Praca oryginalna Original paper
Stopieñ rotacji osiowej krêgos³upa oraz tendencja do ruchu w kierunkach bocznych s¹ zdeterminowane przez kszta³t, orientacjê i k¹t nachylenia powierzchni stawowych. Badania prowadzone przez ró¿nych auto-rów, dotycz¹ce odcinka szyjnego krêgos³upa od krê-gów C3 do C7 wykaza³y, i¿ zwiêkszony stopieñ rucho-moci uzale¿niony jest od specyficznie uformowanych powierzchni stawowych. Stwierdzono, ¿e ich kszta³t poprzecznie owalny predysponuje do wzmo¿onych ruchów bocznych. Wraz ze wzrostem ruchomoci po-g³êbia siê tendencja do uszkodzeñ kr¹¿ków miêdzy-krêgowych i ucisku na rdzeñ krêgowy. Zmiany te s¹ przyczyn¹ ujawniania siê, czasami bardzo ciê¿kich, ob-jawów neurologicznych, miêdzy innymi tzw. syndro-mu Wobblera (4-7, 14, 15).
Staw obrotowy oraz staw szczytowo--potyliczny, wraz z wielopiêtrowym uk³adem wiêza-de³, okrelany jest wspólnym mianem po³¹czenia przednio-szyjnego (junctura craniocervicalis). Temat ten doczeka³ siê opracowañ w zakresie medycyny ludz-kiej (7, 9). Niestety, w medycynie weterynaryjnej brak jest publikacji omawiaj¹cych morfologiê poszczegól-nych jego elementów i znaczenie w fizjologii ruchu. Nie ma równie¿ opracowañ dotycz¹cych stawu
miê-dzykrêgowego C2C3, bêd¹cego podstawow¹ struktu-r¹ ³¹cz¹c¹ blok po³¹czenia przednio-szyjnego z po-zosta³¹ czêci¹ odcinka szyjnego krêgos³upa.
Celem badañ by³o: a) okrelenie kszta³tu powierzch-ni stawowych doogonowych krêgu obrotowego u psów o ró¿nej masie cia³a, reprezentuj¹cych trzy morfoty-py: brachy-, mesati- i dolichocefaliczny; geometria wymienianych powierzchni ma bezporedni wp³yw na predyspozycjê do zwiêkszonej ruchomoci krêgos³u-pa w kierunkach bocznych i jego rotacji osiowej na poziomie stawu miêdzykrêgowego C2 i C3, b) podda-nie analizie mikroskopowej wiêzad³a szczytowo-ob-rotowego dogrzbietowego, pe³ni¹cego zasadnicz¹ rolê w stabilizacji krêgu obrotowego.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na zw³okach 23 psów nale¿¹-cych do trzech morfotypów: brachy-, mesati- i dolichoce-falicznego, o masie cia³a od 2,22 do 72 kg. Metod¹ stan-dardow¹ preparacji anatomicznej wyizolowano z nich wszystkie elementy po³¹czenia przednio-szyjnego, a nastêp-nie krêgi obrotowe (C2).
Morfotyp poszczególnych osobników ustalano na pod-stawie indeksu czaszkowego . We wzorze
Niektóre aspekty anatomii klinicznej
stawu miêdzykrêgowego C
2
C
3
u psa
AGNIESZKA WIEL¥DEK, MARTA KUPCZYÑSKA, KAROLINA BARSZCZ, MICHA£ W¥SOWICZ
Katedra Nauk Morfologicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa Wiel¹dek A., Kupczyñska M., Barszcz K., W¹sowicz M.
