Praca oryginalna Original paper
Układ żylny, podobnie jak układ chłonny, charak-teryzuje zawsze bardzo zmienny rysunek naczyń. Ta ogólna zasada biologiczna odnosi się również do sys-temu naczyń odprowadzających krew ze ścian serca. Stąd też identyfikacja poszczególnych żył i ich gałęzi pobocznych, wstępujących oraz zstępujących może stwarzać określone trudności. Fakt ten podkreślają również autorzy podręczników anatomicznych z za-kresu medycyny człowieka (11).
W dostępnych publikacjach zamieszczane są opisy i ryciny odnoszące się do unaczynienia serca kręgow-ców reprezentujących różne gromady (2, 4, 6-10, 16, 18, 19, 21). Na uwagę zasługuje fakt, że zdecydowanie mniej informacji dotyczy żylnych naczyń własnych serca. Spośród opisanych gatunków należy wymienić m.in.: kozę domową (Capra hircus), owcę domową (Ovis aries), jeżozwierza afrykańskiego (Hystrix cri-stata), fokę obrączkowaną (Phoca hispida), królika nowozelandzkiego (Oryctolagus cuniculus).
Opisy wraz z rycinami dotyczące naczyń własnych serca kota znajdują się głównie w podręcznikach i atlasach anatomicznych. Należy jednak podkreślić, że są one bardzo schematyczne, a kot jest traktowany jako swoiste i krótkie uzupełnienie szerokich omówień
dotyczących psa. W dostępnej literaturze odnaleziono tylko pojedyncze artykuły opisujące unaczynienia serca kota (1, 20). Informacje w nich zawarte są także ogólnikowe, a obserwacji dokonano tylko na kilku (6-11) osobnikach.
Na podkreślenie zasługuje także fakt, że konieczność korzystania w praktyce klinicznej z nowoczesnych metod obrazowania wymaga szczegółowej wiedzy z zakresu topografii głównych pni naczyń własnych serca i ich odgałęzień.
Celem pracy było przedstawienie opisu morfolo-gicznego podnasierdziowego rysunku naczyń żylnych powierzchni uszkowej i przedsionkowej serca kota.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono na 50 zwłokach dorosłych ko-tów domowych (Felis silvestris f. catus) krótkowłosych obu płci (24 ♂, 26 ♀), o średniej masie ciała 4,15 kg, w wieku od 2 do 10 lat. Zwierzęta zostały poddane eutanazji przez lekarzy weterynarii Kliniki Małych Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zabieg wykonywany był za zgodą właścicieli, z różnych, ale nie kardiologicznych przyczyn. Właściciele wyrazili również zgodę na wykorzystanie zwłok
Unaczynienie żylne serca kota domowego
KAROLINA BARSZCZ, MARTA KUPCZYŃSKA, PAWEŁ JANCZYK*, MAŁGORZATA DZIERZĘCKA, DAWID JAŃCZAK**
Katedra Nauk Morfologicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa *Institute of Veterinary Anatomy, Faculty of Veterinary Medicine, Freie Universität Berlin,
Koserstrasse 20, 14195 Berlin, Germany
**Zakład Parazytologii Lekarskiej, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa
Otrzymano 27.01.2015 Zaakceptowano 17.03.2015
Barszcz K., Kupczyńska M., JanczykP., Dzierzęcka M., Jańczak D.
Venous drainage of the heart in the domestic cat Summary
Current methods used for the diagnosis and treatment of coronary diseases require detailed knowledge of the morphology of cardiac vessels, including the clinical aspects of the subepicardial cardiac veins. The study was conducted on 50 corpses of adult domestic shorthair cats of both sexes (24 ♂, 26 ♀), having an average body weight of 4.15 kg and aged from 2 to 10 years. A clear view of subepicardial cardiac veins was obtained by filling them with dyed synthetic latex (LBS 3060). The next stage of the study consisted in a detailed preparation of the main trunks with the use of a Global surgical microscope. It was found that the veins that drained the heart were the great cardiac vein, the middle cardiac vein, and the right cardiac veins. The course, main branches, and termination of the cardiac veins were determined. In view of the clinical importance of these cardiac vessels and their branches, universal nomenclature was suggested.
