A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 76, 1988
Elżbieta Kryńska*
FUNKCJONOWANIE REGIONALNE RYNKU PRACY (WYNIKI BADAŃ W WOJEWÓDZTWIE M I E J S K I M ŁÓDZKIM)
Wprowadzenie
P o j ę c i e rynku p racy w gospodarce s o c j a l i s t y c z n e j ma c h a r a k t e r odmienny a n i ż e l i w gospodarce k a p i t a l i s t y c z n e j , , gdzie term in ten p o w s ta ł. Na odmienność tę wpł ywa w i e l e p rzy czy n , a przede wszystkim t a , iź funkcjonowanie rynku p racy odbywa s i ę w ramach systemu p l a nów, co stw arza możliwość i konieczność reg u low an ia jego mechaniz mu. P o d e j ś c i e badaczy p r o b le m aty k i z a t r u d n i e n i a w gospodarce s o c j a l i s t y c z n e j do k a t e g o r i i "rynk u p r a c y " ma c h a r a k t e r ambiw alentny. P ła s zc z yz n ą zróżnicowana poglądów j e s t k w e s tia uznania i s t n i e n i a bądź n i e i s t n i e n i a t a j k a t e g o r i i w warunkach gospodarki p lan ow e j. Pomiędzy tymi dwoma biegunami obserwuje s i ę także p o d e j ś c i a , k tó r e o k r e ś l i ć można jako p o ś r e d n ie . W t e j s y t u a c j i w yró żn ić można nastę p ujące typy stosunku do k w e s t i i rynku p racy w gospodarce s o c j a l i s - i t y c z n e j : " n i e i s t n i e j e " , " n i e i s t n i e j e , a l e . . . " , " i s t n i e j e . . . " , " i s t n i e j e , a l e
Z różnicowaniu o p i n i i w k w e s t i i uznawania i s t ń i e n i a rynku p racy w gospodarce s o c j a l i s t y c z n e j towarzyszy różnorodność z a w a r to ś c i tre ściow ych tego p o j ę c i a u poszczególn ych badaczy problemu. Wymaga to sc h a ra k te ry z o w a n ia i wyboru d e f i n i c j i rynku p r a c y .
W "Małym słow n i ku- ekonomicznym" wydanym w roku 1958 A. R a j k i e - wicz p i s a ł : "W k r a j a c h , w k tó r y c h s i ł a robocza p r z e s t a ł a być towa rem, pod pojęciem rynek p rac y rozumieć w ięc n a le ż y p r o c e s y [podkr. moje - E . K . ] k s z t a ł t u j ą c e podaż i popyt rąk roboczych, ich _______
l----* Dr, ad iu n kt w K a te d rze Planow ania i P o l i t y k i Ekonomicznej UŁ. [3]
wzajemne s t osunki i uwarunkowania"*. W o k r e ś le n iu tym, jako jedynym ze spotykanych w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e przedmiotu, odnaleźć można is t o t ę ry n ku p ra c y , p o le g a ją c ą na jego zmianach zachodzących w kolej nych s ta d ia c h rozwojowych. J e s t to więc u j ę c i e dynamiczne, w którym zakłada s i ę świadome, aktywne od d z iaływ anie na podaż i popyt s i ł y r o b o c z e j .
W innych formułowanych i używanych przez badaczy przedmiotu o- k r e ś l e n i a c h rynku pracy dominuje u j ę c i e s t a t y c z n e . J . Mahl pod po jęciem tym rozumie s f e r ę z e t k n i ę c i a s i ę podaży i popytu na s i ł ę roboczą, co zakłada i s t n i e n i e określonego m ie js c a , gdzie sty k
2
ten n astęp u je . W je d n e j z w c z eśn ie jszy ch prac J . P i e t r u c h a wska z a ł na r o l ę rynku pracy w k o n f r o n t a c j i podaży z po pytem, do czego z re sz tą r o l a ta ma s i ę sprowadzać3 . Podobne u j ę c i e odnaleźć można w o k r e ś le n iu sformułowanym przez H. Ję d ru s z c z a k , we dług k t ó r e j przez rynek pracy n ależy rozumieć c a ł o k s z t a ł t umów o pracę w s p o łe c z e ń stw ie s o c j a l i s t y c z n y m , stanow iący k o n f r o
n-4 t a c j ę popytu i podaży s i ł y roboczej .
W podanych wyżej d e f i n i c j a c h rynku pracy element p r z e s t r z e n i bądź n ie w ystępuje w c a le , bądź j e s t j e d y n ie sygnalizowany ( j a k w o- k r e ś l e n i u M a h la ). Dlatego warto p rz y to c z y ć rozszerzoną o wyraźnie zaakcentowany p rze strze nn y c h a r a k t e r d e f i n i c j ę rynku pracy użytą przez M. L i s i e c k i e g o : " C a ł o k s z t a ł t stosunków zachodzących między
po-У
pytem a podażą p ra c y , ic h w ie lk o ś ć i s t r u k t u r ę , rozm ieszczenie oraz wzajemne zw iązki i l o ś c i o w e i ja k ościo w e nazywać będziemy rynkiem p r a c y " ^ .
Cechą wspólną w s zy s tk ic h powyższych d e f i n i c j i j e s t ic h o p a r c ie na p o ję c ia c h podaży s i ł y roboczej i popytu na s i ł ę roboczą. W p o l s k i e j l i t e r a t u r z e ekonomicznej d o ty c z ą c e j p rob lem atyki z a tru d n ie
-* Mały słow n ik ekonomiczny, Warszawa 1958, s. 664. 2
J . M a h l , Problemy z a t r u d n i e n ia i rynku pracy w wojewódz tw ie wrocławskim w l a t a c h 1956-1960, Wrocław 1965, s . 27.
J . P i e t r u c h a , R-ynek pracy województwa k a to w ic k ie g o , Katowice 1968, s. 13.
4
H. J ę d r u s z c z a k , Z a t r u d n ie n ie a przemiany społe- czne,w P o l s c e w l a t a c h 1944-1960, Wrocław 1972, s . 137.
J M. L i s i e c k i , Rynek p racy w Łodzi w l a t a c h 1960-1970, ZNUL 1973, S. I I I , z . 40, s. 11; por. też A. R a j k i e w i с z, Zagad n i e n i a rynku p r a c y , "P r z e g lą d K u l t u r a l n y " 1958, nr 34 oraz J . 0 b o* d o w s k i , S. S p o t a n, P o l i t y k a z a t r u d n i e n ia w PRL, Warsza wa 1965, s. 4-5.
n ia i rynku p racy p o j ę c i a te traktowane są dwuznaczeniowo. W zna czeniu pierwszym podaż s i ł y roboczej ( l u b ^jodaż p r a c y ) i d e n t y f i k o wana, j e s t z lu d n o śc ią aktywną zawodowo, a popyt na s i ł ę roboczą Jest wyznaczony poprzez chłonność z a t r u d n i e n i a , o k re ś lo n ą ja k o l i c z b a m ie js c pracy staw ian yc h do d y s p o z y c ji lu d n o ś c i w danym o k r e s i e . W znaczeniu drugim przez podaż s i ł y roboczej rozumie s i ę tę część lud n ości w wieku zd o ln o ś c i do p r a c y , k tó r a aktyw nie poszukuje pracy (po przez organa p ośrednictw a p racy lub za pomocą umów z zakładami p r a cy czy różnych zobowiązań przed podjęciem z a t r u d n i e n i a we własnym z a k r e s i e ) . Popyt na s i ł ę roboczą stanowi n atom iast p r z y r o s t bądź' zmiany z a t r u d n i e n ia w y ra ż a ją c e s i ę l i c z b ą wolnyt^i m ie js c p r a c y . W znaczeniu tym w i e l k o ś c i bezwzględne podaży i popytu na s i ł ę roboczą stanowią część tych samych w i e l k o ś c i ok re ś lo n y c h formułą p ie rw s z ą. Formuła druga ma sensu s t r i c t o c h a r a k t e r rynkowy. W z a le ż n o ś c i od tego, k t ó r ą z n ich p rzyjm uje s i ę do rozważań t e o re ty c z n y c h czy ba dań p ra k ty c z n y c h , zmieni s i ę r z e c z y w is ta i n t e r p r e t a c j a terminu " r y nek p r a c y " , jego zakres znaczeniowy.
Podwójne znaczenie terminu "ryn e k p r a c y " ujmuje d e f i n i c j a s f o r mułowana przez M. O lęd zk ieg o. Na podstawie d e f i n i c j i rynku podanej w " M a łe j e n c y k l o p e d ii ekonomicznej" o k r e ś l a on rynek p rac y w gos podarce s o c j a l i s t y c z n e j w sposób n a s t ę p u ją c y :
" - w znaczeniu dosł ownym, jako m ie js c e spotkań poszukujących p racy i z a t r u d n i a ją c y c h w c e l u za w a rc ia umowy o pracę podporządkowa ną;
- w znaczeniu przenośnym, ja k o obszar wzajemnego o d d z ia ły w a n ia popytu ( t j . ilo ś c io w e g o i jakościowego zapotrzebowania na ludzką zdol ność do pracy - mierzonego l i c z b ą m ie js c p r a c y ) i podaży s i ł y rob o c z e j ( t j . l i c z b y osób zdolnych do p rac y i poszukujących p rac y przy danym wynagrodzeniu za p r a c ę , w łą c z a ją c w n ie n ie t y l k o p ła c ę nomi n a l n ą , a l e i inne k o r z y ś c i oferowane pracownikowi za jego p r a c ę ) " 6 . Rynek p r a c y , w znaczeniu dosłownym, n i e k t ó r z y a u to rz y o k r e ś l a j ą jako umowną nazwę op e ra c yjn ą używaną d la potrzeb a n a l i z p r a k t y cznych, c z ęs to p o t o c z n i e 7 .