Clinical anatomy perspective on intervertebral joint C2C3 Summary
The aim of the study was to describe the shape of the articular facets of the axis in dogs of three morphotypes and different body weights. The facet joints contribute significantly to the stability of the cervical spine, predominantly by providing axial rotational stability at C2 and C3. The research involved the examination of cadavers of 30 adult male and female dogs of three morphotypes and body weights from 2.22 to 72 kg. The craniocervical junction elements, especially the second cervical vertebra (axis), were isolated by standard anatomical preparation. The maximal articular surface width ASW, the maximal articular surface length ASL and the inclination of the articular surface h were measured. The articular surface lengthtowidth index was calculated. The linear correlation function for K and h with body mass and the cranial index and the coefficient of determination R2 were determined. The atlantoaxial dorsal ligament was put to the
microscopic test. Index K ranged from 0.71 to 1.90. In small breeds, more longitudal oval-shaped facets were observed. Circular facets and more transversely oval-shaped facets were found in medium and large breeds. The large breeds have a preventive mechanism against greater mobility in C2C3. Their atlantoaxiale dorsale ligament is fibrocartilagineus. These dogs are consequently less exposed to damages of the intervertebral disc and medulla spinalis.
Keywords: dog, axis, articular facets
ZyZy IC = AP × 100
tym ZyZy oznacza szerokoæ czaszki, maksymalna odleg-³oæ pomiêdzy obustronnymi ³ukami jarzmowymi, a AP d³ugoæ czaszki, odleg³oæ miêdzy punktami prosthion akrokranion (10). Przyjêto nastêpuj¹ce zakresy indeksu czaszkowego dla poszczególnych morfotypów: do 50 do-lichocefalizm; od 80 do 100 brachycefalizm, wartoci po-rednie mesaticefalizm (tab. 1 odpowiednio oznaczono jako D, B i M).
Wykonano nastêpuj¹ce pomiary powierzchni stawowych doogonowych krêgu obrotowego: maksymalna szerokoæ ASW oraz maksymalna wysokoæ ASL (ryc. 1 A). Po-nadto okrelono: poprzeczn¹ odleg³oæ miêdzy dwoma naj-bardziej przyrodkowymi punktami obustronnych po-wierzchni stawowych doogonowych tvm; poprzeczn¹ od-leg³oæ miêdzy dwoma najbardziej bocznymi punktami obustronnych powierzchni stawowych doogonowych oraz
pio-now¹ odleg³oæ miêdzy tvm i tvl (nachylenie) h (ryc. 1B). Wszystkie pomiary wykonano z zastosowaniem suwmiar-ki elektronicznej, z dok³adnoci¹ do 0,01 mm.
Na podstawie otrzymanych danych wyliczano wartoæ wzglêdn¹, czyli indeks . Parametr ten jest po-wszechnie przyjêty dla okrelania kszta³tu powierzchni stawowych (4, 5). Oba pomiary dotycz¹ce powierzchni sta-wowej doogonowej i wyliczany indeks odniesiono osobno dla strony prawej i lewej.
Otrzymane wyniki zebrano w formie tabelarycznej (tab. 1). Dla wartoci K oraz k¹ta nachylenia powierzchni stawowej doogonowej (h) wyznaczono liniow¹ funkcjê ko-relacyjn¹ z mas¹ cia³a i indeksem czaszkowym (IC) oraz okrelono wspó³czynnik determinacji R2 (ryc. 2, 3).