do celów naukowych. Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem, wykorzystanie tkanek pozyskanych post mortem nie wymaga zgody Komisji Etycznej. U wszystkich osob-ników wykorzystanych w badaniach nie stwierdzono zmian patologicznych w obrębie jamy klatki piersiowej. Serca po wyizolowaniu ze zwłok przepłukiwano wodą bieżącą, a na-stępnie umieszczano w hipertonicznym roztworze NaCl na czas 12 godzin w celu usunięcia krwi. Wyraźne uwidocznie-nie rysunku żylnych naczyń podnasierdziowych uzyskiwa-no dzięki wypełnieniu ich lateksem (LBS 3060) z dodatkiem barwników (INCHEM). Całkowite nastrzyknięcie naczyń uzyskano przez wsteczny bieg masy plastycznej od pnia tt. płucnego do przedsionka prawego. Nastrzyknięte serca umieszczano w 10% roztworze formaliny. W kolejnym etapie badań przeprowadzano preparację głównych pni naczyniowych i ich odgałęzień pobocznych. Obserwacji morfologicznych struktur o małych wymiarach dokonano przy użyciu mikroskopu operacyjnego Global (MW 725F-I) z integralnym torem wizyjnym.
Wyniki i omówienie
U wszystkich przebadanych kotów stwierdzo-no obecstwierdzo-ność ż. wielkiej serca (v. cordis magna). Wyróżniono w niej dwa wyraźne odcinki: g. między-komorową przystożkową (r. interventricularis para-conalis) i g. okalającą (r. circumflexus) (ryc. 1, ryc. 2). Gałąź międzykomorowa przystożkowa rozpoczyna-ła się drobnymi naczyniami na powierzchni uszkowej serca w okolicy wcięcia koniuszka serca (ryc. 1). Część z tych naczyń tworzyła połączenia z analogicznymi naczyniami będącymi zlewiskiem ż. średniej (v. cordis media) serca. Anastomozy były widoczne na brzegu komorowym prawym zarówno od strony powierzchni
uszkowej, jak i przedsionkowej serca. Główny pień naczynia wkraczał do bruzdy międzykomorowej przystożkowej, wzdłuż której układał się w bezpo-średnim sąsiedztwie jednoimiennej tętnicy. Według Atalar i wsp. (4), g. międzykomorowa przystożkowa ż. wielkiej serca ma początek w okolicy koniuszka serca u wszystkich zwierząt domowych z wyjątkiem kota. Wyniki uzyskane w toku badań własnych nie pokrywają się jednak z tym stwierdzeniem.
W badaniach dotyczących krążenia żylnego serc kotów rasy Van nie stwierdzono anastomoz pomiędzy g. międzykomorową przystożkową ż. wielkiej serca a ż. średnią serca (1). Obserwacje te, przeprowadzone zaledwie na 6 osobnikach, trudno więc uznać za repre-zentatywne dla tego gatunku.
Do pnia g. międzykomorowej przystożkowej ż. wielkiej serca uchodziły odgałęzienia poboczne zbie-rających krew ze ścian obu komór (ryc. 1). Przebiegały skośnie na mięśniu sercowym tuż pod nasierdziem, a ich liczba była osobniczo zmienna. Gałęzie zbiera-jące krew ze ściany komory lewej były zdecydowanie silniejsze i ciągnęły się aż od brzegu komorowego lewego. Zaobserwowane na ścianie komory prawej, rozpoczynały się na różnej jej szerokości. Omawiane odgałęzienia powstawały z pojedynczych drobnych gałązek tworzących zmienny i często bardzo bogaty rysunek naczyń. Odnotowano tworzenie licznych po-łączeń pomiędzy gałązkami wywodzącymi się z tego samego odgałęzienia pobocznego, a także z sąsiadują-cymi. Odnosząc się do zasad obowiązujących w mia-nownictwie anatomicznym, dla najlepiej wyrażonych odgałęzień wprowadzono miana własne: ż. poboczna dalsza komory lewej (v. collateralis distalis ventriculi sinistri), ż. pobocz-na pośrednia komory lewej (v. colla-teralis intermedia ventriculi sinistri), ż. poboczna bliższa komory lewej (v. collateralis proximalis ventriculi sinistri), ż. poboczna dalsza komory prawej (v. collateralis distalis ven-triculi dextri), ż. poboczna pośred-nia komory prawej (v. collateralis intermedia ventriculi dextri) oraz ż. poboczna bliższa komory prawej (v. collateralis proximalis ventriculi dextri) (ryc. 1). Proponowane nazwy uwzględniają nomenklaturę przyjętą dla odpowiednich tętnic, czyli przy-pisanie bezpośrednio sąsiadującym naczyniom tych samych mian.