W P o l s c e trudno j e s t mówić o ogólnokrajowym rynku p r a c y . Ogra n i c z e n i a m o b iln o ś c i p r z e s t r z e n n e j s i ł y ro b o cz e j mające swe s z e ro k ie 6 М. 0 1 ę d z к i , P o l i t y k a z a t r u d n i e n i a , Warszawa 1970, s.33. 7 Por. L. B o r с z, Prawo p o d z ia łu według p r a c y , Werszawa 1970,-é. 213 oraz L . S o b c z a k , Rynek p rac y w P o l s c e Ludo w ej, Warszawa 1971, s . 20.
uwarunkowania, m. in. t a k i e , ja k d e f i c y t mieszkań i brak u k s z t a ł t o wanych mechanizmów motywacyjnych oraz ok re ślon e t r a d y c j e i p r a k t y ka sp ołeczn a, o g r a n i c z a ją z a s ię g od d z ia ływ a nia podaży i popytu na s i ł ę roboczą. S y t u a c j a na ogólnokrajowym rynku pracy J e s t wypadko wą s y t u a c j i na rynkach r e g io n a ln y c h . Może i s t n i e ć równowaga g l o b a l na przy jednoczesnym występowaniu nierównowag na rynkach r e g i o n a l nych, wtedy gdy nadwyżkom podaży p racy w jednych regionach tow arzy szą niedobory s i ł y roboczej w in n y c h . To powoduje, i ż - naszym zda niem - k a t e g o r ia ogólnokrajowego rynku pracy j e s t k a t e g o r ią mającą ograniczony w alor poznawczy i u t y l i t a r n y . Rzeczyw iste od d z ia ły w a n ie podaży i popytu na s i ł ę roboczą ma m ie js c e w obszarze regionów.
W l i t e r a t u r z e przedmiotu terminowi " r e g i o n a l n y rynek p r a c y " po święcono n i e w i e l e m ie js c a , choć u ż y c ie jego j e s t dość powszechne.- Dodatkowym utrudnieniem j e s t to , iż używa s i ę c z ęs to wymiennie t e r minów " l o k a l n y " i " r e g i o n a l n y " rynek p ra c y .
• Z o k r e ś l e n i a rynku pracy w ynika, iż a na lo g iczn a d la jego w y c in ka reg io naln eg o d e f i n i c j a powinna zaw ierać aspekt p rz e strz e n n y oraz elementy rynkowe - podaż i popyt na s i ł ę roboczą. K ryte riu m w yd zie l a n i a reg io naln eg o rynku pracy winna być r o z l e g ł o ś ć wzajemnego od d z i a ł y w a n ia podaży i popytu na s i ł ę roboczą. C z y l i - j e ż e l i r o z l e g ło ś ć ta może wyznaczyć (p o k r y ć ) obszar, k t ó r y z k o l e i można nazwać regionem - będziemy m i e l i do c z y n i e n i a z regionalnym rynkiem p rac y.
K. Secomski sformułował n a s tęp u jąc ą d e f i n i c j ę regio nu ekonomi cznego: "Region ten stanowi obszar k r a j u , wykazujący szereg wspól nych cech, przede wszystkim społeczno-ekonomicznych, a także f i z y cznych i in n y c h , w którym i s t n i e j e c e n t r a l n y ośrodek p rom ie niu jg cy
O
swym oddziaływaniem na te r e n ca łe g o r e g io n u " . Na podstawie t e j de f i n i c j i można sformułować n ie t y l e ś c i s ł e o k r e ś l e n i e , i l e c e c h y , j a k i e musi posiadać dany obszar, by można b y ło mówić o nim jako o r e gionalnym rynku p ra c y . Musi więc p osiad ać ośrodek c e n t r a l n y ( l u b o- śro d k i c e n t r a l n e w przypadku i s t n i e n i a k o n u r b a c j i ) oraz w y k s z t a ł cone cechy wspólne, na p rz y k ła d f a k t generowania popytu na s i ł ę ro boczą, zaspokajanego w drodze aktyw ności zawodowej lu d n o ś c i zamie s z k a ł e j i d o je ż d ż a ją c e j do pracy na danym obszarze. J e s t o c z y w is t e , •iż afti w t e o r i i , ani w p r a k ty c e n ie j e s t możliwe od izo lo w a n ie po
szczególnych re g io n a ln y c h rynków p r a c y , mogą s i ę one po c z ę ś c i na k ła d a ć na s i e b i e .
g
K. S e c o m s k i , Ekonomika r e g i o n a l n a , Warszawa 1982, s. 26-27.
Obszar reg io n a ln e g o rynku p racy j e s t fu n k c ją n a s tę p u ją c y c h czyn ników: p o t e n c j a ł u gospodarczego centrum lub c e n t r ó w r e g io n u , stanu rozbudowy i wyposażenia s i e c i komunikacyjnej regionu oraz s to p n ia ko n k u r e n c y jn o ś c i w z a k r e s ie oferowanych m ie js c - p r a c y regionów s ą s i e d n ic h . Wraz ze zmianą w c z a s i e układów l o k a l i z a c y j n y c h p o s z c ze g ó l nych regionów zm ianie może u leg a ć obszar r e g io n a ln e g o rynku p r a c y , przy czym zachodzące na nim z ja w is k a mogą mieć wpływ na zmiany ukła- dów l o k a l i z a c y j n y c h . Można więc mówić o związkach przyczynowo-sku tkowych zachodzących między s y t u a c ją na regio naln ym rynku p rac y a układem l o k a liz a c y j n y m reg io n u . Owustronność ic h j e s t pochodną t e go, że s y t u a c j a na rynku p racy j e s t t y l k o jednym,z czynników o k r e ś l a j ą c y c h d e c y zje o p r z e s t r z e n n e j l o k a l i z a c j i jed n o s tek gospodarczych. Oprócz n i e j o l o k a l i z a c j i decydują n a j c z ę ś c i e j : zasoby p r z y ro d n ic z e ( su ro w c e ), rynek zbytu produktów, k o sz ty t r a n s p o r t u zasobów i p ro duktów oraz ic h s u b s t y t u c j a z kosztami p r o d u k c j i , k o r z y ś c i aglomera c j i , koszty i n f r a s t r u k t u r y oraz k o r z y ś c i wymiany międzyregionalnej10. N i e z a le ż n ie od obszaru rz e c z y w is te g o o d d z ia ły w a n ia podaży i po pytu na s i ł ę roboczą, wyznaczającego r e g io n a ln e r y n k i p r a c y , bada n ia empiryczne ic h dotyczące obejmują obszary w y n ik a ją c e z r e g i o n a l i z a c j i a d m i n i s t r a c y j n e j . Tymczasem formalnoprawne g r a n ic e województw n ie zawsze wyznaczają r z e c z y w i s t e obszary c i ą ż e n i a s i ł y r o b o c z e j 11.
O }
Nawiązujfemy tu do wyodrębnionych przez A. K l a s i k a t r z e c h r o dzajów układów l o k a l i z a c y j n y c h w y stę p u ją c y c h w każdym r e g i o n i e : u- kładów l o k a l i z a c y j n y c h w z a k r e s ie p r o d u k c j i , i n f r a s t r u k t u r y oraz osadnictw a (gospodarstw domowych); przez l o k a l i z a c j ę rozumie się sie d z ib ę , m ie js c e jed n ostek w ytwórczych, jed n o s tek usługowych i gospo darstw domowych. Wymienione układy zajmują środowisko p r z y r o d n ic z e , k o r z y s t a j ą z jego zasobów lub zajmują na zasad zie w y łą c z n o ś c i ja k ą ś d z i a ł k ę z ie m i. Mają c h a r a k t e r n i e c i ą g ł y , a wyodrębnione z o s t a ł y z punktu w id zen ia typu jed n o s tek gospodarczych lub rodzajów ię h d z i a
ł a l n o ś c i . W u k ła d z ie l o k a l i z a c y j n y m p r o d u k c ji i usług d a je s i ę wyo d rę b n ić p rze strze n n e rozm ieszczen ie m ie js c p racy p r o d u k c y jn e j i nie p r o d u k c y jn e j. W u k ła d z ie lo k a l i z a c y j n y m gospodarstw domowych wyróż n ia s i ę p rze strze n n e rozm ieszczen ie zasobów s i ł y rob ocz e j (A. K l a s i k , Optymalna s t r u k t u r a p rz e strz e n n a a rozwój r e g i o n a l n y , War szawa 1974, s. 16, 23 i n . ) .
10 K 1 a s i k, op. c i t . , s. 90, p or. też B. G r u c h m a n , C z y n n ik i a g lo m e r a c ji i d e g lo m e ra c ji przemysłu s o c j a l i s t y c z n e g o , KPZK PAŃ, S t u d i a , t . X V I I I , Warszawa 1967; M. 0 p a ł ł o, Rozmiesz c z e n ie i k o n c e n tr a c ja p rz e strz e n n a w t e o r i i i p r a k ty c e pla n ow a nia , "Ekon om ista" 1978, nr 6, s . 1414.
11 S z e r z e j na ten temat p is z e J . M e l l e r w a r t y k u ł a c h : Za k re s i t r a f n o ś ć re g io n a ln e g o b ila n s o w a n ia zasobów p rac y w P o l s c e , "Gospodarka Planowa" 1978, nr 9, s. 45Ö-453 oraz Układ p r z e s t r z e n ny r e g io n a ln e g o b ila n s o w a n ia zasobów p racy w P o l s c e , "Gospodarka Planowa" 1978, nr 11, s. 555-559.
Olatego p osługując s i ę terminem regionalnego rynku p r a c y , w o d n ie s i e n i u do ko nk re tne j je d n o s t k i a d m in is tra c y jn e g o p od ziału k r a j u , za kładać należy zawsze pewien błąd d e l i m i t a c j i . Ja k zauważył jednak B. W i n i a r s k i , każde zag ad n ienie, le ż ą c e w polu za in te re so w a n ia po l i t y k i r e g i o n a l n e j , wymaga skorelow ania z i s t n i e j ą c ą s t r u k t u r ą po d z i a ł u a d m in is tra c y jn e g o k r a j u . Ookpnywana ewentualna k l a s y f i k a c j a obszarów n ie może być na bieżącd przystosowywana do zm ie n ia ją c y c h
12
s i ę w obrębie układu regionalnego pól s i ł g ra w i ta c y jn y c h . Przema w ia ją za tym t a k i e względy, ja k z b i e r a n ie i agregowanie podstawowych in f o r m a c j i o zjaw iskach społeczno-gospodarczych w g ra n ic a c h Je d n o s tek p od ziału a d m in is tra c y jn e g o oraz f a k t , że je d n o s t k i te są obsza rami d z i a ł a n i a władz państwowych, r e a l i z u j ą c y c h w p rak ty c e p o l i t y k ę r e g io o a ln ą państwa i koordynujących c a ł o k s z t a ł t d z i a ł a l n o ś c i eko nomicznej różnych podmiotów 1 o r g a n i z a c j i gospodarczych.
