Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 617
Praca oryginalna Original paper
Wprowadzenie w Polsce w 1993 r. zwalczania wcieklizny metod¹ doustnego uodporniania (OV) lisów jest dotychczas jedyn¹ skuteczn¹ i potwierdzo-n¹ metod¹ eliminacji wirusa wcieklizny z populacji l¹dowych zwierz¹t wolno ¿yj¹cych. Prowadzenie w kraju systematycznych akcji OV od wielu lat nosi wymierne rezultaty w postaci spadku liczby przy-padków wcieklizny zarówno u zwierz¹t domowych, jak i wolno ¿yj¹cych. Tym samym odsuwane jest za-gro¿enie cz³owieka wirusem wcieklizny (1, 3, 4).
Celem opracowania jest przedstawienie aktualnych danych dotycz¹cych wystêpowania przypadków wciek-lizny u zwierz¹t domowych, wolno ¿yj¹cych i nieto-perzy oraz analiza geograficznego rozmieszczenia wystêpowania ognisk choroby.
Materia³ i metody
Analizy oraz oceny sytuacji epidemiologicznej w 2007 r. dokonano na podstawie danych o ka¿dym zdiagnozowa-nym przypadku wcieklizny, zawartych w ankietach otrzy-mywanych z Zak³adów Higieny Weterynaryjnej oraz na podstawie informacji w ankietach nadsy³anych przez Wo-jewódzkich b¹d Powiatowych Lekarzy Weterynarii.
Nadzór nad wystêpowaniem wcieklizny. Do Zak³a-dów Higieny Weterynaryjnej (ZHW), posiadaj¹cych mo¿-liwoci diagnostyczne i autoryzowanych do wykonywania takich badañ, dostarczane s¹ próbki z terenu. S¹ to próbki pochodz¹ce od zwierz¹t podejrzanych o wciekliznê i od
zwierz¹t pad³ych z objawami nerwowymi, od zwierz¹t, których zachowanie nasuwa podejrzenie choroby, czy te¿ od zwierz¹t, które uleg³y wypadkom komunikacyjnym lub zosta³y znalezione jako martwe w terenie. Do badania prze-sy³ane s¹ tak¿e zwierzêta, które pogryz³y ludzi i pad³y w trakcie obserwacji. Próbki do badania w kierunku wciek-lizny stanowi¹ równie¿ lisy odstrzelone w celu monitoro-wania efektów doustnego uodparniania przeciwko wciek-linie. Jednak zdecydowanie wiêksz¹ wartoæ diagnostycz-n¹ stanowi¹ zwierzêta wymienione w pierwszej grupie. W 2007 r. ogó³em testem immunofluorescencji bezpored-niej przebadano 23 615 zwierz¹t z czego 18 961 (80,3%) stanowi³y lisy odstrzelone w celach monitoringowych, a 4654 (19,7%) by³y to zwierzêta przes³ane bezporednio do ZHW w celu wykluczenia lub potwierdzenia zaka¿enia wirusem wcieklizny. Wszystkie próbki, które w tecie immunofluo-rescencji da³y wynik ujemny, a odnotowana by³a ekspozy-cja cz³owieka, sprawdzano na obecnoæ wirusa wcieklizny w tecie izolacji na myszkach bia³ych.
Wród gatunków zwierz¹t, które przes³ane zosta³y do rutynowych badañ diagnostycznych wród zwierz¹t wolno ¿yj¹cych dominowa³ lis rudy (1783 próbek), kuna (176), sarna (155) i jenot (130). Stosunkowo du¿¹ liczbê stanowi-³y próbki pochodz¹ce od nietoperzy (119). Wród zwierz¹t domowych najwiêksza liczba przes³anych próbek pocho-dzi³a od kota (1081), psa (755) i byd³a (79). Liczbê prze-s³anych próbek i odsetek dodatnio zdiagnozowanych zwie-rz¹t przedstawiono w tab. 1.
Wcieklizna w Polsce w 2007 roku
MARCIN SMRECZAK, JAN F. ¯MUDZIÑSKI
Zak³ad Wirusologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Smreczak M., ¯mudziñski J. F.