W publikacji odnoszącej się do kota autorzy nie wyróżniają ż. po-bocznej pośredniej komory lewej oraz ż. pobocznej pośredniej komory prawej (1).
W badanym materiale g. okala-jąca ż. wielkiej serca u wszystkich osobników stanowiła bezpośrednie
Ryc. 1. Powierzchnia uszkowa serca. Gałęzie poboczne g. międzykomorowej przy-stożkowej ż. wielkiej serca: A – komory lewej (kolor niebieski – naczynia żylne, kolor czerwony naczynia tętnicze), B – komory prawej
Objaśnienia: 1 – komora prawa; 2 – komora lewa; 3 – g. międzykomorowa przystożko-wa ż. wielkiej serca; 4 – ż. poboczna dalsza komory lewej; 5 – ż. poboczna pośrednia komory lewej; 6 – ż. poboczna bliższa komory lewej; 7 – ż. poboczna dalsza komory prawej; 8 – ż. poboczna pośrednia komory prawej; 9 – ż. poboczna bliższa komory prawej
przedłużenie g. międzykomorowej przystożkowej ż. wielkiej serca (ryc. 2). Na powierzchni uszkowej serca omawiane naczynie układało się w bruździe wieńcowej, pod uszkiem lewym serca, gdzie towa-rzyszyło g. okalającej lewej. Następnie g. okalająca ż. wielkiej serca mijała brzeg komorowy lewy i wkra-czała na teren powierzchni przedsionkowej serca. U wszystkich osobników naczynie to uchodziło do zatoki wieńcowej (sinus coronarius) zlokalizowanej w obszarze przedsionka prawego.
Zlewisko tej gałęzi stanowiły różnie wykształcone i występujące w zmiennej liczbie naczynia zbierające krew ze ścian przedsionka lewego. Dla zasadniczych pni zaproponowano miana własne: ż. bliższa przed-sionka lewego (v. proximalis atrii sinistri), ż. pośrednia przedsionka lewego (v. intermedia atrii sinistri) oraz ż. dalsza przedsionka lewego (v. distalis atrii sini-stri). Wymienione żyły układały się na zewnętrznej powierzchni przyśrodkowej ściany uszka lewego. Odnotowano również obecność drobnych gałązek biegnących pomiędzy wspomnianymi trzema zasad-niczymi pniami.
Naczynia zbierające krew ze ściany komory lewej były liczniejsze i wyraźnie silniejsze od wcześniej omówionych (ryc. 2). Rozpoczynały się w okolicy koniuszka serca bądź w połowie długości brzegu ko-morowego lewego, a następnie zmierzały w kierunku bruzdy wieńcowej. Widoczne były tuż pod nasierdziem na całej swojej długości wraz z dochodzącymi do nich pojedynczymi drobnymi gałązkami. Dla zasadniczych pni naczyniowych zaproponowano miana własne: ż. bliższa komory lewej (v. proximalis ventriculi sini-stri), ż. pośrednia komory lewej (ż. brzegu komorowe-go lewekomorowe-go) v. intermedia ventriculi sinistri (v. marginis
ventricularis sinistri) oraz ż. dalsza komory lewej (v. distalis ventriculi sinistri).
Bezwzględnie najlepiej wyrażona była ż. pośred-nia komory lewej (ż. brzegu komorowego lewego). Najczęściej (40 osobników, 80%) rozpoczynała się ona w okolicy koniuszka serca u pozostałych 10 kotów (20%) w połowie wysokości wspomnianego brzegu. Żyła pośrednia komory lewej (ż. brzegu komorowe-go lewekomorowe-go) wzdłuż swojekomorowe-go przebiegu otrzymywała szereg drobnych odgałęzień bocznych zmierzających zarówno od strony powierzchni uszkowej, jak i przed-sionkowej serca. Podobne spostrzeżenia odnotowano w cytowanej już publikacji dotyczącej kotów rasy Van (1). Omawiane naczynie jest dobrym przykładem na brak ujednolicenia jego nazewnictwa. W publikacjach dotyczących unaczynienia serca owcy i kozy określana jest ona jako r. intermedius lub v. cordis caudalis (8). W podręcznikach z zakresu anatomii człowieka ż. po-średnia komory lewej (ż. brzegu komorowego lewego) nazywana jest ż. brzeżną lewą (v. marginis sinistra) (11). Natomiast w obowiązującym mianownictwie anatomicznym człowieka w ogóle nie zamieszczono dla niej nazwy (3).
