ja k w p ro g ram ie PNI, czyli n acisk kładzie się t u n a dyscypliny w ybieranej pedagogiki i dyscypli ny o c h a ra k te rz e specjalnopedagogicznym , co oceniam y pozytywnie.
P ed agogika specjalna n a b ra ty sła w sk im P d F U K to k ie ru n e k s tu diów o c h a ra k te rz e uniw ersyteckim z 3-stopniow ym i p u nktow ym (ECTS) system em kształcenia. W porów naniu z koncepcją p o lsk ą bratysław skie stu dia z z a k re su P N I cec h u ją się m n ie jsz ą różnorodnością pom iędzy poszcze gólnymi gru p am i przedm iotów (nie m a tu w yraźnych różnic pomiędzy licz b ą godzin g ru p przedm iotów ) oraz n iż s z ą liczb ą godzin głównych grup przedm iotów specjalizacyjnych (tu postulow alibyśm y zw iększenie liczby godzin). P ro g ram PN S w odróżnieniu od p ro g ra m u P N I cechuje w iększa różnorodność przedm iotów w poszczególnych g rupach, co p rzejaw ia się w yso k ą liczbą godzin zw łaszcza z zak re su surdopedagogiki. N asz program PN S m a bardzo podobną liczbą godzin przedm iotów ja k p rogram w arszaw ski. R ozw arstw ienie z nacisk iem n a p rzedm ioty profilujące oceniam y b a r dzo pozytywnie. Również w program ie PNW nacisk kładzie się n a w dyscy pliny profilujące, czyli tyflopedagogiczne. Poniew aż chodzi o stu d ia zaled wie 3-letnie, z konieczności o b ejm u ją one n iż sz ą liczbę godzin o c h a r a k te rze profilującym niż koncepcja w arszaw sk a, p rzy czym liczba godzin z z a k re s u n a u k pomocniczych deskryptyw nych i norm aty w n y ch je st podobna. R ozw arstw ienie przedm iotów p ro g ram u tyflopedagogicznego uw ażam y za optym alne, n a w e t jeśli n aszy m zd an iem odpow iednia byłaby nieco w ięk sza liczba godzin w g ru p ach sprofilow anych specjalnopedagogicznych. W zasadzie tak ie samo rozw arstw ienie przedmiotów, jakie w ystępują w pro gram ie PNW, zaw iera rów nież p ro g ram PNR, choć oczekiwalibyśm y w ięk szej liczby godzin zw łaszcza w gru p ach specjalnopedagogicznych, przecież w odróżnieniu od p ro g ram u PNW chodzi o p ro g ram 5-letni. W porów naniu z koncepcją w a rsz a w sk ą p ro g ram PN R zaw iera n is k ą liczbą godzin o c h a ra k te rz e profilującym specjalnopedagogicznym.
U w zględniając p otrzeby w spółczesnej p ra k ty k i specjalnopedagogicz- nej, obecnie rozw aża się w prow adzenie now ych program ów studiów n a P dF U K w B ratysław ie, k tóre w ypełniłyby lu k ę w zak resie przygotow ania
specjalistów w k ateg o rii specyficznych w ad rozwojowych w u czen iu się i zachow aniu. Rozw aża się też możliwość w prow adzenia nowego p ro g ra m u pedagogiki uczniów zdolnych i u talen to w an y ch , k tó ra stanow i gałąź pedagogiki specjalnej, a ta k ż e możliwość połączenia dwóch program ów - specjalnopedagogicznego i leczniczopedagogicznego, dzięki czem u s tu dia zostałyby wzbogacone o tzw. te ra p ie pedagogiczne.
G raficzną ilustrację porów nania kom ponentów treści kształcenia w p la n a c h n a u c z a n ia program ów studiów PN I, PN S, PN W i PN R d la Słow a cji i ich odpow iedników dla Polski p rzed sta w iam y n a poniższych r y s u n k ach 1-4.
g o d z .
B ra ty s ła w a — • — W a r s z a w a
Rys. 1. P o ró w n an ie p r o g ra m u stu d ió w P N I
g o d z .
- B r a ty s ła w a — • — W a r s z a w a
godz. B ra ty s ła w a W a r s z a w a Rys. 3. P o ró w n an ie p r o g ra m u studiów P N W g o d z. B ra ty s ła w a 9 W a r s z a w a Rys. 4. P o ró w n an ie p r o g ra m u studiów P N R
Isto tą naszego projektu badawczego stała się ewaluacja systemów k ształ cen ia w szkołach wyższych i porów nanie pod w zględem zaw artości treści k szta łcen ia poszczególnych program ów n a Słowacji i w Polsce. U k azan e porów nanie przynosi wiele inform acji n a te m a t koncepcji studiów z z a k re su pedagogiki specjalnej w tych krajach. W przyszłości inspirujące i in te re sujące byłoby pośw ięcenie u w ag i p o ró w n an iu system ów pedagogiki sp e cjalnej również pod innym i w zględam i (np. porów nanie koncepcji ze wzglę du n a rep rezen tację przedm iotów obowiązkowych, obowiązkowych do w y bo ru i fak u ltaty w n y ch do wyboru, ze w zględu n a se m e stra ln e po w iązania przedm iotów w pro g ram ie studiów). Przecież rozwój szkolnictw a i całego
sy stem u k sz ta łc e n ia w dłuższej p ersp ek ty w ie nie może obejść się bez do k ład n y ch b a d a ń naukow ych ew aluacyjnych, k tó re nie tylko obiektyw nie p rz e d s ta w ia ją rzeczyw isty s ta n k ształcen ia, ale też m o g ą te n s ta n obja śniać teoretycznie i ty m sam ym przygotowywać podstaw y rozw iązań p r a k tycznych.
