Michał Starzycki, Eligia Starzycka
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Zakład Roślin Oleistych w Poznaniu
Badania nad odpornością rzepaku na Sclerotinia
sclerotiorum (Lib.) de Bary w Polsce i na świecie
Study on the resistance of oilseed rape (Brassica napus L.) to Sclerotinia
sclerotiorum (Lib.) de Bary in Poland and in the world
Słowa kluczowe: Brassica napus, rzepak, Sclerotinia sclerotiorum, zgnilizna twardzikowa, hodowlaodpornościowa
Key words: Brassica napus, oilseed rape, Sclerotinia sclerotiorum, Sclerotinia stem rot,
resistance breeding
Patogen Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary powoduje znaczne obniżenie plonu nasion rzepaku, obserwowane zarówno w Polsce jak i na świecie. W związku z tym, bardzo ważne jest prowadzenie hodowli odpornościowej rzepaku i badań nad patogenem. Powyższa problematyka obejmuje wiele znaczących dla fitopatologii pozycji i jest szeroko omawiana w literaturze krajowej i zagranicznej. W opracowaniu przed-stawiono światowe kierunki badań nad odpor-nością rzepaku na S. sclerotiorum.
Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary causes
great decrease of rapeseed yield in Poland and other countries. It brings about the necessity to perform studies on this pathogen and to cultivate resistant varieties of oilseed rape Brassica
napus L. This review includes phytopathological
studies on this subject described in the Polish and foreign literature. World trends in the studies on oilseed rape resistant to S. sclerotiorum have been presented.
Zgnilizna twardzikowa powodowana przez Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary jest jedną z groźniejszych chorób rzepaku ozimego. Najczęściej używanymi synonimami w nazewnictwie polskim są: zgnilizna twardzikowa (ang. stem rot), zgorzel łodyg (ang. stem blight). Grzyb ten jest polifagiem i atakuje wiele gatunków roślin uprawnych oraz chwastów. Pierwotnym źródłem zakażenia roślin jest najczęściej gleba skażona resztkami pożniwnymi, pochodzącymi od przed-plonu. Zdecydowanie największe znaczenie w porażeniu roślin w warunkach naturalnych Polski mają przenoszone przez wiatr zarodniki workowe (askospory), powstałe w owocnikach (apotecjach) wyrosłych ze sklerocjów. Rzepak jary i ozimy (Brassica napus L.) należący do rodziny Brassicaceae K. jest corocznie porażany przez S. sclerotiorum. Krytycznym okresem porażenia jest faza pełni kwitnienia i faza po kwitnieniu, w której obserwuje się największy stopień uszkodzenia roślin. Patogen często występuje lokalnie, przyczyniając się do dużego spadku plonu nasion, przekraczającego w wielu wypadkach 30% i więcej.
W Polsce i na świecie obserwuje się duże zainteresowanie samym patogenem oraz formami rzepaku o podwyższonej odporności (Starzycka, Starzycki 1994; Sansford 1995; Philips, Raymer 1995; Turner, Hardwik 1995; Davies 1995; Morral, Thomson 1995; Hu 1995; Luth, Eiben 1995; Mullins i in. 1995). Wśród bardzo dużej liczby prac można wyróżnić cztery grupy tematyczne:
• Poznanie patogena i patogeniczności Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary • Badanie sposobów dziedziczenia odporności roślin na porażenie Sclerotinia
sclerotiorum
• Hodowla rzepaku o podwyższonej odporności na Sclerotinia sclerotiorum • Zwalczanie patogena, chemiczne i biologiczne
Poznanie patogena i patogeniczności
Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary
Patogeniczność grzyba S. sclerotiorum, której jednym z elementów jest agresywność, została dobrze rozpoznana i opisana (Ziman i in. 1998; Jędryczka i in. 1997; Lewartowska i in 1996a, b). Agresywność patotypów wyizolowanych z podatnych roślin gospodarzy była skorelowana z silnym tempem wzrostu grzyba na pożywkach agarowych. Ziman i in. (1998) oraz Jędryczka i in. (1997) stwierdzili znacznie wyższą patogeniczność dla rzepaku izolatów S. sclerotiorum wyizolowanych ze słonecznika i maku. Ponadto większość tych izolatów posiadała zdolność tworzenia silnej mikotoksyny, kwasu szczawiowego. W badaniach autorzy otrzymali średnią, odwrotną korelację (r = –0,42) pomiędzy zdolnością tworzenia przez grzyb sklerocjów na pożywkach agarowych a produkcją mikotoksyn. Izolaty mające zdolność tworzenia kwasu szczawiowego słabiej wytwarzały sklerocja. Równocześnie w badaniach potwierdzono wyższą odporność na porażenie przez S. sclerotiorum odmiany rzepaku ozimego Bor, w stosunku do podatnej odmiany Leo. Takie same wyniki otrzymali Starzycka i in. (1998) inokulując w warunkach polowych różne odmiany rzepaku ozimego. Lewartowska i in. (1996a, 1996b) badając chorobotwórczość 7 szczepów grzyba z oddalonych geograficznie plantacji rzepaku w Polsce, stwierdzili, że badane szczepy różniły się agresywnością w sposób statystycznie istotny. Niektóre izolaty porażały rzepak silnie, inne słabiej. Wyniki wymienionych autorów sugerują ewolucję szczepów w kierunku różnicowania agresywności. Frencel i in. (1991) odnotowali epide-miczne wystąpienie S. sclerotiorum w 1990 roku na rzepaku ozimym odmiany Jet Neuf po przedplonie mieszanki strączkowych. Populacja roślin była porażona wiosną w 50%. Dodatkowo zaobserwowano równoczesne, silne porażenie przez
Botrytis cinerea Pers. kształtujące się od 20 do 50%. Lewartowska i in. (1993) badając
występowanie zgnilizny twardzikowej stwierdzili słabe porażenie rzędu od 5 do 20% chorych roślin. Jedynie na jednej plantacji stwierdzono 80% porażonych roślin.
Na świecie dużo uwagi poświęca się dokładnemu poznaniu epidemiologii
S. sclerotiorum, aby wykorzystać tę wiedzę w praktyce. Sansford (1995a) wykonał
badania mające na celu określenie koncentracji zarodników workowych grzyba w powietrzu. Apotecja występowały już w lutym, aż do końca lipca. Zarodniki workowe unosiły się w powietrzu przy średniej temperaturze 10–15oC, a najwyż-sze ich stężenie stwierdzono w pierwszym tygodniu czerwca. Nie ustalono ścisłej korelacji pomiędzy pojawieniem się zarodników workowych, a obniżeniem plonu nasion rzepaku.
Amerykanie Phillips i Raymer (1995), porównując porażenie rzepaku przez
S. sclerotiorum w cieplejszym klimacie południowej Georgii, stwierdzili, że
najsil-niej rośliny atakowane są przez grzybnię znajdującą się w glebie. Natomiast zarodniki (askospory) grzyba rozwijając się bezpośrednio na roślinach, kiełkujące w normalnym cyklu, stanowiły mniejsze zagrożenie epidemiologiczne. Kanadyj-czycy (Morrall, Thomson 1995) i Anglik (Davies 1995) próbowali rozwiązać problem zagrożenia ze strony omawianego patogena stosując w swoich badaniach opadłe na liście płatki korony jako naturalną pożywkę w cyklu rozwojowym grzyba. Płatki korony pobierano i nakładano na pożywkę dekstrozowo–ziemnia-czano–agarową (PDA) z dodatkiem błękitu bromofenolowego. Barwnik ten umożliwiał obserwacje rozwoju grzybni patogena. Średnie porażenie plantacji rzepaku dla obu krajów kształtowało się na poziomie 20%. Po wieloletnich bada-niach autorzy nie polecają powyższego testu, ponieważ w tym samym czasie rozwija się grzyb B. cinerea, który rośnie wspólnie ze S. sclerotiorum i jest trudny do odróżnienia.