Secomski p is z e , iż na ogół dąży s i ę do z b l i ż e n i a lub nawet iden t y f i k a c j i g r a n ic regionów a d m in is t ra c y jn y c h i ekonomicznych. Pomimo zachodzących n ie k ie d y w d e l i m i t a c j i ró ż n ic jednak w p la n o waniu i w system ie zarządzania decyduje w p ra k ty c e układ ad m inis tra cyjno-gospodarczy. W tym s e n s ie reg io n a d m inistracyjno-ekonom i czny, szcz eg ó lnie przy zb ież no ści g r a n ic gospodarczych i ad m inis t r a c y j n y c h , etanowi zawsze podstawową jednostkę w planowaniu s p o ł e czno-gospodarczym i przestrzennym oraz w system ie z a r z ą d z a n i a " 15. Przemawia to za traktowaniem jednostek a d m in is t ra c y jn y c h jako o b i e któw badań nad regionalnym rynkiem p ra c y .
Ogólną podaż pracy p o d z i e l i ć można na podaż z r e a liz o w a n ą , o b e j mującą zatrudnionych, i podaż n ie z re a liz o w a n ą , k tó rą stanowią osoby chcące podjąć p rac ę, a n ie podejmujące j e j z braku odpowiadających ic h w y k s z ta łc e n iu , k w a li fik a c jo m i asp iracjom m ie js c p r a c y . Analo g ic z n ie - ogólny popyt na pracę p o d z i e l i ć można na popyt z r e a l i z o wany , c i y l i l i c z b ę zatrudnionych i popyt n ie zrealizowany, występu j ą c y Jako wolne m iejsca p rac y. Pomiędzy podażą a popytem z r e a l i z o wanym zachodzi tożsamościowa równość. Badanie rynku pracy można prze prowadzać więc poprzez a n a l i z ę w i e l k o ś c i n ie zre a lizo w a n y ch , które n ie ja k o są nośnikami ro zb ież n o śc i pomiędzy popytem a podażą p r a c y .
W badaniach rynku pracy jako w ie lk o ś ć o k r e ś l a j ą c ą n ie z r e a l i - zowaną podaż pracy przyjmuje s i ę l i c z b ę osób poszukujących pracy,
za-12 B. W i n i a r s k i , P o l i t y k a r e g io n a ln a , Warszawa 1976, s. 186.
r e js tr o w a n ą w organych pośr e d n ic tw a . Popyt n ie z r e a liz o w a n y m ierzy s i ę l i c z b ą wolnych m ie js c p rac y zgłoszonych do organów pośrednictwa.
I s t o t n ą k w e s tią j e s t , czy i na i l e dane te s ta n o w ić mogą podsta wę d la o k r e ś l a n i a omawianych w i e l k o ś c i ? Problem ten s t a j e zawsze przed badaozami rynku p r a c y . S t a t y s t y k a p o śred n ictw a p rac y n ie obej muje swym zasięgiem w s z y s tk ic h z ja w is k zachodzących pomiędzy popy tem i podażą s i ł y r o b o c z e j. J e j z a s ię g j e s t zdeterminowany poprzez a k ty prawne w yznaczające zakres w y łą c z n o ś c i p ośred n ictw a p r a c y . Za k r e s ten j e s t więc zmienny w c z a s i e , w różnych okr esach może o b e j mować większą lub mniejszą l i c z b ę zatrudnionych,. Nie każdy poszuku j ą c y p racy i n ie każde wolne m ie js c e p rac y r e je s t r o w a n e są w o rg a nach p o ś re d n ic tw a , j e ż e l i i s t n i e j e możliwość poszukiwania m ie js c a p rac y i pracowników z pominięciem tych organów. Także n ie każdy za r e je s t r o w a n y f a k t y c z n i e poszukuje p r a c y .
Osoby z a r e je s tr o w a n e w organach p o śred n ictw a p rac y ja k o poszu k u ją c e p racy o k re ś la n e są w l i t e r a t u r z e przedmiotu ja k o r z e c z y w i s te rezerwy s i ł y r o b o c z e j. Obok n ic h i s t n i e j ą zawsze osoby, k t ó r e nie z a r e j e s t r o w a ł y s i ę w organach p o ś r e d n ic tw a , a l e przy w y s t ą p ie n iu o- k r e ś lo n y c h warunków, t a k i c h ja k otrzym anie p rac y w pożądanym d la n ic h wymiarze czasu , formi o z a t r u d n i e n i a czy in n y c h , u j a w n i a ją s i ę na rynku p r a c y . Osoby te stan ow ią p o t e n c j a l n e rezerwy s i ł y roboczej. Rezerwy te r e k r u t u j ą s i ę n a j c z ę ś c i e j spośród k o b ie t za jm ujących się gospodarstwem domówym, osób uprawnionych do r e n t i e m e ry tu r, studen tów i s t a r s z e j m łodzieży s z k o l n e j oraz p r a c u ją c y c h w in d yw id u a ln yc h gospodarstwach r o l n y c h . F o rm a ln ie n ie z a l i c z a j ą c s i ę do n i e z r e a l i zowanej podaży p r a c y , sta n ow ią p o t e n c j a ł mogący - w o k re ś lo n y c h wa runkach - i s t o t n i e rzutować na s y t u a c j ę na rynku p r a c y . Należy więc uwzględniać ten f a k t przy a n a l i z a c h rynku p racy o p a r ty c h na danych p o śred n ictw a p r a c y .
N i e z a l e ż n i e od w y su n ięty c h z a s trz e ż e ń brak j e s t w c h w i l i obec-, n e j m ożliw ości u zy sk a n ia innych danych, k t ó r e p r e c y z y j n i e j o k r e ś l a ły b y n i e z r e a liz o w a n e w i e l k o ś c i podaży i popytu na s i ł ę roboczą. Da ne p o śred n ictw a p rac y tra k tu je m y w ięc ja k o szacunek r z e c z y w is t y c h w i e l k o ś c i omawianych k a t e g o r i i .
Celem b a d a nia , k tóre g o w y n ik i p rze d sta w ion e z o s t a ł y w n i n i e j szym opracow aniu, b y ło o k r e ś l e n i e dynamicznych w s p ó łz a le ż n o ś c i za chodzących pomiędzy podażą i popytem na s i ł ę roboczą na reg ionaln ym rynku p r a c y .
Obi ektem badań empirycznych b y ło województwo m i e j s k i e ł ó d z k i e . Województwo to j e s t regionem s i l n i e zurbanizowanym, w yróżniającym s i ę spośród innych jed n ostek a d m in is t r a c y jn y c h tego typu szeregiem cech s p e c y f ic z n y c h , jak np.: wysoką g ę s t o ś c ią z a lu d n i e n ia , dużą k o n c e n tr a c ją majątku trw a łe g o i urządzeń i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j
14
i ekonomicznej na n ie w ie lk im obszarze . „Stanowi -ono ag lom eracje miejsko-przemysłową i z tego względu n ie z n a jd u je odpowiedników wśród p o z o s ta ły c h województw w k r a j u . Należy mieó to na uwadze przy do konywaniu prób u ogólnień odnoszących s i ę do zmienności z ja w is k na rynku p ra c y . W innych regionach p oja w ia ć s i ę mogą odmienne k i e r u n k i rozwoju z ja w is k oraz inne d y s p r o p o rc je , gdyż s i ł a oddziaływania czyn ników sprawczych może mieć różny kieru n ek i n a t ę ż e n ie . W t e j s y t u a c j i dobór ob iek tu badania ma j e d y n i e znaczenie i l u s t r a c y j n e . Tym n iem n iej - przy w s z y s tk ic h z a s t rz e ż e n ia c h - rynek p racy w wojewó dztwie miejskim łódzkim, p o s ia d a ją c cechy rynku re g io n a ln e g o , może stanow ić przyczynek do sform ułowania syn tez y w z a k r e s ie fu n k c jo n o wania reg io n a ln e g o rynku p r a c y .
Zasadniczy horyzont czasowy badań obejmuje l a t a 1976-1962. Wy s t ą p i e n i e o s t ry c h objawów kryzysu gospodarczego, społecznego i po l i t y c z n e g o , d z i a ł a n i a p o d ję te d la zreformowania gospodarki narodo wej i inne uwarunkowania spowodował y znaczne zmiany w k s z t a łt o w a n i u s i ę poszczególnych z ja w is k na rynku p rac y w tym o k r e s i e . Spowodowa ło to konieczność przeprowadzenia zasad niczych badań za pomocą dwóch różnych metod. Dla okresu 1976-1980 posłużono s i ę modelami zmi enno ś c i w c z a s i e przy o p i s i e k s z t a łt o w a n i a s i ę poszczególnych zjawisk na rynku p rac y. Dla l a t 1981-1982 posłużono s i ę wskaźnikami nierówno- m i e r n o ś c i .
Dokonano oceny równowagi na rynku ргзеу w województwie za pomo cą miar równowagi stosowanych przez teoretyk ów i praktyków p r o b l e mu. Opracowano model t e n d e n c j i rozwojowej z a t r u d n i e n i a w wojewódz tw ie m iejskim łódzkim w l a t a c h 1970-1980. Podobnie ja k w przypadku
14
Wszechstronny op is województwa m ie js k ie g o łó d zk ieg o zaw iera monografia: Województwo m i e j s k i e łó d z k i e . Z a ry s d z i e jó w , obraz współ c z e s n y , perspektywy rozwoju, red. H. M o r t i m e r-S z y m c z а к, Łódź 1901; zob. też M. J u t t a , . K. W a s i l e w s k i , Woje wództwo m i e js k i e łó d z k ie na mapie k r a j u , " P r z e g lą d Ekonomiczno-Spo łeczn y M ia s ta L o d z i" 1976, nr 3; J . Z. J a k o b s c h e, P r o blemy rozwoju gospodarczego a g lo m e r a c ji ł ó d z k i e j na t l e makroregio-r nu środkowego, [w :] S t r u k t u r a l n e p r ze o b ra że n ia w i e l k i c h m iast prze mysłowych, M a t e r i a ł y z międzynarodowej k o n f e r e n c j i , Łódź 7-9 listopa da 1978, Łódź 1979, s. 83-98.
modeli zmienności w c z a s i e z ja w is k na rynku p r a c y , param etry te go modelu z o s t a ł y oszacowane metodą n a jm n ie js z y c h kwadratów.