Rabies in Poland in 2007 Summary
The paper describes the data concerning rabies in domestic animals and in wildlife as well as in bats in Poland in 2007. An analysis of the rabies situation in relation to animal species and geographical distribution of rabies outbreaks has been presented.
In 2007 71 rabies cases were diagnosed in the country. Nineteen were recorded in domestic animals, 53 in wildlife and 3 were found in bats. Through comparing the number of rabies cases in two successive years, 2006 and 2007, the decrease of rabies cases in terrestrial animals can be noticed. The highest number of rabies cases were recorded in Northern and Eastern Poland. Most of the rabies cases in these regions have clustered along the border with neighboring countries (Russia Kaliningrad Region, Lithuania, Byelorussia and Ukraine).
The data presented in this article has shown that the epizootic situation of rabies in Poland is under control and a decrease of rabies cases diagnosed in terrestrial animals can be expected in subsequent years. The fox is still the main reservoir of rabies, therefore the oral vaccination as a method of eradication of rabies should be continued in the next years.
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 618 a i c ê z r e i w z k e n u t a G Liczbaprzóbbaedkanych Dodatnie a b z c il % s i L 1783 35 0,75 t o n e J 130 7 0,15 a n r a S 155 a n u K 176 1 0,02 k u s r o B 34 1 0,02 z r ó h c T 16 z r e p o t e i N 119 3 0,06 ñ e l e J 10 c ¹ j a Z 13 r u z c z S 49 o £ 4 a k r ó i w e i W 71 a c i s a £ 12 1 0,02 ¿ e J 26 a c i n t e z s o K 5 z s y M 15 k iz D 19 a c i n r o N 2 a k r o N 6 t e r K 4 k a m ¿i P 1 l e i n a D 2 r b ó B 7 j a t s o n o r G 1 a r d y W 3 p o z S 3 a k a p l A 1 d e i N wied 1 m e z a R 2668 48 1,02 a k t e rf o z r ó h c T 19 s e i P 755 3 0,06 t o K 1081 6 0,13 o ³ d y B 79 6 0,13 a k t e r F 7 k i m o h C 15 ñ o K 9 a z o K 8 k il ó r K 6 a c w O 4 k e z c o k s o z s y M 1 a i n i w 2 m e z a R 1986 15 0,32 e c ¹ j y ¿ o n l o w m e z a R e w o m o d i 4654 63 1,34 g n ir o ti n o m s i L 18961 8 0,04 1 7 Wyniki i omówienie
W Polsce w 2007 r. zdiagnozowano ogó³em 71 przy-padków wcieklizny, z czego 15 (21,1%) dotyczy³o zwierz¹t domowych, 53 (74,6%) zwierz¹t wolno ¿y-j¹cych, a 3 przypadki (4,2%) dotyczy³y nietoperzy.
Z analizy zachorowañ na wciekliznê zwierz¹t do-mowych wynika, ¿e najwiêksz¹ liczbê przypadków w analizowanym okresie zdiagnozowano u byd³a, tj. 6 przypadków, co stanowi 8,5% wszystkich przy-padków wcieklizny i 40% przyprzy-padków wcieklizny wród zwierz¹t domowych, oraz u kota, u którego to gatunku stwierdzono tak¿e 6 przypadków choroby. U psa w 2007 r. zdiagnozowano trzy przypadki, co stanowi 4,2% wszystkich zdiagnozowanych przypad-ków i 20% przypadprzypad-ków stwierdzonych u zwierz¹t do-mowych (ryc. 1).
Zwierzêta wolno ¿yj¹ce
Zwierzêta domowe
Tab. 1. Liczba poszczególnych gatunków zwierz¹t przedsta-wionych do badania i odsetek zwierz¹t reaguj¹cych dodatnio w tecie immunofluorescencji bezporedniej
Ryc. 1. Liczba przypadków wcieklizny u zwierz¹t poszcze-gólnych gatunków 3 6 6 15 43 7 1 1 1 53 3 0 10 20 30 40 50 60
pies kot byd³o
RAZEM lis
jenot ³asica borsuk kunaRAZEMnietoperz
Wród zwierz¹t wolno ¿yj¹cych najwiêksz¹ liczbê przypadków zanotowano u lisa rudego, to jest 43 przy-padki wcieklizny. Jest to 60,6% przypadków wcie-klizny u wszystkich zwierz¹t i 81,1% przypadków wykrytych u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych. W tym okresie u jenota zdiagnozowano 7 przypadków, to jest 9,9% wszystkich zdiagnozowanych przypadków wciekliz-ny i 13,2% przypadków, które zosta³y zdiagnozowane tylko u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych. Poza lisem i jeno-tem wciekliznê u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych zdiagno-zowano u jednej kuny, borsuka i ³asicy, co w odniesie-niu do ogólnej liczby zdiagnozowanych przypadków stanowi, odpowiednio, 1,4% wszystkich zdiagnozo-wanych przypadków oraz, odpowiednio, 1,9% w od-niesieniu do liczby przypadków wcieklizny stwier-dzonych u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych (ryc. 1).