Dobrą metodą identyfikacji razem występujących grzybów może być zastosowanie techniki wykorzystującej markery molekularne. Wstępne badania w tym zakresie zostały wykonane przez Starzycką i in. (1998). W naszych bada-niach nad dwoma patotypami S. sclerotiorum pochodzącymi z różnych miejsc, przy użyciu techniki RAPD i zastosowaniu 10 starterów nie stwierdziliśmy polimorfizmu, co stanowi informację o mało zróżnicowanej populacji patogena w rejonie Wielkopolski. Otrzymane przez nas zgodne wyniki analizy DNA RAPD ze sklerocjów, grzybni i apotecjów wskazują na możliwość stosowania dowolnych fragmentów grzyba w celu izolacji, a następnie identyfikacji DNA. Badania te miały na celu stwierdzenie analitycznych możliwości izolacji DNA z różnych tkanek grzyba.
W dziedzinie poznania patogena S. sclerotiorum interesujące badania wykonał Kohn i in. (1991). Wykorzystał on technikę Southern blotting polegającą na hybrydyzacji sond z badanymi odcinkami DNA, przeniesionymi z żelu na membranę nitrocelulozową. Sondami w tych pracach najczęściej były znane, znakowane radioaktywnie fragmenty DNA, których obecność stwierdzano na podstawie naświetlonych klisz fotograficznych. Technika ta pozwoliła na okreś-lenie w badanym DNA odcinków komplementarnych do sondy o znanej sekwencji
zasad. Przy pomocy wspomnianej metody Kanadyjczycy (Kohn i in. 1991) badając 63 izolaty S. sclerotiorum przeprowadzili molekularną identyfikację szczepów grzyba znajdujących się w jednej grupie zgodności grzybniowej (MCG — Mycelial Compatibility Group). Po analizie DNA wyniki pozwoliły na stwier-dzenie, że badana populacja jest podzielona na dwie podstawowe, mało różniące się grupy. Dodatkowo w celu identyfikacji liczby chromosomów wspomniani badacze przy użyciu elektroforezy w pulsującym polu elektrycznym stwierdzili występowanie w strzępkach grzyba 5 lub 6 chromosomów.
Badanie sposobów dziedziczenia odporności roślin
na porażenie Sclerotinia sclerotiorum
Brak dotychczas informacji na temat genetycznych źródeł gwarantujących wysoki poziom odporności rzepaku na tego patogena. Pomocą w tym względzie mogą być prace amerykańskie (Dikson, Petzoldt 1994), gdzie badano odporność kalafiora, a także francuskie (Page i in. 1997) poświęcone badaniom odporności koniczyny czerwonej na porażenie przez S. sclerotiorum. Metodyki obu prac były podobne. Krzyżowano formy odporne i podatne roślin, a w pokoleniu F2
otrzymano segregację wskazującą na monogeniczny charakter odporności. Dikson i Petzoldt (1994) wskazali na możliwość występowania u kalafiora także dodatkowych genów modyfikujących tę odporność.
Interesujące badania nad odpornością rzepaku na porażenie przez S.
sclero-tiorum wykonali Francuzi w 1995 roku (Grezes-Besset i in. 1995), wprowadzając
do B. napus za pomocą Agrobacterium rhizogenes, gen warunkujący syntezę chitynazy. Po 54 dniach od inokulacji na roślinach transgenicznych odnotowano wielkość plamy infekcyjnej 6,5 cm, a na roślinach kontrolnych 32,6 cm, co wska-zywało na uzyskanie wysokiego stopnia odporności u roślin pierwszej grupy. Dziedziczenie tej cechy, tak jak w poprzednich przykładach, miało charakter monogeniczny.