Zastosowanie do a n a l i z y funkcjonow ania rynku p rac y województwa m ie js k ie g o łó d zk ieg o n i e k t ó r y c h metod z zakresu badań z ja w is k maso wych s t a ł o s i ę p rz e s ła n k ę -do sform ułow ania wniosków o c h a r a k t e r z e metodologicznym, d o ty czą cy ch s to s o w a ln o ś c i ic h do a n a l i z procesów zachodzących na regionalnym rynku p r a c y . S t a ł o s i ę to drugim - pobo cznym celem opracowania.
Podaż 1 popyt na s i ł ę r oboczę w 2 a t a c h » 1975-1982
Z re a liz o w a n e w i e l k o ś c i podaży i popytu na s i ł ę roboczę w w o je wództwie m i e j s k i m ł ó d z k i * w l a t a c h 1975-1982 p rzed staw ion e z o s t a ł y w tab , 1. Są one tożsame z w i e l k o ś c i ą z a t r u d n i e n i a w gospodarce wo jewództwa poza r o ln ic t w e m 1^.
W l a t a c h 1975-1982 z a t r u d n i e n i e w gospodarce narodowej poza r o l nictwem w województwie m iejskim łódzkim z m n ie js z y ło e i ę o 63,7 t y s . osób. Spadek ten b ył nierównomierny w c z a s i e : w l a t a c h 1975-1980 za t r u d n i e n i e z m n ie js z y ło s i ę o 22,3 t y s . osób, n ato m ia s t w l a t a c h 1980-1982 o 41,4 ty3 . osób. Z w iększenie z a t r u d n i e n i a obserwowano j e d y n ie w gospodarce n i e u s p o ł e c z n i o n e j poza ro ln ic tw e m ( ł ą o z n i e o 19,5 t y s . o s ó b ), przy czym wzrost ten m iał również c h a r a k t e r nierów n o mierny w c z a s i e : w o k r e s i e 1980-1982 b ył wyższy o 0,5 t y s . osób niż w o k r e s i e 1975-1980. W wyniku tych procesów w ie l k o ś ć z a t r u d n i e n i a w gospodarce n i e u s p o ł e c z n i o n e j poza r o ln ic tw e m w 1982 r . b y ła ponad dwa razy większa n iż w roku 1975, s ta n o w ią c 7,3% z a t r u d n i e n i a w go spodarce narodowej poza roln ictw em (w 1975 r . 3%). W l a t a c h 1980- -1982 n a s t ą p i ł o względne u s t a b i l i z o w a n i e s i ę w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n i a w r o l n i c t w i e n ieu sp ołe czn ion ym ; odpływ l u d n o ś c i z gospodarki r o l n i c z e j i n d y w i d u a l n e j , j a k i notowano w l a t a c h p o p r z b J n ic h , u l e g ł zaha mowaniu .
Na ogólną s y t u a c j ę w z a k r e s i e z a t r u d n i e n i a w województwie miej skim łódzkim w l a t a c h 1975-1982 n a jm o c n ie j rz u to w a ły t e n d e n c je ob serwowane w gospodarce u s p o ł e c z n i o n e j . W s e k to rz e tym wi e l k o ś ć
za-1 Dla u p ro s z c z e n ia w dalszym c ią g u z r e a liz o w a n ą podaż i popyt na s i ' ł ę roboczą o k r e ś l a ć będziemy terminem " z a t r u d n i e n i e " .
T a b e l a 1 Z a tr u d n ie n ie w gospodarce narodowej województwa m ie js k ie g o łó dzkiego w l a t a c h 1975-1982 (w t y s . osób) r ... - -... — W yszcz e g óln ie nie --- --- r- --- (----Stan z a t r u d n i e n ia w dniu 31 X I I i " 'i " • P r z y r o s t bezwzględny 1975 1980 1901 1982 1980--1975 1902--1980
Gospodarka narodowa ogó łem z tego: 606,5 569,4 552,0 526,7 -37,1 -42,7 Gospodarka uspołeczniona razem z tego: 545,8 514,0 493,3 462,6 .-31,8 -51,4 - zakłady zwarte 531,8 499,4 479,7 450,1 -32,4 -49,3
- praca n ak ład cza, p ro w iz yjn a i a j e n c y jn a 14,0 Д4.6 14,6 12,5 ♦ 0,6 -2,1 Gospodarka n ie u s p o łe c z niona razem z tego: 60,7 .55,4 58,7 64,1 у ♦ 8,7 - r o l n i c t w o t 43,6 28,8 20,0 27,5 -14,8 “ 1,3 - poza rolnictw em 17,1 26,6 29,9 36,6 ♦ 9,5 ♦ 10,0
Gospodarka narodowa poza
rolnictw em 562,9 540,6 523,2 499,2
-22,3 -41,4
Ź r ó d ł o : In fo r m a c ja o z a t r u d n i e n iu i przemieszczeniach w 1982 roku oraz o kierun kach zmian w 1983 roku, Urząd M iasta Lo d z i, Wy d z i a ł Z a t r u d n ie n ia i Spraw S o c j a l n y c h , Łódź 1983 i obliczenia własne*
t r u d n i e n i a zm n ie js z y ła s i ę ł ą c z n i e o 83,2 t y s . osób; w o k r e s i e od 1975 do 1980 r . o 31,8 a w l a t a c h 1980-1982 o 51,4 t y s . osób.
W i e l k o ś c i podaży i popytu na s i ł ę roboczą w gospodarce u s p o łe c z n io n e j województwa m ie js k ie g o łó d z k ieg o w l a t a c h 1975-1982 p rz e d staw ione z o s t a ł y w tab . 2. Zgodnie z p rzyjętym w c z e ś n ie j z a ło ż e niem - stanowią one sumę p o d a ż y / p o p y tu 'Z re a liz o w a n y c h i n ie z r e a l i zowanych w danym momencie czasowym. Przyjmujemy, i ż w i e l k o ś c i n ie zre a liz o w a n e są o k re ś lo n e przez l i c z b ę wolnych m ie js c p rac y
zgło-T a b e l a 2 Podaż i Dopyt na s i ł ę roboczą
w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j województwa m ie js k ie g o ł ódzkiego - w l a t a c h 1975-1962 (w t y s . osób) Lp- Wy s z c z e g ó l n i e n i e 1975 1976 1977 \ 1976 1979 t 1980 1981 » 1982 1 Z a t r u d n i e n i e 3 w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j w dniu 31 X I I 545 ,8 541 ,8 538,3 533,7 521,7 514,0 493,3 462,6 2 Wolne m ie js c a p r a c y w dniu 25 X I I 3,145 3,390 3,824 4,520 9,278 7,126 7,147 7,616 3 P o s z u k u ją c y p r a c y , z a r e j e s t r o w a n i w organach p o ś r e d n ic tw a p rac y w dniu 25 X I I 0,272 0,387 0,531 0,278 0,143 0,153 0,877 0,139 4 Pop yt na s i ł ę roboczą (1 + 2) 548,9 545,2 542,1 53B, 2 531,0 521,1 500,4 '4 7 0 ,2 5 Podaż s i ł y ro b o c z e j (1 + 3) 546,1 542,2 538,8 534,0 521,8 • 514,2 494,2 462,7 6 Wskaźnik pełnego z a t r u d n i e n i a -2- • 100 0,05 0,07 0,10 0,05 0,03 0,03 0,18 0,03
a,/Bez uczniów, dane obejmują pracowni ków p e łn o z a tru d n io n y c h ł ą c z n i e z sezonowo i dorywczo za tru d nio nym i oraz pracowników n ie p e łn o z a t r u d n io n y c h w głównym m ie js c u p r a c y .
Ź r ó d ł o : Dane Wy d z i a ł u Z a t r u d n i e n i a i Spraw S o c j a l n y c h Urzędu M i a s t a , Ł ó d ź o b l i c z e n i a wła sne . Fu n k cj o n o w a n ie re g io n a ln e g o ry nk u p ra c y
szonych do organów p ośrednictw a oraz l i c z b ę osób poszukujących pra cy z a re je s tro w a n yc h w tyc h organach.
Wysokość wskaźnika pełnego z a t r u d n i e n ia ( x ) wskazuje, że w wo jewództwie miejskim łódzkim w l a t a c h 1975-1982 i s t n i a ł s ta n maksy malnego z a t r u d n i e n ia (najw yższy poziom wskaźnik x o s ią g n ą ł w roku 1981: 0 , 1 8 % ) 16. D z ia ło s ig tak przy równoległym w y s t ą p ie n iu dwóch procesów: stałym zm n iejszan iu s i ę popytu na s i ł ę roboczą ( ś r e d n i e roczne tempo spadku w y n io s ło 2,2%) i s ta ły m , n ie c o szybszym zmniej szaniu s i ę podaży s i ł y roboczej ( ś r e d n i e roczne tempo spadku kształ towało s i ę na poziomie 2 ,4 % ). Spadek popytu " n i e n a d ą ż a ł" więc za spadkiem podaży. W l a t a c h 1975-1979 Ś re d n ie roczne tempa spadku po pytu i podaży k s z t a ł t o w a ł y s i ę odpowiednio na poziomie 0,8 i 1,1%. W l a t a c h 1980-1982 a n a lo g ic z n e w i e l k o ś c i w y n io s ły odpowiednio: 5,0 i 5,1%. Uwarunkowane to z o s t a ło oddziaływaniem zespołu czynników o różnym c h a r a k t e r z e . C zynn iki te omówimy, zd a ją c sobie s p ra w ę , iż nie wyczerpiemy tym samym c a ł o k s z t a ł t u za g a d n ie n ia , s y g n a l i z u j ą c j e d y n ie n a j i s t o t n i e j s z e k w e s tie .