Żyła średnia serca (v. cordis media) układała się w bruździe międzykomorowej podzatokowej na po-wierzchni przedsionkowej serca (ryc. 3). We wszyst-kich badanych przypadkach naczynie to uchodziło do zatoki wieńcowej leżącej na terenie przedsionka prawego. Taką prawidłowość wskazuje wielu autorów, jako obowiązującą dla wszystkich zwierząt domowych (12-15), jednak w niektórych pozycjach podawana jest informacja o możliwości samodzielnego ujścia ż. śred-niej serca do przedsionka prawego (5). Jeszcze inaczej ujmują to zagadnienie inne pozycje piśmiennictwa. W klasycznym, wielotomowym podręczniku anatomii zwierząt, na rycinach odnoszących się do unaczynienia serca kota poka-zano jedynie samodzielne ujście ż. średniej serca do przedsionka prawego. W tekście natomiast jest wzmianka, że taki układ jest po-dobny do występującego u owcy (17). Odmienność ostatecznego odprowadzenia krwi z ż. średniej serca do ż. głównej doogonowej bądź doczaszkowej opisano u je-żozwierza afrykańskiego oraz królika (4, 21).
Do głównego pnia ż. średniej serca uchodziły naczynia zbiera-jące krew ze ściany komory lewej i prawej. Zaproponowano dla nich następujące miana własne: ż. poboczna dalsza komory prawej (v. collateralis distalis ventriculi dextri), ż. poboczna pośrednia komory prawej (v. collateralis
Ryc. 2. Brzeg komorowy lewy
Objaśnienia: 1 – uszko lewe; 2 – g. okala-jąca ż. wielkiej serca; 3 – ż. bliższa komory lewej; 4 – ż. pośrednia komory lewej (ż. brzegu komorowego lewego); 5 – ż. dalsza komory lewej
Ryc. 3. Powierzchnia przedsionkowa serca Objaśnienia: 1 – komora lewa; 2 – komora prawa; 3 – ż. średnia serca; 4 – ż. poboczna dalsza komory prawej; 5 – ż. poboczna pośrednia komory prawej; 6 – ż. poboczna bliższa komory prawej
intermedia ventriculi dextri), ż. po-boczna bliższa komory prawej (v. collateralis proximalis ventriculi dextri), ż. poboczna dalsza komory lewej (v. collateralis distalis ventri-culi sinistri), ż. poboczna pośred-nia komory lewej (v. collateralis intermedia ventriculi sinistri) oraz ż. poboczna bliższa komory lewej (v. collateralis proximalis ventriculi sinistri). Bezwzględnie silniejszymi naczyniami były żż. poboczne prze-znaczone dla ściany komory prawej, a znacznie słabszymi żż. poboczne dla ściany komory lewej (ryc. 3). Należy jednak zaznaczyć, że rysunek podnasierdziowy wymienionych naczyń pobocznych i ich odgałęzień był bardzo zmienny. Utrudniało to przypisywanie przyjętych mian poszczególnym żyłom. Ich identy-fikację opierano więc na podstawie topograficznej lokalizacji danego
na-czynia. Odnotowano również obecność dodatkowych, drobnych gałązek uchodzących do ż. średniej serca, zbierających krew ze ścian obu komór.
Wśród żył zbierających krew ze ściany komory lewej jedynie u 10 osobników (20%) zaobserwowano obecność wszystkich trzech wymienionych naczyń pobocznych. Najczęściej (40 kotów, 80%) stwierdzano jedno bądź dwa, przebiegiem odpowiadające ż. po-bocznej dalszej komory lewej i ż. popo-bocznej pośredniej komory lewej. W tych przypadkach na powierzchni przedsionkowej komory lewej uwidaczniały się silne odgałęzienia zmierzające w kierunku g. okalającej ż. wielkiej serca, czyli ż. pośrednia komory lewej (ż. brzegu komorowego lewego) oraz ż. dalsza komory lewej. Jak już wspomniano, żż. poboczne przezna-czone dla ścian komory prawej były lepiej wyrażone. Najczęściej (39 osobników, 78%) obserwowano obec-ność wszystkich trzech odgałęzień. Jedynie u 8 kotów (16%) opisano dwa naczynia zmierzające do głównego pnia: ż. poboczną dalszą komory prawej i ż. poboczną pośrednią komory prawej. Najrzadziej (3 osobniki, 6%) zaobserwowano obecność tylko jednej gałęzi topogra-ficznie odpowiadającej ż. pobocznej bliższej komory prawej bądź ż. pobocznej pośredniej komory prawej. W tej sytuacji naczynie swoim zasięgiem obejmowało całą powierzchnię przedsionkową ściany komory pra-wej. Drobne odgałęzienia tworzyły liczne anastomozy z naczyniami brzegu komorowego prawego.