Odrêbn¹ grupê zwierz¹t stanowi¹ nietoperze, u któ-rych w analizowanym okresie stwierdzono 3 przypad-ki wcieklizny, co stanowi 4,2% wszystprzypad-kich zdiagno-zowanych przypadków (ryc. 1).
Najwy¿sz¹ liczbê przypadków wcieklizny zanoto-wano w ci¹gu 2007 r. w kwietniu, to jest 11 przypad-ków 10 u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych (8 przypadprzypad-ków u lisa i 2 przypadki u jenota) i 1 przypadek u zwierzê-cia domowego, którym by³o byd³o. Poza kwietniem wysok¹ liczbê przypadków wcieklizny zanotowano
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 619
w marcu (10) oraz w padzierniku i listopadzie po 8 przypadków (ryc. 2).
Analizuj¹c rozmieszczenie przypadków wcieklizny w poszczególnych województwach najwiêksz¹ ich liczbê odnotowano w województwie warmiñsko-ma-zurskim, gdzie zdiagnozowano 18 przypadków wciek-lizny, tj. 25,4% wszystkich zdiagnozowanych przypad-ków wcieklizny w kraju. Jest to o 13 przypadprzypad-ków wcieklizny mniej ni¿ zarejestrowano w 2006 r. Naj-wiêksz¹ liczbê stanowi³y lisy 7 przypadków. Dru-gim gatunkiem zwierzêcia w woj. warmiñsko-mazur-skim, u którego zdiagnozowano najwiêcej przypadków wcieklizny, by³o byd³o, co jest konsekwencj¹ wypa-sania zwierz¹t na pastwiskach, gdzie dochodzi do kon-taktu z chorymi na wciekliznê
zwierzêtami. Nadal wiêkszoæ przypadków wcieklizny, które wyst¹pi³y na terenie wojewódz-twa warmiñsko-mazurskiego stwierdzano w jego czêci pó³-nocnej granicz¹cej bezpored-nio z Obwodem Kaliningradz-kim.
W województwie podlaskim zdiagnozowano 14 przypadków wcieklizny, co stanowi 19,7% wszystkich zdiagnozowanych przypadków wcieklizny i jest to o 1 przypadek mniej ni¿ w ro-ku poprzednim, co wskazuje na utrzymywanie siê dynamiki wcieklizny na sta³ym pozio-mie. Wród zdiagnozowanych przypadków jeden wyst¹pi³ u nietoperza. Najwiêksz¹ licz-bê przypadków wcieklizny 10 zdiagnozowano u lisa. Podobn¹ liczbê przypadków zdiagnozowano w wojewódz-twie wielkopolskim. W porów-naniu do roku 2006 w woje-wództwie tym zanotowano wzrost liczby zachorowañ o 5 przypadków. Trzecim w
kolej-noci województwem pod wzglêdem liczby zdiagno-zowanych przypadków wcieklizny by³o wojewódz-two podkarpackie. Zarejestrowano tam 13 (18,3%) przypadków wcieklizny, z których 12 dotyczy³o lisa rudego, a tylko jeden wyst¹pi³ u kota. Jest to o 6 przy-padków wiêcej ni¿ w 2006 r. Wiêkszoæ przyprzy-padków zlokalizowana by³a w bliskim s¹siedztwie z granic¹ Ukrainy (ryc. 3). W województwie lubelskim zdiagno-zowano 8 przypadków wcieklizny u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych, które zlokalizowane by³y g³ównie w czêci wschodniej i rodkowej województwa.