C zy n n iki wa r unkujgce
k s z t a łt o w a n i e s i ę j i o d a ż y s i ł y ro boc z e j
W d r u g i e j połowi e l a t s ie d e m d z ie s ią t y c h rozpoczął s i ę proces z m n ie js za n ia p r z y ro s tu zasobów p rac y w województwie miejskim łó d z kim. Od roku 1975 wiek p rodukcyjny o s i ą g a ł y osoby urodzone w l a t a c h , w k tó r y c h re je s tro w a n o znaczne zm n ie jsza n ie s i ę p r z y ro s t u na t u r a l n e g o 17.
Wskaźnik pełnego z a t r u d n i e n ia o b lic z o n y za pomocą wzoru: x * у . 100%
g d zie:
X - l i c z b a osób poszukujących p rac y z a r e je s tro w a n y c h w organach p ośrednictw a pracy
Z - w ie lk o ś ć z a t r u d n i e n i a .
Ha podstawie tego wskaźnika M. Kabaj w y ró ż n ił t r z y modele t e o r e ty c z n e pełnego z a t r u d n i e n i a : ■
- model maksymalnego z á t r u d n i e n i a , gdy x s (0 ; 0 , 5J •»model optymalnego z a t r u d n i e n i a , gdy x e ( 0 , 5 ; 1 , 5J - model minimalnego z a t r u d n i e n i a , gdy x s ( 1 , 5 ; 2,0]
P r z e k r o c z e n ie przez wskaźnik x w a r t o ś c i 2,0% wskazuje na s ta n nie-, pełnego z a t r u d n i e n i a , M. K a b a j , Elementy pełnego i r a c j o n a l nego z a t r u d n i e n ia w gospodarce s o c j a l i s t y c z n e j , Warszawa 1972, s.
67-79. '
17 Majwyższy p r z y r o s t n a t u r a ln y wynoszący 16,9%. w y s t ą p i ł w Lo dzi w 1948 r . P ó ź n i e j u l e g a ł on zm n iejszen iu do roku 1969, w którym
Od 1970 r . p r z y r o s t n a t u r a ln y w wyniku tzw. "echa d e m o g ra fic z nego" zw ięk sz a ł s i ę , o s i ą g a j ą c d ru g ie maksimum w 1976 r . ( 4 , 6 2 . ) , do roku 1982 p r z y r o s t n a t u r a l n y zmalał do poziomu 3,3*/...
S t r u k t u r a lu d n o ś c i według wieku c h a r a k te ry z o w a ła s i ę s tałym zmniejszaniem u d z ia łu osób w wieku produkcyjnym w o g ó ln e j l i c z b i e l u d n o ś c i . W badanym o k r e s i e u d z i a ł ten z m n ie js z y ł s i ę z 64,5 do
1 8
63,6% . Wysoki i s t a l e rosnący b y ł u d z i a ł lu d n o ś c i w wieku przedem erytalnym .
W województwie m iejskim łódzkim obserwowano wysoki w sp ółczynn ik aktyw ności zawodowej k o b i e t : 58,5% w roku 1978 (według danych sp isu powszechnego) oraz wysoki u d z i a ł k o b ie t w z a t r u d n i e n i u w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j , k s z t a ł t u j ą c y s i ę w l a t a c h 1975-1982 na poziomie o k . 50*.
Zachodzące procesy demograficzne wywarły z a s a d n ic z y wpływ na po j a w i e n i e s i ę n a s tę p u ją c y c h z j a w is k :
1. Od 1976 r . zm n ie jsze n iu u leg a l i c z b a absolwentów s z k ó ł . L i czba absolwentów szkół podstawowych w l a t a c h 1976-1982 z m n ie js z y ła s i ę z 13,5 do 10,5 tys.; szkół ponadpudstawowych i wyższych z 19,3 do 15,9 t y s .
2. W y s tą p i ło wysokie " u w r a ż l i w i e n i e " w i e l k o ś c i ubytku n a t u r a l nego z a t r u d n i e n ia na d e c y z je o w c z o ś n ie js z y c h p r z e j ś c i a c h na eme r y t u r ę i decyzje^o zw ięk sz en ia ch l i c z b y stan ow isk p rac y z a l i c z a n y c h do p ie r w s z e j k a t é 'g o ri i z a t r u d n i e n i a .
3. N a s ilo n y z o s t a ł proces ok resow ej dezakfcyw izacji zawodowej k o b i e t , n a s tę p u ją c y w wyniku r o z s z e r z a n ia uprawnień do czasowej b i e r n o ś c i zawodowej z t y t u ł u o p i e k i nad małymi d z ie ć m i, n ie powodu j ą c e j p rze rw an ia c i ą g ł o ś c i p r a c y .
N a s i l e n i e procesów d e z a k t y w i z a c j i zawodowej s t a ł e j i czasowej powodujące u b y t k i zatrudnienia w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j p r z e d s t a wia tab. 3. C a łk o w i ty ubytek z a t r u d n i e n i a n a s t ę p u j ą c y 1 w wyniku de- z a k ty wi z a c j i s t a ł e j i czasowej w badanym o k r e s i e w y n ió s ł 153,4 t y s . osób. Zwraca uwagę p r z y s p i e s z e n i e ubytku n a tu r a ln e g o i okresowego z a t r u d n i e n i a w l a t a c h 1981-1982 w stosunku do l a t poprzed n ich. Na s z c z e g ó ln i e wysokim poziomie k s z t a ł t o w a ł y s i ę w tym o k r e s i e odejścia na w c z e ś n ie js z ą em eryturę oraz p r z y r o s t l i c z b y osób k o r z y s t a ją c y c h z urlopów wychowawczych.
o s ią g n ą ł poziom 0 ,4 % .’. N a j l i c z n i e j s z e r o c z n i k i z l a t 1948-1956 osią g a ł y wiek p rod uk cyjn y w l a t a c h 1966-1974, a i c h l i c z e b n o ś ć p r z e wyższała u b ytki n a t u r a l n e z a t r u d n i e n i a .
T a b e l a 3 Ubytek n a t u r a l n y i okresowy z a t r ud n ie n ia
według pr zyczyn w województwie m iejskim łódzkim w l a t a c h 1976-1982 (w t y s . osób) Lp. P rzy c zy n y ubytku L a ta Razem l a t a L a ta 'Razeml a t a Razem l a t a z a t r u d n i e n i a 1976 1977 1978 1979 1980 1976--1980 1981 1982 1981--1982 1976--1982 1 O d e jś c ie na r e n tę 6,6 6,4 6,5 5,6 5,3 10,9 2' O d e jś c ie na em eryturę na ogólnych zasadach 11,7 12,9 4,5 4,6 3,2 72,9 3,3 3 ,2 6,5 125,6 3 O d e jś c ie na w c z e ś n ie js z ą emeryturę '3,1 V 10,5 2,9 13,9 21,4 35,3 4 śmierć 1 . * 1.« 1,5 1.3 1,3 6,9 1,3 1,0 2,3 9,2 5 Razem d e z a k t y w iz a c ja s t a ł a 13,1 14,3 15,7 22,8 ’ 13,9 79,8 24,1 30,9 55,0 134,8 6 P r z y r o s t l i c z b y osób k o r z y s t a j ą c y c h z urlopów wycho wawczych ( d e z a k t y w iz a c ja czasowa) 2,1 1,9 0,9 1,6 1,8 8,3 5,3 5,0 10,3 18,6 7 Ogółem u b y t k i z a t r u d n i e n i a (5 ♦ 6) 15,2 16,2 16,6 24 ,4 15,7 88,1 29,4 35,9 65,3 153,4
Ź r ó d ł o : I n f o r m a c ja o z a t r u d n i e n i u i przem ieszczeniach w 1982 r . or az o k i e r unkach zmian w 1983 roku, Urząp M ia s ta Ł o d z i, Łódź 1983, s . 5 i o b l i c z e n i a w łasne.
E lż b ie ta K ry ń sk a
Na z m n ie js z a n ie podaży s i ł y ro b o c z e j z a s a d n ic z y wpływ wywarły n a s tę p u ją c e d e c y z j e , u j ę t e w aktach prawnych:
Rozporządzenie Rady M in is tr ó w z 29 l i s t o p a d a 1975 r . w s p r a wie b e zp ła tn y c h urlopów d la matek p r a c u j ą c y c h , o p i e k u ją c y c h s i ę ma łymi- d z ie ć m i, obowiązujące do 1 l i p c a 1981 r . ,
- Rozporządzenie Rady M in is tr ó w z 7 marca 1975 r . w spraw ie w c z eś n ie js ze g o p rzechodzenia na e m e ry tu rę , *
- Uchwała nr 100 Rady M i n is tr ó w z 21 l i p c a 1978 r . , w sp raw ie w cz eśn ie jsze g o przechĎdzenia na emeryturę pracowników u s p o ł e c z n i o nych zakładów p rac y w o k r e s i e do 30 czerwca 1979 r . ,
Rozporządzenie Rady M in is tr ó w z 4 maja 1979 r . w sp ra w ie p i e r w s z e j k a t e g o r i i z a t r u d n i e n i a ,
- Rozporządzenie Rady M in is tr ó w z 17 l i p c a 1981 r . w sp raw ie urlopów wychowawczych,
- Rozporządzenie Rady M in is tr ó w z 17 l i p c a 1981 r . w sp raw ie szczególnych zasad przechodzenia na emeryturę pracowników u sp o łe c z - ' n ionych zakładów p rac y w o k r e s i e do 31 g rudnia 1981 r-.
Porównanie l i c z b y za tru d n io n yc h po raz p ie rw s z y absolwentów szkół z ubytkiem n aturalnym z a t r u d n i e n i a zaw iera tab . 4. Od roku 1977 róż n i c a pomiędzy tymi w ie lk o ś c i a m i wyraża s i ę w l i c z b a c h ujemnych -
l i c z b a z a tru d n io n yc h po raz p ie rw s z y absolwentów szk ó ł b y ła n i ż sza od w i e l k o ś c i ubytku n a t u r a ln e g o . N ajw iększą w a rto ść p r z y j ę ł a w roku 1982: 19,7 't y s . osób; ł ą c z n i e w l a t a c h 1981-1982 33 t y s . o- s ó b , a w l a t a c h 1976-1982 46,2 t y s . osób. S k a la nierekompensowa- n ia ubytku n a tu ra ln e g o i czasowego z a t r u d n i e n i a p o w ięk sz a ła s i ę w każdym roku o c z y w iś c ie o t y l e , i l e w y n o s ił p r z y r o s t l i c z b y osób ko r z y s t a j ą c y c h z urlopów wychowawczych.