W cytowanej już publikacji odnoszącej się do kotów autorzy dla ż. średniej serca używają miana ż. między-komorowa podzatokowa. Według tych obserwacji, do jej głównego pnia uchodzą tylko słabsza ż. poboczna dalsza komory prawej oraz silniejsza ż. poboczna bliż-sza komory prawej (1). W anatomii człowieka naczynie to określane jest również mianem: ż. międzykomorowa
tylna (v. interventricularis posterior) lub ż. sercowa średnia (v. cardiaca media) (3, 11). Najczęściej uchodzi ona do końcowego odcina zatoki wieńcowej, rzadziej samodzielnym ujściem do prawego przedsionka.
Żyłami prawymi (vv. cordis dextrae) serca określa się naczynia uchodzące samodzielnie do przedsionka prawego (ryc. 4). W badanym materiale stwierdzo-no od 1 do 5 niejednakowo wykształconych gałęzi. Rozpoczynały się na różnej wysokości powierzchni przedsionkowej i powierzchni uszkowej ściany ko-mory prawej oraz na brzegu komorowym prawym. Dochodziły do nich liczne drobne odgałęzienia, tworząc bogatą sieć naczyń. Między poszczególny-mi gałązkaposzczególny-mi odnotowano liczne połączenia. U 24 osobników (48%) stwierdzono także anastomozy z odgałęzieniami pobocznymi ż. średniej serca i g. międzykomorowej przystożkowej ż. wielkiej serca.
Występującym we wszystkich sercach i najsilniej wyrażonym pniom naczyniowym postanowiono nadać miana własne: ż. bliższa komory prawej (v. proximalis ventriculi dextri), ż. pośrednia komory prawej (ż. brze-gu komorowego prawego) v. intermedia ventriculi dextri (v. marginis ventricularis dextri) oraz ż. dalsza komory prawej (v. distalis ventriculi dextri). W iden-tyfikacji poszczególnych naczyń odnoszono się przede wszystkim do ich topografii. Pierwsze z wymienionych ciągnęło się na powierzchni uszkowej ściany komory prawej, drugie biegło wzdłuż brzegu komorowego prawego, a trzecie leżało na powierzchni przedsion-kowej ściany komory prawej w pobliżu ż. średniej serca (ryc. 4).
Stopień ukształtowania żż. prawych serca cechowa-ła duża zmienność osobnicza. W badanym materiale stwierdzono, iż najsilniejsza z nich to ż. pośrednia komory prawej (ż. brzegu komorowego prawego)
Ryc. 4. Żyły prawe serca, widok od strony brzegu komorowego prawego: A – kla-syczny układ, B – odmiana
Objaśnienia: 1 – uszko prawe; 2 – przedsionek prawy; 3 – ż. bliższa komory prawej; 4 – ż. pośrednia komory prawej (ż. brzegu komorowego prawego); 5 – ż. dalsza ko-mory prawej
(ryc. 4B). Układała się tuż pod nasierdziem i wi-doczna była na całej swojej długości. Najczęściej (34 koty, 68%) miała początek w okolicy koniuszka serca, a w przypadku 16 osobników (32%) w ⅔ lub w połowie wysokości brzegu komorowego prawego. Podobne spostrzeżenia odnotowano w innych bada-niach dotyczących kotów (1). Żyła ta powstawała z wielu dobrze wyrażonych naczyń pobocznych zmie-rzających zarówno od strony powierzchni uszkowej, jak i przedsionkowej serca. Najczęściej tworzyły one siatki naczyń o skomplikowanych układach (ryc. 4).