A k a d e m ia P edagogiki Specjalnej im. M a rii G rzegorzew skiej (2005). D o stę p n e w I n t e r
necie: h ttp ://w w w .a p s . e d u .p l/in d e x .p h p ? m d = 2 2 5 # 1 [ d a ta d o stę p u : 20 w r z e ś n ia 2 005].
B r i c k m a n W.W., 1992: C om parative education. In: E ncyclopedia o f ed u c a tio n a l re
search. London.
D vacet let reforem vysokého s k o lstv i v E v r o p é po roce 1980, 1999: E u ro p e a n C o m m u n i
ties. Eurydice.
K a s t e l o v a A., 2004: P rip ra v a specialnych pedagogov v P o lsk u - h isto ria a sücasné
trendy. In: A k tu a ln e p ro b lé m y specialnej p ed a g o g iky z a sp e k tu in terd iscip lin â rn eh o p r is tu p u . B ra tisla v a .
Wykaz skrótów
A P S BIO INÉ J e d n S P PED P N I PRAX P N S P S Y C H P S Y C H P E D P N R P v n o rm P N W SOC S P SOMATO S p M E T SU R D O TYFLO A k a d e m ia P ed ag o g ik i S pecjalnej, W a rsz a w a biologiczne, patobiologiczne i n a u k i m edyczne in n e n a u k i pomocniczeposzczególne p ed agogiki specjalne n a u k i pedagogiczne p ed a g o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h um ysłowo p r a k ty k a , sta ż p ed a g o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h słuchowo n a u k i psychologiczne i patopsychologiczne dyscypliny psychopedyczne p ed a g o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h ruchow o n a u k i pomocnicze — n o rm a ty w n e p ed a g o g ik a n ie p e łn o s p ra w n y c h wzrokowo n a u k i socjologiczne, socjalnopatologiczne p ed a g o g ik a sp e cja ln a — ogólna
dyscypliny som atopedyczne m e to d y k i sp e cja ln e
dyscypliny surdopedagogiczne dyscypliny tyflopedagogiczne
K a s t e l o v a A., 2004: S u ca sn é fo rm y vzd elâ v a n ia speciâlnych pedagôgov n a U K v Bra-
tislave a ich obsahovâ str u k tu ra . „A uxilium Sociale” n r 1(29).
K a te d ra speciâlnej p ed a g o g iky Pedagogickej fa k u lty U niverzity K om enského, 2005. D o
s tę p n e w In tern ec ie : http://w w w .fedu.uniba.sk/~ kspec/ [d a ta dostępu: 11 p a ź d z ie r n ik 2005].
Key D a ta on E d u c a tio n in the E u ropean Union 97, 1997. B russels: E u ro p e a n Comission.
P e l g r u m W.J., V o o g t J., P l o m p T., 1995: C u rric u lu m indicators in in tern a tio n a l
com prative research. In: M e a su rin g the q u a lity o f schools. P aris.
P r u c h a J., 1996: Pedagogickâ evaluace. Brno.
P r u c h a J., 1999: V zd ë lâ v â n î a s k o lstv î ve svëtë. P ra h a .
S u m m a r y sheets on education sy stem s in Europe - P O L A N D , 2004. D o stę p n e w I n t e r n e
cie: http://w w w .eurydice.org [d a ta dostępu: 24 sty c zn ia 2005].
S u m m a r y sheets on education sy stem s in Europe - SL O V A K , 2004: D o stę p n e w I n t e r n e
cie: http://w w w .eurydice.org [d a ta dostępu: 24 sty c zn ia 2005].
V a s e k S., 1998: N o v a koncepcia neucitel’s k e j p r îp r a v y speciâlnych pedagôgov n a Slo-
vensku. „E feta”, R. VIII, n r 2, s. 10-11.
V a s e k S., a kol. 1995: S p e c iâ ln a p e d a g o g ik a - term inologicky a vy kla d o vy slovnîk. B r a t is la v a .
V a s e k S., 2003: Z â k la d y speciâlnej pedagogiky. B ratisla v a.
W a l t e r o v a E., 1991: S ro v n â v a c i a m e z in â r o d n i pedagogické vy zk u m y : z a h r a n ic m