W l a t a c h 1976-1980 z m n ie js z a n ie podaży p rac y n a s t ę p u ją c e w wy niku powyższych z ja w is k b y ło częściowo rekompensowane p r z e s u n i ę c i a mi z r o l n i c t w a n ie u s p o łe c z n io n e g o . Ja k w y ka za liśm y , w l a t a c h 1981-
-1982 proces odchodzenia z r o l n i c t w a indyw idualnego z o s t a ł zahamo wany .
Rynek p rac y województwa m ie js k ie g o łó d z k ie g o n i e j e s t o c z y w iś c i e rynkiem zamkniętym. Należy w ięc dodać, iż obok o p isa n yc h zjawisk na z m n ie js z a n ie s i ę podaży p rac y w województwie wpływ m ia ło również z m n ie js z a n ie s i ę dodatniego s a ld a m i g r a c j i s t a ł e j i wahadłowej. Ozia- ło s i ę tak przede wszystkim na. skutek rozbudowy przemysłu w s ą s ie d
-Porównanie l i c z b y z a tru d n io n y c h po raz p ie rw s z y absolwentów szkół z ubytkiem n aturalnym z a t r u d n i e n i a w województwie m iejskim łódzkim
w l a t a c h 1976-1982 Lp. W y s z c z e g ó ln ie n ie L a ta X • Razem l a t a L a ta ’Ra z'em l a t a
1
Razem l a t a 1976 1977 1978 1979 1980 -19801976- 1981 1982 1981--1982 1976--1982 1 Ubyték n a t u r a l n y z a t r u d n i e n i a w t y s . 13,1 14,3 15,7 • 22,8 13,9 79,8 24,1 30,9 55,0 134,8 2 Ab s o lw e n c i podejmujący po raź p ie rw s z y p rac ę w t y s . 13,4 13,9 13,6 13,2 12,5 66,6 10,8 11,2 22,0 88,6 3 Różnica 2 - 1 ♦ 0,3 -0,4 -2,1 -9,6 -1,4 -13,2 -13,3 -19.7 -33,0 -46,2Ź r ó d ł o : In f o r m a c ja Wy d z i a ł u Z a t r u d n i e n i a i Spraw -Socjalnych za 1980 rok oraz za l a t a 1976-1980, Urząd M ia s ta L o d z i, łódź 1981, s . 56 oraz In f o r m a c ja o z a t r u d n i e n i u i przem ie s z c z e n ia c h w 1982 roku oraz o k ie r u n k a c h zmian w 1983 roku, Urząd M ia s ta L o d z i, Łódź 1983, s . 5, 16 i o b l i c z e n i a w ła sn e . E lż b ie ta K ry ń sk a
19
n ic h województwach oraz (w przypadku m i g r a c j i s t a ł y c h ) pog ar s z a n ia s i ę uwarunkowań p r z e s t r z e n n e j m o b iln o ś c i s i ł y r o b o c z e j.
C z y n n ik i warun kujące k s z t a ł t o w a n i e s i ę popytu na s i ł ę roboczą
Tempo spadku popytu na s i ł ę robuczą w poszczególnych podokr esach l a t 1975-1982 b y ło n iż s z e n iż podaży 3 i ł y r o b o c z e j. W l a t a c h
1975-1980 procesy zachodzące w o b rę b ie podaży s i ł y ro b o c z e j wymacały dostosowania do n ic h w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n i a , przy jednoczesnym u- w z g lęd n ie n iu pożądanych zmian w s t r u k t u r z e d z i a ł o w o - g a łę z io w e j za t r u d n i e n i a i k o n ie c z n o ś c i zapewnienia kadr d la nowo p o w s ta ją c y c h
2o zakładów p racy .
Przed podmiotami p o l i t y k i z a t r u d n i e n i a s t a n ą ł problem zw ięk sz a n i a e fe k ty w n o ś c i gospodarowania zasobami p rac y w drodzo u j a wn i a n i a i zagospodar owywania rezerw zasobów p rac y i wy d a jn o ś c i p racy, Oo głównych kierunków w t e j d z i e d z i n i e z a li c z o n o :
p e łne w y k o rz y s ta n ie efektów m o d e r n iz a c ji i postępu t e c h n i c z nego oraz postęp w organ i z a c j i p rac y i d osk o n a le n iu s t r u k tu r orga- ni ż a c y j n y c h ,
lepsze w y k o rz y s ta n ie k w a l i f i k a c j i k a d r ,
- poprawę w y k o rz y s ta n ia czasu i d y s c y p l i n y p r a c y ,
z m n ie js z e n ie n adm iernej i n ie u z a s a d n io n e j f l u k t u a c j i 2' . Brak wypracowanych mechanizmów a d a p ta c y jn y c h gospodarki do zmie n i a j ą c e j s i ę s y t u u c j i na rynku p rac y spowodował s z e r o k i e
stosowa-* H. M o r t i m e r-S z y m c z а к , P o l i t y k a z a t r u d n ie n ia w w ie lk o m iejs k im ośrodku przemysłowym (na p r ż y k ła d z ie województwa m ie js k ie g o ł ó d z k i e g o ), [w :] S t r u k t u r a l n e p r z e o b r a ż e n i a . . . , s. 149. Ja k s i ę wydaje, obok tego w y s t ą p ił także re la t y w n y spadek a t r a k c y j n ości a g lo m e ra c ji ł ó d z k i e j na t l e tworzących s i ę nowych jßd n ostek a d m i n i s t r a c y j n y c h . Pow stanie nowych województw wykreowało nowe j e d n o s tk i p r z y c ią g a j ą c e s i ł ę roboczą, j a k im i są ic h c e n t r a , co z m ie n i
ło p rze strze n n y zasięg r e g io n a ln y c h rynków p r a c y .
20 W d rugiej połowie la t siedem dziesiątych były uruchamiane i d o c h o d z iły do planowanej zd o ln o ś c i p r o d u k c y jn e j m. i n . : ZTK T e o f i lów, ZWO Vera, ZPDz B i s t o n a , ZP8 im. Arm ii Ludowej - p r z ę d z a ln ia bezwrzecionowa W ir , FD O y w ila n , Tra n sp o rtech w Z g ie rz u , ZUT Uni- p r o t , ZPP F e n ik s , ŁZPS Skogar.
21 Na p od staw ie: Ocena e fe k ty w n o śc i z a t r u d n i e n ia , rezerw zaso bów pťacy oraz w yd ajn ości p rac y w województwie m i e js k i m łódzkim , Ma t e r i a ł y wewnętrzne UM Ł o d z i, Łódź, maj 1980, s. 13.
20 Elżbieta Kryńska
-r-r--
-
■■-■■■
—
-
-n ie -narzęd zi a d m i-n is t r a c y j -n y c h , formułowa-nych -na szczeb lu c e n t r a l nym i przez terenowe organy władzy i a d m i n i s t r a c j i państwowej. W la tac h 1976-1980 p r z y j ę ł y one postać przeglądów z a t r u d n i e n i a , nakazów o g r a n i c z a ją c y c h z a t r u d n i e n i e oraz innych o g ra n ic ze ń i blokad z a t r u d n ie n ia .
Bezpośredniemu łagodzeniu d e f i c y t u s i ł y roboczej na rynku pracy województwa m ie js k ie g o łó dzkiego m ia ły s łu ż y ć t a k i e d z i a ł a n i a , ja k :
o r g a n i z a c j a naboru pracowników z innych województw, d la u- m o ż liw ie n ia którego rozszerzano bazę zbiorowego zakwaterowania.
a k t y w iz a c ja zawodowa emerytów i r e n c is tó w oraz osób s k ł o n nych do p o d ję c ia pracy w niepełnym wymiarze czasu przez r o z s z e r z a n i e systemów z a t r u d n i e n ia w niepełnym wymiarze czasu p r a c y ,
a k t y w iz a c j a zawodowa osób u c h y l a j ą c y c h s i ę od p r a c y .
Proce sy zachodzące pomiędzy podażą i popytem na s i ł ę roboczą w l a t a c h 1981-1982 m ia ły b a r d z i e j złożony c h a r a k t e r . D ecyzje im p l i k u j ą c e zw ięk szen ie ubytku n atu ra ln e g o i okresowego z a t r u d n i e n i a (a
/
tym samym zm n ie jsze n ie podaży p r a c y ) miały/dwa podłoża:
r e a l i z a c j ę "umów s p o łe c z n y c h " zaw artych w s ie r p n iu - w r z e ś n i u 1980 r . ,
przewid ywanie (prognozę) zm n ie js ze n ia popytu na p rac ę w l a ta c h o s ie m d z ie s ią t y c h . Przew idyw ania te m ia ły swe ź ró d ło w o b s e r w a c j i spadkowych t e n d e n c j i p r o d u k c ji na skutek t ru d n o ś c i społecznych i gospodarczych, uwarunkowanych czynnikami zewnętrznymi i wewnęt rznymi oraz szacowaniu szyb k o ści i kierun ku wpływu mechanizmu r e f o rmy gospodarczej na z a t r u d n i e n i e .
0 i l e więc w l a t a c h 1975-1980 można mówić o wpływie jednostron nym - w ie lk o ś ć popytu na s i ł ę roboczą m iała być dostosowywana dopo- daży s i ł y ro b o c z e j, o t y l e w l a t a c h 1981-1982 d e c y z je z zakresu po l i t y k i s p o łe c z n e j m ia ły dostosowywać w ie lk o ś ć podaży p rac y do p r z e widywanego popytu na n i ą , zaś w d a l s z e j k o l e j n o ś c i następował p r o ces dostosowywania s i ę odwrotnego.
Zgodnie z zało żen iam i reformy gospodarczej je d n o s t k i gospodar cze u z y sk a ły pełną samodzielność w z a k r e s ie u s t a l a n i a poziomu i s t r u k t u r y z a t r u d n i e n i a . Rozwiązania ustawowe wprowadzające r e f o r 1 mę gospodarczą w P o l s c e w tym przedm iocie antycypow ała Uchwała nr 118 Rady M in is tró w z*17 l i s t o p a d a 1980 r . w sp raw ie zmian w s y s temie k ie ro w a n ia p r z e d s ię b io rs tw a m i państwowymi w 1981 r . Od począt ku roku 19B1 obowiązywały więc nowe zasady gospodarowania
zatrud-22
nieniem w p r z e d s i ę b io r s t w a c h . Generelną ideą zmian b y ło o d e j ś c i e od s te ro w a n ia zatru d nien ie m w je d n o s tk a c h gospodarczych za pomocą instrumentów bezpośredniego, a d m in is t r a c y jn e g o o d d ziaływ ania na rzebz zastosow ania n arzę d z i o c h a r a k t e r z e pośrednim, ekonomiczno - f i n a n s o wym.