Wykonano ponadto preparaty histologiczne wycinków pobranych z wiêzad³a szczytowo-obrotowego
dogrzbieto-. 8 teirertybetañski 17,50 56,75 M 15,38 15,34 17,59 17,71 1,41 1,44 . 9 jamnik 18,25 49,21 D 14,86 14,90 16,97 16,89 1,42 1,41 . 0 1 cockerspaniel 19,32 48,48 D 18,18 17,74 17,88 18,03 0,97 1,04 . 1 1 jamnik 10,00 46,46 D 15,77 15,80 17,54 17,63 1,31 1,32 . 2 1 buldog rfancuski 11,83 86,34 B 16,35 16,34 16,40 16,37 1,00 1,00 . 3 1 buldog rfancuski 12,00 87,31 B 16,54 16,51 16,51 16,43 0,98 1,00 . 4 1 teirerszkocki 12,30 47,85 M 16,00 15,95 17,14 17,05 1,19 1,18 . 5 1 KingChalresspaniel 15,00 67,67 M 14,76 15,75 19,11 19,04 1,90 1,56 . 6 1 welshteirer 15,00 47,78 D 16,09 16,02 16,59 16,83 1,08 1,13 . 7 1 cockerspaniel 15,10 48,48 D 19,90 16,45 11,64 18,76 1,18 1,36 . 8 1 buldog rfancuski 16,75 93,76 B 17,74 17,73 18,32 18,73 1,07 1,13 . 9 1 ariedaleterirer 20,00 77,31 M 19,52 19,48 19,81 18,97 1,03 0,95 . 0 2 rottwelier 23,00 62,36 M 11,19 10,34 11,08 10,36 0,98 1,00 . 1 2 bultleirer 25,50 55,41 M 10,92 19,26 19,20 10,52 0,84 1,14 . 2 2 bokser 27,20 67,97 M 13,29 13,24 19,61 19,76 0,72 0,74 . 3 2 bokser 32,00 65,54 M 15,65 15,97 10,45 10,40 0,67 0,65 . 4 2 owczarekniemiecki 32,40 49,55 D 11,31 11,40 11,21 11,21 0,98 0,97 . 5 2 dalmatyñczyk 38,00 53,57 M 18,64 19,50 10,65 11,18 1,23 1,18 . 6 2 wy¿e³szkocki 40,00 52,55 M 10,84 10,70 11,58 11,63 1,07 1,07 . 7 2 dogniemiecki 48,00 53,25 M 14,68 18,77 13,92 13,90 0,95 0,74 . 8 2 dogniemiecki 61,50 52,38 M 13,54 14,10 13,84 14,23 1,01 1,00 . 9 2 owczarekpodhalañski 70,00 52,75 M 17,56 14,83 12,98 11,01 0,74 0,74 . 0 3 owczarekkaukaski 72,00 48,93 D 12,22 12,71 18,67 19,38 0,71 0,74
Objanienia: L strona lewa, P strona prawa, pozosta³e objanienia w tekcie
ASL K = ASW
wego. Preparaty te pochodzi³y od 5 psów o masie cia³a powy¿ej 38 kilogramów, reprezentuj¹cych nastêpuj¹ce rasy: dalmatyñczyk, wy¿e³ szorstkow³osy, dog niemiecki, owcza-rek podhalañski i owczaowcza-rek kaukaski (oznaczone w tab. 1 numerami: 25, 26, 28-30). U osobników tych w trakcie pre-paracji po³¹czenia przednio-szyjnego zaobserwowano ma-kroskopowo odmienny ni¿ u innych psów wygl¹d wymie-nionego wiêzad³a. Preparaty histologiczne ze skrawków seryjnych o gruboci 7 µm barwiono czerwieni¹ Syriusza i b³êkitem toluidyny.
Wszystkie u¿yte miana morfologiczne zastosowano zgodnie z obowi¹zuj¹cym mianownictwem anatomicznym (1, 13).
Wyniki i omówienie
W ró¿nych opracowaniach uwzglêdnia siê kilka aspektów morfologicznych prowadz¹cych do niesta-bilnoci w po³¹czeniu przednio-szyjnym. Dzieli siê je na zale¿ne od aparatu wiêzad³owego, budowy krêgów C1 i C2 (szczególnie morfologii zêba i do³u krêgu C2) oraz przede wszystkim od geometrii powierzchni sta-wowych. W tym aspekcie nale¿y rozpatrywaæ kszta³t powierzchni stawowych, ich k¹t nachylenia do osi d³u-giej krêgu oraz wklês³oæ. Geometria powierzchni sta-wowych bior¹cych udzia³ w po³¹czeniu s¹siaduj¹cych krêgów na poziomie ich ³uków ma zasadniczy wp³yw
na prawid³owe funkcjonowanie stawów miêdzykrêgo-wych w danym odcinku krêgos³upa. Natomiast na ogra-niczenie ruchu w stawie wywiera wp³yw torebka
sta-Ryc. 1. Powierzchnie stawowe doogonowe krêgu obrotowego schemat pomiarów; a) maksymalna szerokoæ powierzchni stawowej ASW, maksymalna wysokoæ ASL; b) pionowa odleg³oæ miêdzy tvm i tvl h (nachylenie)
Ryc. 2. Korelacja indeksu K pomiêdzy mas¹ cia³a (mc) a in-deksem czaszkowym (IC)
Ryc. 3. Korelacja k¹ta nachylenia powierzchni stawowej (h) z mas¹ cia³a (mc) i indeksem czaszkowym (IC)
na. Oznacza to, ¿e zmiany dotycz¹ce jednego krêgu maj¹ zasadniczy wp³yw na nastêpne, wywo³uj¹c ich patologiê (14). Geometria powierzchni stawowych do-ogonowych C2 bêdzie wiêc warunkowa³a nie tylko ru-chomoæ w obrêbie stawów na poziomie C2 i C3, ale tak¿e mo¿e determinowaæ funkcjonowanie ca³ego od-cinka szyjnego krêgos³upa.