Hodowla rzepaku o podwyższonej odporności
na Sclerotinia sclerotiorum
Interesujące prace nad zależnością obniżki plonu nasion rzepaku w stosunku do procentu porażonych roślin przedstawili Turner i Hardwick (1995). Obserwacje i badania były prowadzone przez 9 lat. Jednoznacznie stwierdzono, że już kilku- procentowe porażenie plantacji rzepaku przez S. sclerotiorum bardzo silnie obniża plon nasion wielu odmian rzepaku. Starzycka i in. (1998) wykonali podobne badania, w których wykazali zróżnicowaną wrażliwość odmian rzepaku ozimego
na porażenie S. sclerotiorum, stosując test pinezkowy (Starzycka i in. 1997). Najmniej porażonych po inokulacji roślin obserwowano u odmian: MAH 1996, Valesca, Passat, Libero, BKH 894, a najwięcej u odmian: Leo, Silvia, Kana. Najmniejszy spadek plonu porażonych roślin odnotowano u odmian: Passat, BOH 1794, Jantar, a największy u odmian: Limbo, BKH 894, MAH 2196, Leo, Lirajet. Stosując inne metody inokulacji Lewartowska i in. (1994) otrzymali podobne wyniki. Jędryczka i in. (1996) badali współczynnik korelacji pomiędzy porażeniem rzepaku przez P. lingam i porażeniem przez S. sclerotiorum otrzymując negatywny wynik (α = 0,2 — brak korelacji). Hu i in. (1995) badali dwie linie CMS rzepaku wyprowadzone z takiego samego genotypu jądrowego. Jedna z linii była porażana w 63%, druga w 82%. Nie otrzymano segregantów u obydwu form po krzyżowaniu z odpornym genotypem ojcowskim. Autorzy zauważyli silny wpływ cytoplazmy matecznej na stopień odporności roślin.
Starzycka i Starzycki (1994) stwierdzili doświadczalnie, że górne części roślin rzepaku są najbardziej wrażliwe i podatne na porażenie S. sclerotiorum. Dolne fragmenty łodyg, a także starsze liście wykazywały wysoką odporność na bezpo-średnie działanie patogena.
Mullins i in. (1995) przeprowadzili studia nad odpornością rzepaku jarego odmiany Linetta na S. sclerotiorum po traktowaniu roślin mutagenem chemicznym EMS. Po mutagenezie otrzymano linię rzepaku oznaczoną M2-8 charakteryzującą się wysoką odpornością na patogena. Po czterech tygodniach od inokulacji żadna roślina linii M2-8 nie ulegała porażeniu. Rośliny kontrolne, odmiany Linetta porażane były w 48%. Mutacyjna metoda otrzymywania roślin o wysokiej odporności została poddana krytyce przez samych autorów ze względu na brak stabilności cechy odporności linii M2-8.
Na drodze hodowlanej we Francji (Pierre i in. 1996) otrzymano rośliny rzepaku charakteryzujące się brakiem płatków korony w kwiatach. Zwrócono uwagę na trzy problemy związane z tą hodowlą:
• problem krzyżowego zapylania form bezpłatkowych przez owady
• problem przemian energetycznych w roślinach pozbawionych płatków korony • problem odporności rzepaku bezpłatkowego na porażenie przez Sclerotinia
sclerotiorum
Pomimo wielu wysiłków hodowców otrzymanie form rzepaku odpornych na porażenie przez S. sclerotiorum pozostaje sprawą otwartą.
Zwalczanie patogena, chemiczne i biologiczne
W Anglii (Sansford 1995) i w północnych Niemczech (Luth, Eiben 1995) stwierdzono, że w okresie kiedy patogen występuje stosowanie środków che-micznych jest bardzo trudne i ekonomicznie nieuzasadnione. Zwrócono uwagę na
możliwość stosowania walki biologicznej wykorzystując nadpasożytnicze grzyby
Coniothyrium minitans Campbell i Trichoderma harzianum Rifai. Luth i Eiben
(1995) poszukiwali izolatów antagonistycznych do S. sclerotiorum oraz taniego sposobu wydajnej produkcji konidiów C. minitans. Z pośród 32 analizowanych izolatów wybrano kulturę CON/M-23, która charakteryzowała się bardzo silną sporulacją 2,8 x 109 konidiów na płytkę Petriego i skutecznie wstrzymywała rozwój patogena. Autorzy proponowali zastosowanie biopreparatu w formie zawiesiny zarodników w wodzie, przed siewem rzepaku ozimego. Także Williams (1998) stosując w warunkach szklarniowych podobne zabiegi otrzymał pozytywne wyniki. Ochronne własności T. harzianum i T. viride dla zarodków rzepaku stwierdził Starzycki i in. (1997). Po wyszczepieniu na jedną płytkę Petriego