Z m n ie jsz en ie popytu na s i ł ę roboczą m ia ło n iż s z e tempo niż prze widywano z r a c j i zastosow ania instrumentów s ty m u lu ją c y c h r a c j o n a l i z a c j ę z a t r u d n i e n i a w je d n o s tk a c h gospodarczych. Na s t ą p i ł o to na skutek o d d z ia ły w a n ia zespołu przyczyn o jednokierunkowym w p ły w ie , z k t ó r y c h n a jw a ż n ie js z e to:
o g r a n i c z e n ie m oż liw ości s u b s t y t u c j i p rac y żywej przez uprzed m iotowio ną, a nawet - na skutek sto p n io w e j c z ę ś c io w e j d e k a p i t a l i z a c j i majątku trw a łe g o - występowanie z ja w is k a zastępow ania p rac y u- p rzedm iotow ionej przez prac ę żywą (np. w t r a n s p o r c i e w e w n ą trz z a k ła dowym);
zwiększony ubytek czasu p rac y - e f e k t powszechnego wprowa d zenia skróconego tygodnia p r a c y ;
n ie r y tm ic z n o ś ć p r o d u k c j i na skutek złego fun kcjon ow ania zao p a t r z e n i a m a te riałowo-surowcowego oraz k o o p e r a c j i dostaw p ó ł f a b r y katów, powodująca te n d e n c je do utrzymywania nadmiernego z a t r u d n i e n ia w oczekiw aniu na poprawę s y t u a c j i z a o p a t r z e n i o w e j ;
niepewność " r e g u ł gry e k on om icz n e j", ic h zmienność i p r z e widywanie d a l s z e j zm ienności;
zastosowany zespół instrumentów w p o s t a c i sposebu n a l i c z a n i a o b ciążeń na Fundusz A k t y w i z a c j i Zawodowej u z a le ż n io n y od tempa wzro s tu p ła c y p r z e c i ę t n e j (d o ty c z y to roku 1982) oraz sto so w a nie p r o gresywnego podatku dochodowego.
Czynnikami stym ulu jącym i z m n ie js z a n ie popytu na s i ł ę roboczą w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j województwa m ie js k ie g o łó d z k ie g o b y ł y spe c y f i k a gospodarcza, a w ko nsekw encji - z a tru d n ie n io w a województwa Dominuje w n i e j z a t r u d n i e n i e w p rze m yśle , pomimo i ż u d z i a ł z a t r u dnionych w tym d z i a l e z m n ie js z y ł s i ę w l a t a c h 1975-1982 z 53,0 do 48,9%. C h a r a k te r y s t y c z n a przy tym j e s t s t r u k t u r a g a łę z io w a przemy s ł u , w k t ó r e j z k o l e i dominuje przemysł l e k k i ( w ł ó k i e n n i c z y , o d z i e
22
W roku 1981 zasady t e obowiązywały w s z y s tk ie przedsiębiorstw a państwowe,z w yjątk ie m p r z e d s i ę b i o r s t w d z i a ł u r o l n i c t w a , handlu za gran iczneg o oraz przemysłu drobnego, n ato m ia s t w 1982 r . o b j ę ł y c a ł o ś ć 'gospodarki u s p o ł e c z n i o n e j , z w y ją tk ie m s f e r y budżetowej.
żowy, s k ó r z a n y ). W końcu roku 1982 54% ogółu z a tru d nion ych w p r z e myśle pracowało w przemyśle lekk im . W g a ł ę z ia c h tych przetwarzane są surowce w dużej c z ę ś c i importowane, co stwarza ic h duże uzależnienie od zewnętrznych czynników gospodarczych i p o l i t y c z n y c h . Ogranicze n ia importu determin owały w poważnym z a k r e s ie warunki p r o d u k c y jn e , a d a l e j z a tru d n ie n io w e . Dla zapobieżenia drastycznemu spadkowi z a t r u d n ie n ia w p rz e d s i ę b io rs t w a c h p r z e tw a r z a ją c y c h surowce importowane w 1981 i 1982 r . p o d ję to d e c y z ję o p r z e r o b ie usługowym surowców i m a te ria łó w , dostarczanych przez inne k r a j e , w p r z e d s i ę b i orstwach wo jewództwa. Dokonano też okresowych przemieszczeń pracowników z z a kładów dysponujących pracownikami n i e w p e ł n i obciążonymi w p ro c e s i e p racy do zakładów, w k tó r y c h w y s t ą p i ł y znaczne u b y t k i zatrudnie n i a .
Łagodzeniu skutków zm n iejszan ia popytu na pracę w gospodarce u- s p o łe c z n io n e j s łu ż y ć m ia ły d z i a ł a n i a s ty m u lu ją c e wzrost z a t r u d n i e n ia w s e k to rz e n ieuspołecznionym , przede wszystkim w rz e m io ś le . W l a t a c h 1981-1982 stwarzano zachęty do podejmowania p racy na własny rachunek lub z a t r u d n i a n ia w zakładach r z e m i e ś ln ic z y c h osób z w a l n i a nych z p racy w zakładach u sp o łec z n io n yc h . O stateczna w i e l k ość zatru d n ie n ia w gospodarce u s p o łe c z n io n e j województwa m ie js k ie g o ł ó d z k i e go z o s ta ła więc u kształto w an a pod wpływem zespołu czynników w r ó ż nych kierun kach i odmiennej s i l e od d z ia ły w a n ia ..
Rozpatrzmy w ie lk o ś ć z a t r u d n i e n i a w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j wo jewództwa w i e j s k i e g o łó d zk ieg o w l a t a c h 1970-1980 jako fu n k c ję c z a su. Przyjmujemy, że zmiany' czasu ja k gdyby r e p r e z e n t u ją zmiany wa runków, w j a k i c h r o z w i j a ł o s i ę z a t r u d n i e n i e . Param etry f u n k c j i t r e ndu, k tó r a r e p r e z e n t u je tend encję rozwojową, oszacowane z o s t a ł y na podstawie empirycznego szeregu momentów czasowych poziomu z a t r u d n i e n i a w gospodarce u s p o łe c z n io n e j województwa m ie js k ie g o ł ó d z k i e go ( t a b . 5 ).
Jako fu n k c ję o p i s u ją c ą ten d encję rozwojową z a t r u d n i e n i a p r z y j ę liśmy parabo lę drugiego s t o p n ia . Oszacowania parametrów f u n k c j i do konano za pomocą k l a s y c z n e j metody n a jm n ie js z y c h kwadratów. Model t e n d e n c j i rozwojowej z a t r u d n i e n ia w gospodarce u s p o łe c z n io n e j w oje wództwa m ie js k ie g o łó dzkiego w l a t a c h 1970-1980 p r z y j ą ł p o s ta ć :
Z t = -1,63683 t 2 ♦ 20,82196 t + 465,04424 t ( a ) = (- 2 0 ,0 2 ) (2 0 ,6 7 ) (176,81)
J *
g d z i e :
Zt - w artość ocz ekiw an ia w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n i a w o k r e s i e t , t - zmienna r e p r e z e n t u ją c a c z a s , t * 1, 2 ...11,
t ( 3 j ) - w artość s t a t y s t y k i t- S tu d e n ta d la oszacowań parame
trów ~ a j , ' * '
d - w artość s t a t y s t y k i Durbina-Wa t s o n a ,
2 A
R - w spółczynnik d e t e r m i n a c j i zmienności Z przez zm iennośćt, SE - w ie lk o ś ć o d c h y le n ia standardowego s k ła d n ik a resztowego (standardowego błędu o c e n y ).
T a b e 1 a * 5 Z a t r u d n i e n i e 3 w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j województwa m ie js k ie g o łó d z k ie g o w l a t a c h 1970-1980
według stanów na d zień 31 g rudnia (w t y s . ) L a ta •Wielkość z a t r u d n i e n i a 1970 482,6 1971 500,1 1972 513,1 1973 523,5 1974 531,7 1975. 531,8 1976 520,0 1977 524 , В 1978 519,4 1979 507,1 1980 499,4
‘ Dane obejmuję pracowników połnozatrud n io nych ł ą c z n i e z sezono wo i dorywczo zatrudnionym i oraz pracowników n ie p e łn o z a t r u d n io n y c h w głównym m ie js c u p racy bez p r z e l i c z e n i a na p e łr i o z a t r u d n i o n y c h ; bez p rac y n a k ł a d c z e j , p r o w i z y j n e j i a g e n c y j n e j .
Ź r ó d ł o : In f o r m a c ja W yd ziału Z a t r u d n i e n i a i Spraw S o c j a l nych za 1980 rok oraz za l a t a 1976-1980, Łódź 1981, s . 10.
2
Wysoka w a rto ś ć w sp ółcz ynn ik a R wskazuje na dobre dopasowanie fun kojfi t e n d e n c j i rozw o jow ej, Ja k o że j e d y n i e 1,8% zmienności pozio mu z a t r u d n i e n i a n i e może być o b ja ś n ia n e zm iennością w c z a s i e . War
t o ś c i s t a t y s t y k t- S tu d en ta p ozw alają na p r z y j ę c i e h ip o te z y o i- s t o t n o ś c l oszacowań parametrów, a w artość s t a t y s t y k i d pozwala na od rzuc e n ie h ip o te z y o i s t n i e n i u a u t o k o r e l a c j i s k ła d n ik a losowego.
Tok o k re ślon a p a ra b o la drugiego s to p n ia ma swoje maksimum, k t ó re zna-j-d u j e s i ę -p-oprzez p rz y ró w n a n ie -do zera J e j p i e r w s z e j pochod n e j . Maksimum to osiągane j e s t d la t = 6,36 (p ie rw sz a połowa roku 1976). Od tego momentu w ie lk p ś ć z a t r u d n i e n ia w gospodarce uspo ł e c z n i o n e j województwa łó d zk ieg o sp ad ała początkowo w tempie mniej n iż proporcjon alnym , a n a s tę p n ie w tempie w i ę c e j n iż p r o p o r c j o n a l nym.