Powszechnie przyjêtym parametrem dla okrelenia kszta³tu powierzchni stawowej jest indeks (K) okre-laj¹cy wzajemny stosunek pomiêdzy maksymaln¹ wy-sokoci¹ i szerokoci¹ (ryc. 1). Zgodnie z zasadami matematycznymi, gdy K < 1 wygl¹d powierzchni sta-wowych przyjmuje kszta³t poprzecznie owalny, przy wartociach K > 1 pod³u¿nie owalny, natomiast dla wartoci K równej jednoci okr¹g³y. Stwierdzono, ¿e poprzecznie owalny kszta³t powierzchni stawowych predysponuje do wzmo¿onych ruchów bocznych (4).
W przebadanej grupie psów omawiany parametr zawiera³ siê w granicach od 0,71 do 1,90 (tab. 1). U przedstawicieli ras miniaturowych (nr 1-6), o masie cia³a do 7 kg, indeks K osi¹gn¹³ wartoci wiêksze od jednoci. Oznacza to, ¿e powierzchnie stawowe do-ogonowe C2 przybra³y kszta³t pod³u¿nie owalny, a wiêc najbardziej korzystny z uwagi na funkcjonowanie sta-wu miêdzykrêgowego C2C3 (ryc. 4). Psy te reprezen-towa³y przede wszystkim morfotyp mesaticefaliczny. W omawianej grupie zwierz¹t wyró¿nia siê osobnik nr 5, pekiñczyk o masie cia³a 6,35 kg, typowy przed-stawiciel morfotypu brachycefalicznego. Wartoæ in-deksu K, wprawdzie w ma³ym zakresie (1,07), prze-kroczy³a jednak jednoæ. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e powierzchnie stawowe doogonowe C2 u tego osobni-ka przybra³y kszta³t pod³u¿nie owalny, jednak by³ on bardzo zbli¿ony do okr¹g³ego (ryc. 5). U innych osob-ników prezentuj¹cych ten sam morfotyp sytuacja wy-gl¹da³a podobnie lub ewidentnie powierzchnie te, jed-no- b¹d obustronnie, by³y okr¹g³e. Wyznaczona li-niowa funkcja korelacyjna z indeksem czaszkowym (IC) nie wskaza³a jednak wspó³zale¿noci, a wspó³czyn-nik determinacji R2 by³ bardzo niski i wyniós³ tylko
0,0047 (ryc. 2). Potwierdzaj¹ to obserwacje dotycz¹ce psów nale¿¹cych do morfotypu dolichocefalicznego. Wyliczony dla tych osobników indeks K wskazywa³ na mo¿liwoæ wyst¹pienia poprzecznie lub pod³u¿nie owalnych oraz zbli¿onych do okr¹g³ych kszta³tów omawianych powierzchni stawowych (ryc. 5, 6).
U osobników o niewielkich wymiarach oraz red-niej masie cia³a (nr 7-18) indeks K zawiera³ siê po-miêdzy wartociami 1,90 i 1,00. Oznacza to, ¿e u tych psów, podobnie jak w poprzednio omawianej grupie, przewa¿a³ pod³u¿nie owalny kszta³t powierzchni sta-wowych doogonowych C2.