S. sclerotiorum i T. harzianum, antagonista skutecznie ograniczył rozwój patogena.
W warunkach polowych po zastosowaniu na poletkach doświadczalnych IHAR w Poznaniu, namnożonej grzybni T. viride zaobserwowano podwyższoną zdrowot-ność roślin rzepaku. Ochronne własności Trichoderma spp. związane są z pro-dukcją enzymu endochitynazy, który silnie wstrzymuje rozwój innych grzybów (Esposito i in. 1998). Włoscy badacze wyizolowali gen kodujący endochitynazę (ThEn-42) i przy użyciu systemu Agrobacterium wprowadzili go do roślin w celu podniesienia ich zdrowotności.
W krajach o cieplejszym klimacie, leżących na południu Europy stosuje się tzw. solaryzację gleby, pozostawiając ją po orce w ostrej skibie (Borges 1994). Ze względu na silne nasłonecznienie i wysokie temperatury większość patogenów glebowych roślin krzyżowych, w tym S. sclerotiorum ginie w sposób naturalny.
Literatura
Borges M.V., Sequeira J.C. 1994. Soil solarization and phytosanitary problems of Brassica. ISHS Symposium on Brassicas. Ninth Crucifer Genetics Workshop, Lisbon, Portugal, 15-19 November 1994: 91.
Davies J.M.L. 1995. Petal culturing to forecast Sclerotinia winter oilseed rape. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 3: 1010-1011. Dickson M.H., Petzoldt R. 1994. White mold or Sclerotinia resistance in B. oleracea. Ninth Crucifer
Genetics Workshop, ISHS Symposium on Brassicas, 15-19 November 1994, Lisbon, Portugal: 41. Esposito S., Colucci M.G., Tucci M., Woo S.L., Lorito M., Bressan R.A., Filippone E. 1998.
Expression of antifungal genes in transgenic solanaceous plants leads to enhanced fungal resistance. XV Eucarpia, Genetics and Breeding for Crop Quality and Resistance, Viterbo, Italy, 20-25 September, 1998: 21.
Frencel I. M. Lewartowska E., Jędryczka M. 1991. The spectrum and severity of fungal diseases in field infections of winter oilseed rape in Poland. Integrated Control in Oilseed Crops, Proceedings of the meetings at Rothamsted, UK, 1-3 March 1990, WPRS Bulletin 1991/XIV/6: 137-140.
Grezes-Besset B., Grison R., Villeger M.J., Nicolas C., Topan A. 1995. Field testing against four fungal pathogens of transgenic Brassica napus constitutively expressing a chitinase gene. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 3: 781-783.
Hu B.C. 1995. Stem rot (Sclerotinia sclerotiorum) tolerance and disease avoidance in CMS lines of Brassica napus. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 4: 1211-1213.
Jędryczka M., Lewartowska E., Frencel I., Drobnik M. 1996. Evaluation resistance of polish oilseed winter rape cultivars to stem canker and Sclerotinia stem rot. Plant Breeding and Seed Science, Vol. 40, No. 1-2: 17-23.
Jędryczka M., Lewartowska E., Ziman L. 1997. Pathogenicity of Sclerotinia sclerotiorum strains from different host-plants to oilseed rape (Brassica napus), Tenth Crucifer Genetics Workshop, ISHS Symposium on Brassicas, 23-27 September 1997, Rennes, France: 196.
Kohn L.M., Stasovski E., Carbone I., Royer J., Anderson J.B. 1991. Mycelial incompatibility and molecular markers identify genetic variability in field populations of Sclerotinia sclerotiorum. Phytopathology, 81: 480-485.
Lewartowska E., Jędryczka M., Frencel I., Górski P., Konopka W. 1993. Występowanie chorób grzybowych rzepaku ozimego w rejonach Żuław Gdańskich (1987-1992). XXXIII Sesja Naukowa Instytutu Ochrony Roślin, Poznań: 156-161.