Za pomocą tak otrzymanego modelu t e n d e n c j i rozwojowej z a t r u d n i e n i a dokonano prognozy w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n ia w województwie na dzień 31. 12. 1981 r . ( t * 12). Uzyskano wynik: Z 12 * 479,7 tys. za tru d n io n yc h . Ja k s i ę o k a z a ło , fa k ty c z n a w ie lk o ś ć zatrudnienia w tym c z a s i e w y n io s ła 479,7 t y s . osób. Stanowi to przyczynek do w ysu nię c i a h ip o t e z y , że gwałtowny spadek w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n i a , j a k i na s t ą p i ł w roku 1981, wynoszący 19,7 t y s . osób, k t ó r y zn aczn ie
prze-23
k r o c z y ł s k a lę oczekiwań , m i e ś c i ł s i ę w d łu g o f a l o w e j t e n d e n c j i rozwojowej z ja w is k a .
Prognozowana na podstawie modelu w ie lk o ś ć z a t r u d n i e n i a w wo jewództwie w dniu 31. 12. 1982 r . ( t = 13) k s z t a ł t o w a ł a s i ę na po ziomie 459,1 t y s . osób. Rz e czyw ista w ie lk o ś ć z a t r u d n i e n i a w tym cza s i e w y n io s ła 450,1 t y s . osób, a w ięc b y ła o 9,0 t y s . niższa, co sta nowi n i e w i e l k i e o d c h y le n ie od d łu g o f a l o w e j t e n d e n c j i rozwojowej za t r u d n i e n i a w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j województwa m ie js k ie g o ł ó d z kieg o .
P rzy próbach prognozowania k s z t a łt o w a n i a s i ę w i e l k o ś c i z j a w i s k , k tó r y c h f u n k c ja trendu p rzyjm uje postać p a r a b o l i drugiego s t o p n i a , n a le ż y zachować dużą o s tro ż n o ś ć . Potrzebna j e s t szczegółowa a n a l i z a przyczyn zmiennego tempa i kierun ku rozwoju z ja w is k w różnych podo- k r e s a c h , a zwłaszcza z b a d a n ie ,c z y s to p ie ń i n e r c j i rozwoju w progno zowanym o k r e s i e będzie w y s t a r c z a j ą c y d la opracowania d o b re j progno zy. J e s t to powód r e z y g n a c j i z przewidywania w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n i a
' 5 P la n społeczno-gospodarczego rozwoju województwa m ie js k ie g o łó d zk ieg o na rok-1981 z a k ra d a ł гля te j.s zenie -z a trud n ie nia w gospo darce u s p o łe c z n io n e j (bez p rac y n a k ł a d c z e j , p r o w i z y j n e j i a g e n c y j n e j ) o 4,8 t y s . osób. Z m n ie jsz en ie z a t r u d n i e n i a o 19,7 t y s . osób sta now iło 60,8% zm n ie jsze n ia w całym p i ę c i o l e c i u 1976-1980. ( Na podsta wie I n f o r m a c j i o zmianach w z a t r u d n i e n iu i p rzem ieszcz eniach p r a cowników, Urząd M ia s ta L o d z i, Lódź, marzec 1982, s. 2 ) .
w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j w województwie miejskim łódzkim na pod s ta w ie skonstruowanego modelu. Teoretyczna w ie lk o ś ć zm n ie jsze n ia za t r u d n i e n ia n ie odpowiada przewidywanej s i l e o d d z ia ły w a n ia czynników na popyt na s i ł ę roboczą.
Równowaga na rynku p r acy w l a t ach 1975-1962
W dalszym c ią g u a n a li z ę rynku p racy w województwie miejskim łódz kim prowadzić będziemy poprzez badanie n ie z re a liz o w a n y c h w i e lk o ś c i podaży i popytu na s i l ę roboczą.
Tabela 6 p rze d sta w ia k s z t a łt o w a n ie s i ę wskaźników charakteryzu-24
ją c y c h s y t u a c j ę na rynku p racy w la t a c h 1975-1982 . J e j u z u p e łn ie niem są wi e l k o ś c i wskaźnika globalnego ( d l a ca łe g o rynku p r a c y ) za mieszczone w tab . 2. O e z a g reg a c ji n ie z r e a l iz o w a n e j podaży i popytu na s i ł ę roboczą dokonano w p r z e k r o ja c h według p ł c i i grup p ra c o w n i czych : robotników i pracowników na stanow iskach n ie r o b o t n ic z y c h .
ľ godnie z k l a s y f i k a c j a p r z y j ę t ą przez M. K a b a ja , z a t r u d n i e n ie k o b ie t i mężczyzn na stanow iskach n ie r o b o t n ic z y c h i ro b o tn ic z y c h o- k r e ś l i ć można ja ko p e łn e . Poziom wskaźnika x pozwala z a k w a lifik o w a ć j e do maksymalnego modelu pełnego z a t r u d n i e n ia . J e d y n i e w końcu r o ku 19BI w g ru p ie mężczyzn - pracowników na stanow iskach n i e r o b o t n i czych obserwowało s i ę pełne z a t r u d n i a n ie odpowiadające modelowi o- ptymalnemu, Obserwowaną p r a w id ło w o śc ią b y ł o , iż w ie lk o ś ć wskaźnika x b y ła na ogół n iższa w g ru p ie mężczyzn n iż k o b ie t oraz niższa w gru p ie robotników niż pracowników na stan ow iskach n ie r o b o t n ic z y c h .
Wskaźnik у o b ra z u jąc y l i c z b ę wolnych m ie js c p rac y p rzy p a d a ją c ą na jedną osobę poszukującą pracy wykazuje znaczne z róż nicow a nie w ob rę b ie wyodrębnionych przekrojów rynku p r a c y . Najwyższe w a r t o ś c i p rzyjm u je d la mężczyzn - robotników . Ekstrem alną w artość wykazał w t e j g ru p ie w 1979 r . (1 10 4 , 6 ) . W 19b0 r . wskaźnika у n ie można b y ło w t e j g ru p ie o b l i c zyć, ponieważ 25 grud n ia n ie b y ł z a r e j e s t r o w a ny żaden mężczyzna poszukujący p racy na stanowisku robotniczym .
Ni-O A
Ola oceny s y t u a c j i na rynku p rac y posłużono s i ę z d e f i n i o w a nym w c z e ś n ie j wskaźnikiem x oraz wskaźnikiem у wyrażającym 3 i ę wzo rem:
Y - l i c z b a wolnych m ie js c p r a c y ,
s k i e w a r t o ś c i wskaźnika у obserwowano w g ru p ie p oszukujących p r a cy k o b ie t na stan ow iskach n i e r o b o t n ic z y c h ( n a j n i ż s z y poziom wskaźnik ten p r z y j ą ł w t e j g ru p ie w 1977 r . : 0 , 6 ) . Według k l a s y f i k a c j i Jędru- szczak s ta n zrównoważonej r o l a c j i i s t n i a ł pomiędzy podażą a popytem na s i ł ę roboczą mężczyzn na stan ow iskach n i e r o b o t n i c z y c h w 1981 r .
25 oraz k o b ie t na stan ow iskach n i e r o b o t n i c z y c h w 1976 i 1980 r . Stan
m ' 4
nadmiaru s i ł y rob ocz ej obserwowano w g r u p ie k o b i e t na stan ow iskach n ie r o b o t n i c z y c h w 1977 i 1981 r . W p o z o s t a ły c h l a t a c h w g ru p ie p r a cowników na stan ow iskach n i e r o b o t n i c z y c h i we w s z y s tk ic h l a t a c h w g r u p ie robotników w artość wskaźnika у wskazywała na i s t n i e n i e sta nu d e f i c y t u s i ł y rob ocz e j o r ó ż n e j , c z ę s to duźe> s k a l i .
Podsumowując tę część rozważań można s t w i e r d z i ć , i ź rynek p racy w województwie miejskim łódzkim c h a r a k te ry z o w a ł s i ę w badanym o k re s i e :
1) stanem pełnogo z a t r u d n i e n i a ,
2) siln y m d e fic y te m s i ł y rob ocz ej w g ru p ie robotników ,
i ) zmienną s y t u a c j ą w g ru p ie pracowników na s ta n ow isk a ch n i e r o b o tn ic z y c h ,
4) niższymi r e l a c j a m i pomiędzy popytem a podażą n i e z r e a l i z o waną w g ru p ie pracowników na stan ow iskach n i e r o b o t n i c z y c h n iż robo tników i wśród k o b ie t n iż wśród mężczyzn.
J e s t to j e d y n i e pomiar i z a r e je s t r o w a n i e fak tó w , k t ó r e wymagają d a l s z e j s z e r s z e j i n t e r p r e t a c j i poprzez c h a r a k t e r y s t y k ę rozwoju z j a w is k , na podstawie k tó r y c h opisywano s y t u a c j ę na rynku p rac y w wo jewództwie m iejskim łódzkim.
i Poś re d n ic tw o ^ p ra c y w l a t a c h 1976-1982
Podstawowymi c h a r a k t e r y s ty k a m i z ja w is k zachodzących w p ośred n i c t w i e p racy są: l i c z b a skierow anych do p rac y w m ie s ią c u , liczba
za-2 5
P rz y jm u ją c stosunek l i c z b y wolnych m ie js c p rac y do l i c z b y za r e je s t r o w a n y c h poszukujących p rac y Ja k o podstawę k l a s y f i k a c j i , H. Ję d ru s z c z a k w y o d ręb n iła modelowe u kład y w y stę p u ją c e na r e g io n a ln y c h rynkach p r a c y :
- d e f i c y t u s i ł y r o b o c z e j, gdy у > 1 ,2 , nadmiaru s i ł y r o b o c z e j, gdy y < 0 , 8 ,
zrównoważonej r e l a c j i popytu i podaży s i ł y r o b o c z e j, .gdy 0,8 4 у 4 1,2.
Zob. H. J ę d r u s z c z a k , Z a t r u d n i e n i e a przemiany społecz ne w P o l s c e w l a t a c h 1944-1960, Wrocław 1972, s . 166.