Natomiast u ras psów okrelanych jako redniej wielkoci (nr 19-26) indeks K wyniós³ poni¿ej jedno-ci lub by³ bliski tej wartojedno-ci. U tych osobników naj-czêciej wystêpuje poprzecznie owalny kszta³t wspom-nianych powierzchni. Podobn¹ sytuacjê odnotowano u psów reprezentuj¹cych rasy okrelane jako du¿e, sil-nie zbudowanych, o znacznych wymiarach i z
propor-Ryc. 4. Powierzchnie stawowe doogonowe krêgu szyjnego drugiego kszta³t pod³u¿nie owalny, pies rasy yorkshire terrier
Ryc. 5. Powierzchnie stawowe doogonowe krêgu szyjnego drugiego kszta³t okr¹g³y, pies rasy buldog francuski
Ryc. 6. Powierzchnie stawowe doogonowe krêgu szyjnego drugiego kszta³t poprzecznie owalny, pies rasy dog niemiecki
cjonaln¹ mas¹ cia³a (nr 27-30). Wyliczony indeks K osi¹gn¹³ wartoci znacz¹co poni¿ej jednoci lub by³y one bliskie tej wartoci (tab. 1). U tych osobników spodziewaæ siê nale¿y zwiêkszonej tendencji do ru-chów bocznych w stawie miêdzykrêgowym C2C3. Fakt ten mo¿e byæ przyczyn¹ konkretnych zmian mor-fologicznych tych krêgów. Potwierdzaj¹ to przypadki obserwowane w badaniach w³asnych, a z racji niemo¿-noci wykonania pomiarów powierzchni stawowych nie uwzglêdnione w niniejszym opracowaniu. U trzech psów reprezentuj¹cych rasy okrelane jako du¿e i z proporcjonaln¹ mas¹ cia³a stwierdzono zrost trzonów krêgu C2 i C3. Osobniki te to: chart afgañski (14 lat; 35 kg), owczarek niemiecki (10 lat; 30 kg) oraz sznau-cer redni (11 lat; 13,6 kg). Z informacji uzyskanych od w³acicieli wiadomo, ¿e u tych psów nie wykona-no zabiegów chirurgicznych w obszarze odcinka szyj-nego krêgos³upa. Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e stwier-dzone usztywnienie nast¹pi³o w wyniku zwiêkszonej ruchomoci w kierunkach bocznych stawu miêdzy-krêgowego C2C3.
Omówione obserwacje potwierdza wyznaczona li-niowa funkcja korelacyjna z mas¹ cia³a. Wykaza³a ona wzajemn¹ wspó³zale¿noæ, a wspó³czynnik determi-nacji R2 wyniós³ blisko 38% (ryc. 2). Oznacza to, ¿e
u psów ras okrelanych jako du¿e, a wiêc tak¿e o wiêk-szej masie cia³a, nale¿y siê spodziewaæ zwiêkszonej ruchomoci w kierunkach bocznych na poziomie krê-gu szyjnego drugiego i trzeciego. Informacje zamiesz-czone w literaturze wskazuj¹ na podobn¹ zale¿noæ w stosunku do powierzchni stawowych doczaszko-wych i doogonodoczaszko-wych krêgów szyjnych od C5 do C7 (4, 5). Brak jest natomiast danych dotycz¹cych geo-metrii wspomnianych struktur w stosunku do czwar-tego krêgu szyjnego.
W przebadanej grupie zarówno u psów ras du¿ych, jak i ma³ych, powierzchnie stawowe doogonowe C2 zosta³y okrelone jako p³askie. Uwa¿a siê, ¿e silnie wklês³e powierzchnie stawowe mog¹ wp³ywaæ dodat-kowo na nieprawid³owe funkcjonowanie stawu i byæ bezporedni¹ przyczyn¹ obserwowanych przy¿yciowo ró¿nych objawów neurologicznych (4, 5).