Po jednym przypadku wcieklizny stwierdzono w województwach opolskim i wiêtokrzyskim. Dwa przypadki zdiagnozowano w województwie pomor-skim, lecz dotyczy³y one wy³¹cznie nietoperzy.
W pozosta³ych województwach w 2007 r. nie zdiag-nozowano ¿adnego przypadku wcieklizny zwierz¹t l¹dowych i nietoperzy.
Do badania rutynowego (zwierzêta pad³e, podej-rzane o zaka¿enie, wykazuj¹ce objawy chorobowe, ekspozycja cz³owieka) w 2007 r. ogó³em przes³ane zosta³y 4654 sztuki, z czego 2668 (57,3%) zwierz¹t wolno ¿yj¹cych i 1986 (42,7%) zwierz¹t domowych. Sporód nades³anych zwierz¹t u 63 (1,34%) zdiagno-zowano wciekliznê (tab. 1).
W ramach monitoringu skutecznoci akcji doustne-go uodporniania lisów przeciwko wcieklinie prze-s³ano 18 961 sztuk odstrzelonych lisów. Wród
od-Ryc. 3. Rozmieszczenie przypadków wcieklizny w Polsce w 2007 r. nietoperz lis jenot kuna borsuk ³asica pies kot byd³o 2 18 14 14 1 1 8 13 Ryc. 2. Liczba przypadków wcieklizny w kolejnych
miesi¹-cach 2007 r. 0 2 4 6 8 10 12
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII wolno ¿yj¹ce
Medycyna Wet. 2009, 65 (9) 620
strzelonych lisów u 8 zdiagnozowano wciekliznê, co stanowi³o 0,04% wszystkich nades³anych do badania monitoringowego próbek (tab. 1).
Analiza wystêpowania poszczególnych przypadków wcieklizny wskazuje, ¿e w województwach ciany wschodniej, które granicz¹ z Obwodem Kaliningradz-kim (woj. warmiñsko-mazurskie), Litw¹ (woj. podlas-kie), Bia³orusi¹ (woj. podlaskie, lubelspodlas-kie), Ukrain¹ (woj. lubelskie, podkarpackie) zanotowano 53 padki wcieklizny, co stanowi 73,2% wszystkich przy-padków wcieklizny w 2007 r. Sytuacja ta niew¹tpli-wie zwi¹zana jest bezporednio z sytuacj¹ epizootycz-n¹ wcieklizny, która panuje w s¹siaduj¹cych z tymi województwami pañstwach. Obrazuje ona w wyrany sposób problem migracji zwierz¹t wolno ¿yj¹cych z obszarów, gdzie nie prowadzi siê walki z wciekliz-n¹ z wykorzystaniem OV. Wcieklizna jest wci¹¿ pro-blemem na Bia³orusi czy Ukrainie. Liczba zdiagno-zowanych przypadków wcieklizny na Bia³orusi wy-nios³a 1305 w 2007 r. Ukraina w 2007 roku rozpoczê-³a program walki z wcieklizn¹ za pomoc¹ doustnej immunizacji lisów. Wyk³adanie szczepionki rozpoczê-to we wschodniej czêci kraju i na terenach granicz¹-cych z Rosj¹. Powodem takiej decyzji by³a najwy¿sza liczba przypadków wcieklizny notowanych na tych terenach, a tak¿e przypadki wcieklizny u ludzi. Jed-nak w obwodach granicz¹cych z Polsk¹ ci¹gle wystê-puj¹ przypadki wcieklizny, które w g³ównej mierze rzutuj¹ na sytuacjê epizootyczn¹ wcieklizny w woj. podkarpackim. Z krajów granicz¹cych jedynie Litwa rozpoczê³a w 2006 r. wyk³adanie szczepionki przeciw-ko wcieklinie dla lisów. Pierwsze wy³o¿enie szcze-pionki odby³o siê wiosn¹ 2006 r. i objê³o obszar kraju o powierzchni 40 000 km2, a podczas kampanii
jesien-nej 2006 r. akcj¹ OV objêto ca³y kraj (63 000 km2)
wyk³adaj¹c 1 300 000 dawek szczepionki na jedn¹ kampaniê. Na Litwie w 2006 r. zanotowano 2233 przy-padki wcieklizny. Wprowadzenie programu zwalcza-nia wcieklizny metod¹ OV zaowocowa³o w 2007 r. spadkiem liczby zdiagnozowanych przypadków do 464 przypadków. Mimo tego przypadki wcieklizny na Litwie wystêpuj¹ jeszcze przy granicy z Polsk¹. W ramach wspólnego programu zwalczania wciek-lizny pomiêdzy Litw¹ a Rosj¹ w Obwodzie Kalinin-gradzkim w 2007 r. rozpoczêto wyk³adanie szcze-pionki doustnej dla lisów. W 2006 r. w Obwodzie Kaliningradzkim zdiagnozowano 81 przypadków wcieklizny, podczas gdy w 2007 r. liczba ta spad³a do 40 przypadków, co najwyraniej jest bezporednim efektem prowadzonej kampanii doustnej immunizacji lisów.
Rozpoczêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do eliminacji wcieklizny w krajach granicz¹cych z Polsk¹ od wschodu powinno zaowocowaæ w najbli¿szych latach znacznym spadkiem liczby przypadków wcieklizny, co bêdzie mia³o bezporedni wp³yw na wystêpowanie wcieklizny w województwach ciany wschodniej.
a t ê z r e i w Z 2006 2007 Ró¿nica e w o m o D 19 15 4 e c ¹ j y ¿ o n l o W 59 53 6 e z r e p o t e i N 14 13 1 m e z a R 82 71 11
Tab. 2 Porównanie liczby przypadków wcieklizny u zwie-rz¹t rok do roku
Ryc. 4 Liczba przypadków wcieklizny od czasu wprowadze-nia OV u lisów wolno ¿yj¹cych
3084 2527 1503 1812 2555 1183 138 82 71 1162 1331 131 2236 2647 389 1965 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
W województwie wielkopolskim zanotowano 14 przypadków wcieklizny. Odnotowane przypadki cho-roby zlokalizowane na zachód od linii Warty, co mo¿e wiadczyæ o endemicznym utrzymywaniu siê w tym rejonie ognisk wcieklizny, a nie pojawianiu siê przy-padków choroby wywo³anych migracj¹ lisów z innych rejonów kraju. Wydaje siê, ¿e na tych terenach wpro-wadzone ju¿ wczeniej loty samolotów wzd³u¿ linii oddalonych od siebie o 500 m powinny byæ kontynu-owane i w najbli¿szym czasie mo¿na spodziewaæ siê wymiernych rezultatów stosowanych konsekwentnie dzia³añ.
Dokonuj¹c porównania liczby przypadków wcie-klizny w kolejnych latach 2006 i 2007 stwierdzono spadek liczby przypadków wcieklizny zarówno wród zwierz¹t l¹dowych, jak i wolno ¿yj¹cych (tab. 2) (2, 3).
Z przedstawionych danych wynika, ¿e sytuacja epi-zootyczna wcieklizny ulega sta³ej poprawie i z ka¿-dym rokiem mo¿na spodziewaæ siê dalszego spadku liczby diagnozowanych przypadków choroby (ryc. 4). Nale¿y kontynuowaæ wyk³adanie szczepionki doust-nej w terenie do czasu, kiedy wcieklizna zwierz¹t l¹-dowych zostanie wyeliminowana ze rodowiska.
Pimiennictwo
1.Smreczak M., Trêbas P., Or³owska A., ¯mudziñski J. F.: Rabies surveillance in Poland (1992-2006). Dev. Biol. 2008, 131, 249-256.
2.Smreczak M., Trêbas P., ¯mudziñski J. F.: Wcieklizna w Polsce w 2006 roku. Medycyna Wet. 2008, 64, 68-71.
3.Smreczak M., ¯mudziñski J. F.: Rabies control in wildlife with oral vaccina-tion in Poland. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2005, 49, 255-261.
4.¯mudziñski J. F., Smreczak M.: Wcieklizna wystêpowanie, diagnostyka, zwalczanie. Wyd. SGGW, Warszawa 1997.
Adres autora: dr Marcin Smreczak, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: smreczak@piwet.pulawy.p