W dostępnych podręcznikach z zakresu medycyny człowieka omawiane naczynia określane są jako: żż. przednie serca (vv. cordis anteriores), żż. sercowe przednie (vv. cardiacae anteriores). Zbierają one krew ze ściany komory prawej i uchodzą samodzielnie do przedsionka prawego. Tak jak w przypadku badanej grupy kotów, za najsilniejszą z nich uważa się ż. po-średnią komory prawej (ż. brzegu komorowego pra-wego) nazywaną także ż. brzeżną prawą (v. marginalis dextra).
Piśmiennictwo
1. Aksoy G., Karadag H., Ozudogru Z.: Morphology of the venous system of the heart in the Van cat. Anat. Histol. Embryol. 2003, 32, 129-133.
2. Aksoy G., Özmen E., Kürtül İ., Özcan S., Kardağ H.: The venous drainage of the heart in the Tuj sheep. Kafkas Univ. Vet. Fak. Derg. 2009, 15, 279-286. 3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych
łacińsko-polsko-angielskich. PZWL, Warszawa 1997.
4. Atalar Ö., Yilmaz S., Dіnç G., Özdemіr D.: The venous drainage of the heart in porcupines (Hystrix cristata). Anat. Histol. Embryol. 2004, 33, 233-235. 5. Barone R.: Anatomie comparée des mammifères domestiques. t. 5: Angiologie.
Éditions Vigot, Paris 1996.
6. Barszcz K., Kupczyńska M., Klećkowska-Nawrot J., Skibniewski M.,
Janczyk P.: Morphology of coronary ostia in domestic shorthair cat. Anat.
Histol. Embryol. doi: 10.1111/ahe.12174
7. Bartyzel B. J., Charuta A., Barszcz K., Koleśnik A., Kobryń H.: Morphology of the aortic valve of Gallus gallus f. domestica. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2009, 53, 147-151.
8. Besoluk K., Tipirdamaz S.: Comparative macroanatomic investigations of the venous drainage of the heart in Akkaraman sheep and Angora goats. Anat. Histol. Embryol. 2001, 30, 249-252.
9. Bezuidenhout A. J.: The coronary circulation of the heart of the ostrich (Struthio camelus). J. Anat. 1984, 138, 385-397.
10. Bisaillon A.: Gross anatomy of the cardiac blood vessels in the North American beaver (Castor canadensis). Anat. Anz. 1981, 150, 248-258.
11. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. t. 3: Układ naczyniowy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
12. Constantinescu G. M.: Guide pratique d’anatomie du chien et du chat. MED’COM, Paris 2005.
13. Evans H. E.: Miller’s Anatomy of the Dog. Elsevier Saunders, St. Louis 2013. 14. Habermehl K. H.: Herz, [w:] Frewein J., Vollmerhaus B. (Ed.): Anatomie von
Hund und Katze. Blackwell Wissenschafts-Verlag, Berlin 1994.
15. König H. E., Liebich H.-G.: Veterinary Anatomy of Domestic Mammals. Schattauer, Stuttgart 2007.
16. KupczyńskaM., BarszczK., Olbrych K., PolgujM., Wysiadecki G., Topol M., Klećkowska-NawrotJ.: Coronary arteries of the European bison (Bison
bo-nasus). Acta Vet. Scand. 2015, 57, 82.
17. Nickel R., Schummer A., Seiferle E.: Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Verlag Paul Parey, Berlin 1976.
18. Ozgel O., Haligur (Çengelci) A., Dursun N., Karakurum E.: The macroanatomy of coronary arteries in donkeys (Equus asinus L.). Anat. Histol. Embryol. 2004, 33, 278-283.
19. Smodlaka H., Henry R. W., Reed R. B.: Macroscopic anatomy of the great vessels and structures associated with the heart of the ringed seal (Phoca hispida). Anat. Histol. Embryol. 2009, 38, 161-168.
20. Vladova D.: Ventricular coronary pattern in the cat. TJS 2005, 3, 44-49. 21. Yoldaş A., Nur İ. H.: The distribution of the cardiac veins in the New Zeland
White rabbits (Oryctolagus cuniculus). Iran J. Vet. Res. 2012, 40, 227-233.
Adres autora: dr Karolina Barszcz, Katedra Nauk Morfologicznych, ul. Nowoursynowska 159 C, 02-776 Warszawa; e-mail: karolina.barszcz@ onet.eu