Oceniaj¹c ruchomoæ poszczególnych stawów miê-dzykrêgowych nale¿y tak¿e uwzglêdniæ parametr h okrelaj¹cy nachylenie powierzchni stawowych wzglê-dem osi d³ugiej danego krêgu. Przyjêt¹ metod¹ wy-znaczenia tej danej jest pomiar odleg³oci pomiêdzy lini¹ ³¹cz¹c¹ punkty po³o¿one najbardziej bocznie (tvl) oraz przyrodkowo (tvm) obustronnych powierzchni stawowych (ryc. 1). Wiêksze wartoci parametru h s¹ równowa¿ne ze znacznym nachyleniem powierzchni stawowych i tym samym wiêksz¹ tendencj¹ do ruchów bocznych w obrêbie danego stawu (5).
W przebadanej grupie zwierz¹t najwy¿sz¹ wartoæ parametru h odnotowano u owczarka kaukaskiego (6,31), a najmniejsz¹ u yorkshire terriera (0,67). Ana-lizuj¹c zakres omawianego wskanika w badaniach w³asnych, stwierdzono brak jego zale¿noci od
indek-su czaszkowego (IC). Natomiast wyznaczona liniowa funkcja korelacyjna parametru h z mas¹ cia³a oraz wspó³czynnik korelacji R2 powy¿ej 73% wskazuj¹ na
du¿¹ wzajemn¹ wspó³zale¿noæ (ryc. 3). Stwierdza siê, ¿e u psów ras du¿ych wystêpuje wiêksze ni¿ u ras ma³ych i rednich nachylenie powierzchni stawowych doogonowych w stosunku do osi d³ugiej krêgu C2. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e wartoci parametru h nie wi¹¿¹ siê bezporednio z kszta³tem powierzchni sta-wowej. Jednak kiedy u tego samego osobnika stwier-dza siê wysok¹ wartoæ tego parametru oraz indeks K znacznie przekracza jednoæ, to na pewno jest on zagro¿ony zwiêkszon¹ tendencj¹ do ruchów bocz-nych krêgos³upa na poziomie stawu miêdzykrêgowe-go C2C3. Taki stan mo¿e byæ przyczyn¹ wspomnia-nych wczeniej usztywnieñ miêdzy tymi krêgami.
Omówione obserwacje wskazuj¹ na zagro¿enie psów ras du¿ych uszkodzeniami kr¹¿ków miêdzykrê-gowych i wi¹¿¹cymi siê z tym zaburzeniami neurolo-gicznymi. Praktyka kliniczna wskazuje jednak, ¿e tego rodzaju patologi¹ obci¹¿one s¹ czêciej psy reprezen-tuj¹ce rasy ma³e lub miniaturowe. Na prawid³ow¹ funk-cjê stawu ogromny wp³yw ma tak¿e aparat
wiêzad³o-Ryc. 7. Wiêzad³o szczytowo-obrotowe dogrzbietowe; a) pre-parat anatomiczny, b) prepre-parat histologiczny chrz¹stka w³óknista, powiêkszenie 40 ×, barwienie b³êkitem toluidyny
11, 17). Zbudowana jest z skromnie wyra¿onej istoty miêdzykomórkowej (podstawowej, macierzy), w któ-rej zanurzone s¹ liczne w³ókna kolagenowe. Uk³adaj¹ siê one charakterystycznie, tworz¹c grube pêczki bieg-n¹ce równolegle. Wzd³u¿ nich w jamkach, pojedyn-czo lub w grupach izogenicznych, le¿¹ komórki chrzêstne, czyli chondrocyty (11, 16, 17). Dziêki du-¿ej liczbie w³ókien i ma³ej komórek chrz¹stka w³ók-nista jest wyj¹tkowo wytrzyma³a na dzia³anie si³. Dla-tego te¿ uwa¿a siê, ¿e chrz¹stka ta wystêpuje g³ównie w miejscach przyczepu wiêzade³ do koci (enthesis). W literaturze anglojêzycznej u¿ywane jest nawet okre-lenie enthesis fibrocartilage, co mo¿na przet³umaczyæ na jêzyk polski jako przyczep w³óknisto-chrzêstny (2, 3). Zwiêkszona ruchomoæ krêgos³upa w kierun-kach bocznych na wysokoci C2C3 u psów ras du-¿ych determinuje zmiany w aparacie wiêzad³owym. Stwierdzon¹ u tych osobników obecnoæ chrz¹stki w³óknistej na ca³ej d³ugoci wiêzad³a szczytowo-ob-rotowego dogrzbietowego nale¿y traktowaæ jako swo-istego rodzaju mechanizm obronny. Minimalizuje on si³y naprê¿enia, nacisku i rozci¹gania, którym pod-dawane jest wiêzad³o. Z jednej strony chroni wiêzad-³o przed rozerwaniem, a z drugiej koæ przed pêk-niêciem, przy nadmiernie dzia³aj¹cych si³ach.