Lewartowska E., Jędryczka M., Frencel I. 1994. The methods of winter oilseed rape (Brassica napus L.) resistance evaluation against Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary. Fourth Symposium on Plant Immunity to Diseases and Pests, Dobrich, 7-11 November, 1994: 252-254.
Lewartowska E., Jędryczka M., Frencel I. 1996a. Charakterystyka polskich izolatów grzyba
Sclerotinia sclerotiorum z porażonych roślin rzepaku ozimego. Postępy w Ochronie Roślin, Vol.
36, Nr 2: 179-181.
Lewartowska E., Jędryczka M., Frencel I. 1996b. Patogeniczność izolatów grzyba Sclerotinia
sclerotiorum (Lib.) de Bary z lokalnych środowisk uprawy rzepaku ozimego na terenie kraju.
Choroby roślin a środowisko, Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, Poznań, 27-28 czerwca 1996: 259-262.
Luth P., Eiben U. 1995. First results in the development of biocontrol agent against Sclerotinia
sclerotiorum, the disease-causing agent of stem rot in oilseed rape. Rapeseed today and
tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 4: 1275-1277. Morral R.A.A., Thomson J.R. 1995. Four years’ experience in western Canada with commercial petal
testing to forecast Sclerotinia. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 3: 1013-1015.
Mullins E., Quinlan C., Jones P. 1995. Studies on partial resistance to Sclerotinia sclerotiorum in oilseed rape. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 4: 1280-1282.
Page D., Delclos B., Aubert G., Bonavent J.F., Mousset-Declas C. 1997. Sclerotinia rot resistance in red clover: Identification of RAPD markers using bulked segregant analysis. Plant Breeding 116: 73-78.
Phillips D.V., Raymer P.L. 1995. The relationship between time of development of apothecia and appearance of symptoms of Sclerotinia sclerotiorum stem rot in the southeastern USA. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 2: 637-639.
Pierre J., Brun H., Renard M. Pilet M.L. 1996. Essais maladies. Seminarium w ramach obustronnej współpracy Francusko-Polskiej (INRA – IHAR) 6-7.05. Le Rheu, Francja.
Sansford C.E. 1995. Oilseed rape: development of stem rot (Sclerotinia sclerotiorum) and its effect on yield. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 2: 634-636.
Sansford C.E. 1995a Forecasting and chemical control oilseed rape: an aid to Sclerotinia risk forecasting. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 3: 1007-1009.
Starzycka E., Starzycki M. 1994. Badanie podatności pędów i liści rzepaku ozimego na porażenie przez Sclerotinia sclerotiorum. Rośliny Oleiste, XV: 83-85.
Starzycka E., Starzycki M. 1997. Nowa metoda inokulacji roślin rzepaku ozimego patogenem
Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary. Rośliny Oleiste, XVIII: 315-320.
Starzycka E., Starzycki M., Cichy H., Mikołajczyk K. 1998. Badanie odporności rzepaku ozimego na porażenie przez Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary. Rośliny Oleiste, XIX: 493-500. Starzycki M., Starzycka E., Matuszczak M. 1997. Grzyby z rodzaju Trichoderma spp. i ich zdolności
ochronne przeciw patogenom Phoma lingam (Tode ex Fr.) Desm. i Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary. Rośliny Oleiste, XVIII: 333-338.
Turner J. A., Hardwick N.V. 1995. The rise and fall of Sclerotinia sclerotiorum, the cause of stem rot of oilseed rape in the UK. Rapeseed today and tomorrow, 9th International Rapeseed Congress, Cambridge, UK, 4-7 July 1995, 2: 640-642.
Williams R. 1998. Dispersal of Coniothyrium minitans in the glasshouse: implications for biocontrol of Sclerotinia sclerotiorum. Referat wygłoszony na zebraniu naukowym w Poznańskim Oddziale Polskiego Towarzystwa Fitopatologicznego dnia 2.03.1998.
Ziman L., Jędryczka M., Srobarova A. 1998. Relationship between morphological and biochemical characters of Sclerotinia sclerotiorum isolates and their aggressively. Journal of Plant Diseases and Protection, w druku.