Podsumowuj¹c przeprowadzone obserwacje nale-¿y stwierdziæ, ¿e psy ras dunale-¿ych, mimo uwarunkowañ morfologicznych powierzchni stawowych doogono-wych C2 predysponuj¹cych do zwiêkszonej rucho-moci w obrêbie stawu miêdzykrêgowego C2C3
po-2.Benjamin M., Qin S., Ralphs R. J.: Fibrocartilage associated with human tendons and their pulleys. J. Anat. 1995, 187, 625-633.
3.Benjamin M., Ralphs J. R.: Fibrocartilage in tendons and ligaments an adaptation to compressive load. J. Anat. 1998, 193, 481-494.
4.Breit S., Kunzel W.: A morphometric investigation on breed-specific features affecting sagittal rotational and lateral bending mobility in the cervical spine (C3-C7). Anat. Histol. Embryol. 2004, 33, 244-250.
5.Breit S., Kunzel W.: Shape and orientation of articular facets of cervical vertebrae (C3-C7) in dogs denoting axial rotational ability: an osteological
study. Europ. J. Morphol. 2002, 40, 43-51.
6.Crisco III J. J., Panjabi M. M., Dvorak J.: A model of the alar ligaments of the upper cervical spine in axial rotation. J. Biomechanics 1991, 24, 607-614. 7.Deliganis A. V., Baxter A. B., Hanson J. A., Fisher D. J., Cohen W. A., Wilson A. J., Mann F. A.: Radiologic spectrum of craniocervical distraction injuries. Radiographics 1991, 20, 237-250.
8.Dickman C. A., Crawford N. R., Tominaga T., Brantley A. G. U., Coons S., Sonntag V. K. H.: Morphology and kinematics of the Baboon upper cervical spine. A model of the atlantoaxial complex. Spine 1994, 19, 2518-2523. 9.Di Gregorio F., Priolo F., Cerase A., Belli P., Galossi A., Magaró M.,
Marano P.: Integrated role of computerized tomography and magnetic resonance imaging in identifying the early changes in rheumatoid arthritis of the craniocervical junction. Radiol. Med. 1997, 93, 18-26.
10.Evans H. E.: Anatomy of the Dog. Saunders W. B. Company, Philadelphia 1993.
11.Junqueira L. C., Carneiro J.: Basic Histology Text&Atlas. McGraw-Hill Companies, New York 2005.
12.Krysiak K., Kobryñ H., Kobryñczuk F.: Anatomia zwierz¹t. Tom 1. PWN, Warszawa 2004.
13.Milart Z. (red): Anatomiczne mianownictwo weterynaryjne. PWRiL, War-szawa 2002.
14.Sharp N. J. H., Wheeler S. J.: Small Animal Spinal Disorders. Diagnosis and Surgery. Elsevier Mosby, Edinburgh 2005.
15.Wojciechowski M., Sterna J., Lechowski R.: Zespó³ chwiejnoci u psów. ¯ycie Wet. 2005, 80, 15-18.
16.Zawistowski S.: Technika histologiczna histologia oraz podstawy histo-patologii. PZWL, Warszawa 1983.
17.Zarzycki J., Kuryszko J.: Histologia zwierz¹t. PWRiL, Warszawa 2000. Adres autora: dr Agnieszka Wiel¹dek, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa; e-mail: agnieszka_wieladek@sggw.pl
